«...Demonstranttargha qarsy 50 myng shamasynda әskeriyler, 20 mynday milisiya qyzmetkerleri, 10–15 mynday temir tayaq ústaghan jasaqshylar, 15 bronetransporter men 20 su shashqysh jәne órt sóndirgish mashina shygharyldy.

Zandy belinen basqan sovettik imperiya «odaqtas respublikanyn» otar qúldary dәrejesine týsirilgen jastaryn zymiyandyqpen úryp-soghyp, qaruly kýshpen qily fizikalyq qiyanat jasap, qorlap qana qoymay, «Almatyda nashaqorlar men maskýnemder býlik shygharyp, jappay tәrtip búzushylyq tughyzdy» degen jalghan aqparatty shartarapqa taratty. Baylanys qúraldary shapshang óshirilgenine qaramastan, shynayy qayghyly habar jer-jerge tez jetip, kýlli Qazaqstandy dýr silkindirdi. Respublikanyng kóptegen qalalary men eldi mekenderinde Almaty qozghalysyna qoldau kórsetip kóshelerge shyqqan narazylyq bildirushiler biylik kýshimen basyp-janshyldy. Barlyq enbek újymdary men oqu oryndarynda jastardyng sayasy qarsylyqtaryn aiyptaytyn jinalystar úiymdastyryldy.

Alayda ótkizilgen jiyndargha qatysushylardyng bәri birdey biylik pighylyn qolday qoymady, ókimetting is-әreketine syn kózben qaraghan sózder de aityldy. Mәselen, ýdey týsken repressiyalyq sharalar kópshilikting únjyrghasyn týsirgen ahualda ótip jatqan talqylaulardyng birinde – 1986 j. 24 jeltoqsanda Qazaq KSR Ghylym Akademiyasynda respublikanyng jana basshylyghy men mәskeulik ortalyqtyng joghary lauazymdy ókili qatysqan jinalysta – akademik S.Z. Zimanov: «17–18 jeltoqsanda bolghan jaghdaygha kóp rette biz – eresek qazaqtar men orystar, bәrimiz birge kinәlimiz», – dedi. IYdeologiyalyq jәne tәrbie beru mekemelerinde, oqu oryndarynda, sovet organdarynda  jastardyng azamat retinde qalyptasyp, iydeyalyq túrghyda kemeldenuine agha úrpaqtyng dúrys ýles qospaghanyn, bolghan jәitting basty sebebi iydeologiyalyq júmystyng әlsizdiginde jatqanyn aitty. Últ tilining tәrbie berudegi әleuetine toqtalyp, qoghamtanushylardyn, tipti barlyq dengeydegi qyzmetkerlerdin, sonyng ishinde QKP OK burosy mýshelerining de  jastar aldynda qazaq tilinde sóilemeytinin synady. «Últ tilining kýsh-quaty tym mardymsyz kәdege asyrylady, onyng yqpaly jyl ótken sayyn qúldyrap barady», – dedi. Agha úrpaqtyng erlikterin, revolusiyalyq dәstýrlerin jastar tәrbiyesine paydalanu orayynda OK-ting nasihat jәne ýgit bólimin syngha aldy. Jinalysqa SOKP OK Sayasy Burosynyng mýshesi  M.S. Solomensevting qatysyp otyrghanyna baylanysty, últ mәselesi jónindegi jalpyodaqtyq enbekterde eleuli kemshilikter baryn atap, taldap aitty. Sosyn: «17–18 jeltoqsan oqighalaryna aiyptylar jazalaryn alady, – dedi ol. – Múnymen qúqyqqorghau organdary ainalysuda. Men zanger retinde mynany aitqym keledi: búl organdardy olargha tәn aiyptaghyshtyq ynghaydan saqtandyru kerek. Olar jappay repressiyany bastap ketti. Búghan partiyalyq baqylau qoi qajet, baqylau qoyylar dep oilaymyn».

Qazaq KSR Jogharghy Soveti Prezidiumy apparatynyng 25 jeltoqsanda ótken partiya jinalysynda jazushy Beybit Qoyshybaev  «qaumalap aulau kezenderinde organdardyng qolyna týsken kommunister men komsomolesterding bәri sózsiz partiyadan jәne komsomoldan shygharyluda, tergeuler, joldastyq sottar bolyp jatyr, al әli bostandyqqa jiberilmegenderdi, shamasy, naghyz sottar tosyp túr» dep, olardyng isterin qaraghan kezde kýni búryn kesip-pishilgen teris týsinikting barshasyn keri qaghu kerek ekenin aitty. «Bolashaq ýshin solay etu kerek, – dedi, – aldanghandar men arandatushylardy aiyra bilu qajet. Dúrysy da, jaqsysy da – olardy jazalau emes, oqytu-aghartu jәne tәrbiyeleu».  Osy rette ol: «Orys tilindegi mektepterde qazaq tili formalidi, negizinen tek qazaq balalary ýshin, fakulitativti týrde jýrgiziledi», – dep, oqu ministrligining kemshiligin әshkereledi. Basqalardyng ata-analary, sonday-aq múghalimder de «kereksiz tilmen oqushylardyng basyn qatyryp ne kerek» dep sanaydy, «osynday qylyghymyzben biz balalardy jergilikti halyqtyng tilin, mәdeniyetin qúrmetteu ruhynda tәrbiyeleuden bastartamyz, yaghny is jýzinde partiya sayasatyndaghy internasionalistik erejelerge qayshy kelemiz». Múnday kózqaras barda «halyqtyng op-onay jaralanatyn últtyq sezimderine núqsan keltiretin» әreketterge qarsy kýreste ong nәtiyje bolmaytynyna nazar audardy. Qazaqstandyq orys jazushysynyng auyldarda qatar ómir sýrip jatqandar ishinde qazaq – eki til, nemis – ýsh til, al orys tek óz tilin ghana biletinin atap, «ózimizdi ózimiz basqalardan joghary qoyyp dәripteushilik, әldeqanday bir erekshelikke iyemiz dep sanaghandyq kezinde Sýleymenovtyng әigili kitabyn qabyl alugha mýmkindik bermedi» dep aghynan jarylghanyn mysalgha keltirip, «osy oishyl ózine ózi syn kózben qarau jolymen әshkerelegen nashar qasiyetter toghysharlardyn, jan-dýniyesi tayyz jandardyng boyynan tabylghanda, últtyq ózara qarym-qatynastardyng qanday kýige týsetinin elestetuding qiyn emestigin» aitty.

Últ mәselesine eshqashan formalidi týrde qaraugha bolmaytyny jayyndaghy lenindik talapty әrdayym este ústau kerektigin, ótken tarihynda ezgide bolghan halyqtardyng últtyq abyroy men ar-namysqa qatysty mәselelerdi airyqsha týisikpen ótkir sezinetini, tiyisinshe búl mәselede júmsaqtyq kórsetu jaghyn «túzyn jetkizbegennen góri, artyghyraq túzdaghan jaqsy» bolatyny jayyndaghy Leninning sózin keltirdi. Oqigha qatygezdikpen órbip jatqan shaqta partiya qyzmetkerining jaghdaydy júmysshylargha: «...senderge ne manyzdy: birinshi hatshynyng qazaq bolghany ma, әlde dýkende nan tolyp túrghany ma?» degen qarabayyr da túrpayy týsinik beruin «meyirimsiz tayaqtap zәbir kórsetuden de qauipti әri baryp túrghan zúlym qylyq» retinde synady. Sayasy óresi tar adamdardyng qazaq jastarynyng «Plenum sheshimin qoldamauyn qúddy kýlli orys halqyna qarsy shyqqanday» rәuishte qabyldaghanyna renish bildirip, «qazaq jәne orys halyqtarynyng dostyghyn eshkim eshqashan búza almaytynyn», óitkeni búghan «últymyzdyng qan qaqsap, qasiret shegui arqyly jetkenin», tipti «partiya-sovet qyzmetkerlerining újymdastyrudy qorqynyshty asyra silteuge úlastyryp jýrgizui saldarynan eki millionday janynan airylghanda da partiyagha, orys halqyna senimin joghaltpaghanyn» aitty.

Barsha júrt әrtýrli oqu oryndarynda Leninning últ mәselesi jónindegi tuyndylaryn oqyghanmen, olardy emtihan tapsyrghannan keyin mýldem úmyt qaldyrdy, «eger osy kýnderi solargha qayta kóz salsa – kóshege shyqqan jastardy aqtaytyn» kóp tújyrym tapqan bolar edi dedi. «Partiya túrmysyndaghy kýrt betbúrysqa sheyin elimizdi jaylaghan ahual, atap aitqanda masayraushylyq, oigha ne kelse sony istep masattanushylyq  kónil kýii, naqty jaghdaydy әsirelep kórsetuge úmtylu,  iydeologiyalyq, nasihattyq júmystyng ómirden qol ýzui» qazaq qyz-jigitterining sheruge shyghuyn birtindep dayarlady dep, bolashaqta qolgha alynugha tiyis naqty úsynystar jasady.

«Búl qozghalysqa kinәli – biz, eresek úrpaq, bilimdi úrpaq, biz, partiya-sovet qyzmetkerleri» dey kele, jana biylikting sayasatyn bayypen týsindiruding ornyna «jigitter men qyzdargha, bizding 17–20 jasar balalarymyzgha qarsy jekelegen pysyqay qyzmetshilerding shoqpar siltegen, saper kýrekshesimen úryp, su atqylaghysh, týtindetkish qútylar qoldanghan, tipti alasúrghan itterge talatqan qylyqtaryn gumanisting aqyl-oyy eshqanday da aqtay almaydy», «ókinishke qaray, osy kýnderi kóptegen tәrtip saqtaushylar bir sәtte-aq juasytushylar men jazalaushylar róline qúldyrap týsip ketti» dep qorytty.

Búl kórinis ataqty aqyn, maydanger Júban Moldaghaliyevti qatty shoshyndyrghan edi, ol jazushylardyng 1986 jylghy 31 jeltoqsanda G.V. Kolbinmen kezdesuinde qatty kýiinip: «Jeltoqsan ereuiline qatysushy qazaq jastaryn biylik tútqasyn ústaghandardyng qalay jәbirlep jazalaghanyn kórgenshe, maghan maydanda ólip ketkenim jaqsy bolar edi», – dedi.

Áygili aqynnyng jýrekjardy sózi júrtshylyqqa keninen tarap ketti. Alayda ony da, belgili zanger-ghalymnyng sózin de biylik qaperine alghan joq. Al Jogharghy Kenes qabyrghasyndaghy «qate» sózi ýshin jazushyny birneshe jinalysqa saldy, aqyry qatang partiyalyq jaza berip, júmysynan qudy.

Bas kóteruge batyly jetken «otar qúldaryn» túqyrtu sharalaryn biylik josparly týrde jýzege asyra berdi. Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining mәlimetterine qaraghanda, 1986 jylghy 19 jeltoqsannyng keshine deyin Almaty qalasy boyynsha ústalyp, ýsterinen is qozghalghandardyng sany – 2284, búlardyng ishinde 873 student, 1171 júmysshy men qyzmetker bar eken. Ár tústan aulap, úryp-soghyp, týrmege toghytyp, týrli qorlyq kórsetulerdin, aiypty dep tapqandardy partiyadan, komsomoldan shygharudyn, әkimshilik jazagha tartqyzyp, júmystarynan, oqularynan quudyn  artynsha ondaghan sot ýderisteri ótti».

Ensiklopediyalyq anyqtamalyqtan.

***

«...Sily, stoyashie za etoy propagandistskoy mashinoy hotely brositi tleishie iskorky v otnosheniy mejdu russkimy y kazahami. Razdelenie obshestva po nasionalinym priznakam y protivopostavlenie odnih drugiym, russkih kazaham y tem samym sozdati sosialinui oporu sebe v odnoy chasty naseleniya y opravdati svoy beschelovechnye deystviya, vhodily v raschety organizatorov raspravy nad uchastnikamy Dekabriskih sobytiy y goneniya nad im sochuvstvuishimi. Etot kovarnyy plan v to vremya, hotya vremenno daval nekotorye plody.

V techenie posledney dekady dekabrya 1986 y 1987 godu povsemestno v Kazahstane provodilisi sobraniya v pervichnyh partiynyh y v rabochih kollektivah, aktivy y konferensii, vstrechy rukovodiyteley partiynyh y sovetskih organov, vkluchaya y sekretarey SK KPK y partiynyh komiytetov, s rabotnikamy organizasiy y uchrejdeniy. V nih obsujdalisi Dekabriskie sobytiya 1986 goda y ih uroky s pozisiy opravdaniya politiky partiyno-sovetskoy vlasti. Imushaya vlasti byla silina, hotya ne avtoriytetna, raspolagala materialinymy y ludskimy komandno-chinovnichiimy resursamy dlya podkrepleniya y podderjky svoey provodimoy politiki, v tom chisle politiky perioda Dekabriskih sobytiy po podavlenii ih uchastnikov.

Vozmusheniya y osujdeniya kak vlasti raspravilasi s uchastnikamy Dekabriskih sobytiy, sochuvstvie k demonstrantam y solidarnost s nimy byly massovymi, osobenno sredy kazahskogo naseleniya, za isklucheniyem lakeystvuyshih malyh y bolishih chinovnikov. No ety chuvstva podderjky uchastnikov sobytiy v osnovnom proyavlyalisi na urovnyah soznaniya y podsoznaniya, bytovyh y solidarnyh obsheniy, ne vystupaly kak obshestvennoy otkrytoy sily. Strah y predostorojnosti braly u nih verh, podavlyaly ih vnutrenniy golos. Takie chuvstva y nastroeniya dovlely y v srede chasty rabotnikov nosiyteley partiynoy y ispolniytelinoy vlasti, a takje y slujashih s pogonamiy.

Byly nemnogie smelichaki, prenebregavshie strahom y vozmojnoy svoey otvetstvennosty pered organamy vlasti. Ony vystupaly publichno na sobraniyah y forumah ily v massovoy pechaty teh let s kriticheskoy osenkoy deystviy vlasty v dny Dekabriskih sobytiy. K nim sleduet otnesty v pervuy ocheredi Isinaliyeva Mihaila Ivanovicha, Aldana Aymbetova, Muhtara Shahanova, Jubana Moldagaliva, Hasena Kojahmetova, Muhay Jumahanova, Beybuta Koyshibaeva y nekotoryh drugiyh. Izvestny znamenitye slova izvestnogo poeta – frontovika Jubana Moldagaliyeva, skazannye im na vstreche pervogo sekretarya SK KPK G.V. Kolbina s pisatelyami, o tom, chto «Luchshe bylo by mne umereti na fronte, chem viydeti raspravu vlasty prederjashih s uchastnikamy Dekabriskogo vystupleniya kazahskoy molodejiy». Jurnalisty  rassenili  «nastoyashiym  geroystvom»  vystuplenie kommunista Beybuta Koyshibaeva na partiynom sobraniy apparata Prezidiuma Verhovnogo Soveta Kazahskoy SSR 25 dekabrya 1986 goda. On v nem, v peredache gazety, skazal: «Atmosfera samodovolistva, vsedozvolennosti, stremlenie priukrasiti deystviytelinosti... Postepenno podgotavlivaly almatinskie sobytiya 17–18 dekabrya...» Po ego slovam, v hode sobytiya vmesto raziyasneniya politiky novoy vlasti, vedeniya peregovorov y vstrech s predstaviytelyamy mitinguishiyh, vlasti zanyalasi «styagivaniyem k ploshady milisiy y voennoy sily y tem samym, kak ny goriko soznavatsya, sprovosirovaly to, chto sluchilosi posle 7 chasov vechera 17 dekabrya. Razum gumanistov nikak ne mojet opravdati postupky slujak, kotorye pustily v hod dubinki, sapernye lopaty, vodomety, dymovye shashky y daje raziyarennyh sobak na yunoshey y devushek» (gaz. «Kazahskaya pravda», 1998, № 2). V to vremya govoriti tak smelo bylo opasno. B. Koyshibaev proyavil v dannom sluchae smelosti, y v ego slovah byla pravda.

Iz knigi  akademika Salyka ZIMANOVA «Parlament Kazahstana v trudnye gody provozglasheniya nezavisimostiy». «Alash» baspasy, 2011 g.,  20–21-s.

Materialdy redaksiyagha úsynghan Beybit Qoyshybaev

Abai.kz