Otandyq kәsipkerlerding negizgi mәseleleri men olardy sheshu joldary, biznesti elimizde jýrgizilip jatqan sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýreske júmyldyru mýmkindikteri jәne «kәsipkerlik mәdeniyetin» qalyptastyru turaly biz «Atameken» Odaghy» Qazaqstannyng Últtyq Ekonomikalyq Palatasy (QÚEP) basqarma tóraghasynyng birinshi orynbasary Raqym Sәkenúly Oshaqbaevpen súhbattasqan edik.

- Raqym Sәkenúly, Sizding oiynyzsha, qazirgi kezde Qazaqstanda búqaralyq kәsipkerlik tap qalyptasty ma?

Otandyq kәsipkerlerding negizgi mәseleleri men olardy sheshu joldary, biznesti elimizde jýrgizilip jatqan sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýreske júmyldyru mýmkindikteri jәne «kәsipkerlik mәdeniyetin» qalyptastyru turaly biz «Atameken» Odaghy» Qazaqstannyng Últtyq Ekonomikalyq Palatasy (QÚEP) basqarma tóraghasynyng birinshi orynbasary Raqym Sәkenúly Oshaqbaevpen súhbattasqan edik.

- Raqym Sәkenúly, Sizding oiynyzsha, qazirgi kezde Qazaqstanda búqaralyq kәsipkerlik tap qalyptasty ma?

- IYә, әlbette. Eger de siz kәsipkerlik subektileri sanynyng úlghang dengeyine qarasanyz, sózsiz ósim baryn kóresiz. Búl bir. Ekinshiden, kýlli dýnie jýzinde qoldanylatyn manyzdy kórsetkishterding biri – elimizding JIÓ-degi shaghyn jәne orta biznesting (ShOB) ýlesi. Bizde búl kórsetkish te túraqty ósude. Mysaly, ótken jyly ol shamamen 17,5 payyzdy qúrady. Óziniz bilesiz, memleket basshysy aldymyzgha óte aduyndy maqsat qoydy, yaghni, 2030 jylgha qaray JIÓ-degi ShOB-ting ýlesin 30 payyzgha deyin jetkizuimiz, is jýzinde eki esege deyin úlghaytuymyz kerek. Mening oiymsha, búl bizding Ýkimet ýshin ekonomikalyq sayasattyng týpki maqsatyn naqty әri dúrys qoya bilu. Óitkeni, ShOB degenimiz – júmys oryndary, nәtiyjeli enbek. Qazaqstan tranzittik ekonomikasy bar, halqynyng 45 payyzy auyldyq jerlerde túratyn (halyqtyng ekonomikalyq belsendi bóligining 32 payyzy auyl sharuashylyghynda enbek etedi) memleket retinde júmyssyzdyqtan syrt qalmaytyny belgili. Mine, osy baghytta ShOB-ti barynsha damytu jahandyq daghdarystan tónetin qauip-qaterlerge qaytarghan senimdi de naqty jauabymyz bolmaq.

- Álemde mynaday qalyptasqan ereje bar: iskerlik tap búqaralyq sipat alyp, quatty kýshke ainalghanda, sybaylas jemqorlyq ta azaya beredi. Sizding pikirinizshe, otandyq biznesti elimizde jýrgizilip jatqan sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýreske júmyldyrudyng mýmkindikteri bar ma?

- Eger de ózimizdi TMD-daghy basqa memlekettermen salystyryp qarasaq, bizde sybaylas jemqorlyqpen kýresude óte dúrys sayasat jýrgizilude. Birinshiden, bizding normativtik-qúqyqtyng bazamyz eng ýzdik bolyp sanalady. Ekinshiden, qoghamdaghy jegi qúrt – jemqorlyqpen kýresetin arnayy qúzyrly organymyz bar. Menimshe, eger janylmasa TMD kóleminde «Sybaylas jemqorlyqpen kýres turaly» zandy da birinshi bolyp biz qabyldadyq. Mineki, osy is-әreketterimizding barlyghy ózining jemisin berude. Áriyne, Qazaqstan «Transparency International» úiymynyng jemqorlyqtyng jolyn kesu jónindegi reytinginde әzirshe aldynghy shepten kórine almay otyr. Desek te, tәuelsizdigimizding 20 jylynda jetken jetistikterimiz joq emes. Búl jerde mәsele nede? Negizinen, jemqorlyqty tughyzatyn nәrsening biri – jekelegen adamdardyng iri-iri aqsha aghyndaryn bóluge, solargha iyelik etuge mýmkindigining bary. Eng aldymen, búghan songhy 10 jylda memlekettik sektordyng quatynyng artqany da sebep bolyp otyr. Mysalgha, «Samúryq-Qazynany» alayyq. Qazirgi kezde onyng aktivteri elimizding JIÓ-ning shamamen 60 payyzgha juyghyn qúraydy. Eskeretin nәrse, sybaylas jemqorlyq memlekettik tapsyrystardy bóletin memlekettik mekemelerde ghana emes, sonday-aq, kvaziymemlekettik sektorda, últtyq kompaniyalarda, bank sektorynda da kezdesedi. Yaghni, jasyratyny joq, iri-iri múnaygaz, ken óndiretin kompaniyalarda orta dengeydegi basqarushylar da ózderining tapsyrystaryn jemqorlyq negizde bóledi. Kóptegen jelilik dýkenderde sizding aparghan tauarynyz supermarketterding sórelerine jetsin deseniz, ýstinen jemqorlyq týsim tóleysiz. Sondyqtan, jemqorlyqty týpkilikti joydyng qúpiyasyn eshkim bilmeydi. Desek te, jemqorlyqpen kýreste ýlken nәtiyjelerge jetken elder bar. Mysaly, Gýrjistannyng tәjiriybesi. Gýrjiler óte qysqa uaqytta jemqorlyqqa jol bermeui jóninen Europadaghy aldynghy oryndardyng birin iyelendi. Búghan olar qalay qol jetkizdi? Olar naqty, qatang reformalar jýrgizdi. Aytalyq, qúqyq qorghau organdarynyng qúramy 88 payyzgha janardy. Yaghni, biylikke asa bilimdi, bilikti jana adamdar keldi. Olardyng enbekaqysy birden ósti. Ekinshiden, sybaylastyq jemqorlyq qylmys ýshin beriletin jaza qataytyldy. Áriyne, búl jerde normativtik-qúqyqtyng bazanyng manyzy zor. Salystyru ýshin aitayyn, bizde jemqorlyqqa qarsy saraptama jasaytyn ghylymy institut bar. Ol kóp jyldan beri júmys isteydi. Biraq, sonda da bizding qoghamda jemqorlyq azaymay otyr. Yaghni, atalghan institutty dúrystap jetildiruimiz kerek. Sonymen birge, bizding normativtik-qúqyqtyq bazamyz da úlghayyp keledi. Bizde qazir 300 bazalyq zandar jәne 10 mynnan astam zannan tuyndaghan aktiler bar. Ereje kóbeygen sayyn, jemqorlyqqa jol ashatyn mýmkindikterding de kóbeyetini belgili. Sondyqtan, zanymyzdy yqshamdap, qysqartyp, naqtylaghan abzal.

- Qazaqstandyq kәsipkerlerding «ayaghyn túsap» otyrghan qanday mәseleler bar? Shaghyn jәne orta biznes aimaqtarda qalay damyp jatyr?

- Shyn mәnisinde mәsele degen kóp. Solardyng ishinen ýsheuine toqtalayyn. Birinshi mәsele – adam kapitalynyng sapasynyng tómendigi. Búl – birinshiden, kәsipkerlerding ózderining jәne olargha jaldanatyn júmysshylardyng biliktiligining jetispeushiligi. Búl – obektivti prosess. Sebebi, bizding naryqtyq ekonomikagha ótkenimizge kóp uaqyt bolghan joq. Bizding qoghamda naqty bәsekege qabiletti kәsipkerler men jaldamaly qyzmetkerlerding taby endi-endi qalyptasyp keledi. Sondyqtan, kóptegen qatelikter, defolttar, qúldyraular oryn aluda. Obektivti faktorlarmen qatar, kәsipkerlerding ózderining basqarushylyq qatelikteri de oryn alady. Alayda, búl baghytta algha basushylyq bary ras. Shynynda da ahual jaqsaryp keledi. Atalghan mәselening ekinshi bir qúramdas bóligi – enbek resurstarynyng sapasynyng tómendigi. Osy mәseleni sheshu maqsatynda qazir bilim beruding qosarlanghan jýiesi engizilude. «Atameken» odaghy» QÚEP memleketting әriptesi esebinde osy jýieni belsendi týrde qoldanuda. Ýzdik mysaldarymyz jeterlik. Mysaly, Shyghys Qazaqstanda, Almaty qalasynda kәsipkerler oqu baghdarlamasyn jasaugha jәne oqu synyptaryn dayyndaugha qatysady. Qosarlanghan jýiening tújyrymdamasyna sәikes, kolledj oqushylary oqu kezenining jartysyn kәsiporyndarda ótkizedi. Tipti, sol jerde jalaqy alyp, tәjiriybe jinaqtaydy. Sonday-aq, 2013 jyldyng 22 mausymynda «Kәsipkerlerding últtyq palatasy turaly» zang kýshine endi. Osy zanda kәsibiy-tehnikalyq bilim berudi damytudyng tútas bólikteri keninen qarastyrylghan. Últtyq palata attestasiyalaugha jәne jas mamandardyng biliktiligin rastaytyn kәsiporyndardy anyqtaugha jauapty. Eger de joghary bilim turaly aitatyn bolsaq, búl jerde «Bolashaqtyn» atqaratyn róli zor. Óitkeni, preziydentting osy baghdarlamasynyng nәtiyjesinde kóptegen jastarymyz shetelderdegi bedeldi joghary oqu oryndaryn bitirude. Kóptegen salalarda qazirgi zamanghy ghylymy mektepterdi, bilim oshaqtaryn bitirgen janashyl, bilikti jastar júmys isteude.

Kәsipkerlerding aldynan shyghatyn ýlken mәselening biri – aqshagha qol jetkizu. Óitkeni, olar nesiyeni óte joghary mólsherlememen alady. «Biznesting jol kartasy - 2020», «Agrobiznes - 2020» degen baghdarlamalarymyz bar. Ekeuine de ýlken ýmit artyp otyrmyz. Ekeuining de negizgi maqsaty – memleketting jәrdemimen kәsipkerlerdi qoldau. Alayda, bankter de, kәsipkerler de úzaqmerzimdik jәne arzan nesiyening joqtyghyn aityp, shaghymdanady. «Atameken» odaghy» QÚEP búl mәseleni túraqty týrde kóterip keledi. Bizding payymdauymyzsha, monetarlyq sayasattyng týpki negizin qayta qaraghan jón. Anyghyraq aitsaq, ekinshi dengeydegi bankterge (EDB) úzaq merzimdik ótimdilikti qamtamasyz etken jón. Ýshinshi mәsele – búl memleketting kәsipkerlik qyzmetke aralasuy. Qazirgi kezde memleket últtyq kompaniyalar, olardyng «enshilesteri», әrtýrli RMK, ÁKK arqyly osy sektorgha enip, kadrlardy ózine tartyp aluda. Mysaly, «Bolashaqtyn» bilikti mamandary jeke menshik sektorda emes, joghary jalaqy tóleytin «Samúryq-Qazynada» nemese últtyq kompaniyalarda júmys istegisi keledi. Óitkeni, jeke menshik sektordyng onday kólemde jalaqy tóleuge shamasy joq. Taghy bir aita ketetin nәrse, satyp alular degen bar. Memleketting últtyq kompaniyalardaghy jiyntyq satyp alularynyng kólemi bizding baghalauymyz boyynsha jylyna shamamen 70 mlrd. AQSh dollaryn qúraydy. Yaghni, memleket osynday quaty arqyly kәsipkerlik belsendilikti magnitshe ózine tartyp otyr. Ónimdi enbek etip, tauar óndirip, jaqsy qyzmet týrlerin úsynatyn, sóitip naryqta bәsekege týse alatyndar ózining kýsh-jigerin tender alugha júmsauda. Mening oiymsha, osy jerde de týiini tarqatylmaghan mәsele bar. Búghan qosa, әkimshilik kedergilerge, jeke menshik qúqyqtardy qorghaugha, reyderlikke qatysty da mәseleler bar. Olardy sheshuge «Atameken» odaghy» QÚEP belsendi týrde at salysyp keledi.

- Bizding kәsipkerlik salasyndaghy sayasatymyzdyng basty mindeti: әrbir qazaqstandyqqa jeke kәsippen ainalysyp kóruine mýmkindik beru. Múny is jýzine asyruymyzgha qanshalyqty mýmkindikter bar?

- IYә, búl mindetting dәl qoyylghanyna dau joq. Osyghan oray, qazir bizding Ýkimet әreket etip, halyqty yntalandyryp, әrbir qazaqstandyqqa jeke kәsip ashuda ózining qabilet-qarymyn bayqap kóruine mýmkindik tughyzuy kerek. Mening oiymsha, jalpy alghanda elimizdegi biznes-ahual janadan kәsip ashugha óte qolayly. Osy mýmkindikti tiyimdi paydalanghan jón. Siz bilesiz be, biznes degenning ózi – ýlken jauapkershilik. Qarapayym sózben aitsaq, qazir ekining biri óz moynyna jauapkershilik artyp, adamdargha jalaqy tóleuge, nesie alugha tәuekelge bel bua bermeydi. Desek te, qoghamdaghy belgili bir adamdardyng boyynda kәsippen ainalysugha bolatyn «tamyr» bar. Sondyqtan, memleket barlyq kedergiler men tәuekelderdi tómendetip, әr adamnyng óz kәsibin ashuyna jaghday tughyzuy tiyis. Ol ýshin Start Up degen týsinik bar. Aghylshyn tilinen audarghanda «kәsip ashu» degendi bildiredi. Qazir TMD kóleminde startaptardy nasihattaudyng ýlken tolqyny payda boldy. Reseyde múnday qozghalystar óte kóp. Solardyng biri jastardy kәsipkerlikpen ainalysugha ýgitteytin «Biznes jastyq» degen úiym. Oghan qosa, aghymdaghy jyldyng qarasha aiynda Reseyde «Startap» atty tolyq metrajdy filim ekrangha shyghady. Sol filimde ózining talanty men qajyr-qayratynyng arqasynda tabysty, bay bolghan adamnyng beynesi suretteledi. Biz de osyghan kóbirek kónil bólip jatyrmyz. Ótken jyly mamyr aiynda «Atameken» odaghy» QÚEP-nyng janynan «Atameken Startap» qoghamdyq qory» enshiles kompaniyasyn ashtyq. Ondaghy maqsatymyz – jastar arasynda kәsipkerlikti nasihattau. Býginge deyin 14 bayqau ótkizdik. Onda mamandar jastardyng qanday da bir biznes-iydeyasyn ýsh kýnning ishinde iske asyrugha jәrdem beredi. Ýshinshi kýni, aqtyq synda sol jastardyng 25 biznes-iydeyasy nazargha úsynylyp, qazylar alqasy jenimpazdy anyqtaydy. Jenimpazdar aqshalay syilyqqa ie bolady. Osydan keyin, olar mәlimetter bazasyna enedi. Yaghni, sol bazadaghy biznes-jobalardy biznes-perishteler klubyndaghy investorlar kóredi. Negizinen biz oblys ortalyqtaryn, shaghyn qalalardy qamtudy oilaymyz. Biylghy jyldan bastap 7 shaghyn qalany qamtymaqpyz. Kelesi bayqauymyz 30-shy tamyzda Qostanay qalasynda bolady. Juyrda Ýkimet otyrysynda elimizde shaghyn qalalardaghy kәsipkerlikti damytugha bólingen aqshanyng iygerilmey jatqany aityldy. Ákimderding aituynsha, ýzdik iydeyalar joq kórinedi. Sondyqtan, memleket búl baghytty qoldamay otyr deuge bolmaydy. Kerisinshe, memleket әr adamgha ózining kәsibin ashugha grant bólude, biraq ony eshkim iygermey jatyr. Mening oiymsha, búl jerde bilim, mәdeniyet jәne mashyq jetispeydi. Sondyqtan, memleket әueli jastardy kәsip ashugha oqytyp, sonynan is bastaugha mýmkindik berui kerek.

- Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstan 2050 strategiyasy: qalyptasqan memleketting jana sayasy baghyty» atty Qazaqstan halqyna joldauynda eldegi iskerlik belsendilikting jana tolqynyn qalyptastyru ýshin «kәsipkerlik mәdeniyetin» qúru asa manyzdy ekenin atap aitty. Osyny taratyp aityp berseniz...

- Ókinishke oray, mening qolymda shynayy sosiologiyalyq derekter joq. Keybir sosiologtar 90-shy jyldary Qazaqstanda kәsipkerlerding zor bedelge ie bolghanyn aitady. Ol kezdegi kәsipkerding beynesi mynaday edi: óz moynyna jauapkershilik alatyn, tәuekelge baratyn jәne sonyng arqasynda banggha qol jetkizetin adam. Al qazir jastar arasynda jýrgizilgen saualnamagha qarap, tek jastardyng az ghana bóligi kәsipker bolghysy keletinin kóremiz. Shynyn aitsaq, jastardyng kóbisi joghary jalaqy tóleytin memlekettik sektorda, últtyq kompaniyalarda jәne t.b. jerlerde júmys istegisi keledi. Yaghni, mening payymdauymsha, kәsipkerding bedeli búrynghyday emes. Kerisinshe, býgingi tanda kәsipker degendi qaryzy kóp, әrkim kelip teksere alatyn, bankrotqa úshyraugha dayyn adamdar dep elestetedi. Oghan qosa, qazir kәsip ashyp, auqatty atanuyng ýshin memlekettik organdarda sýieushing boluy kerek degen de synarjaq kózqaras bar. Endi salystyralyq. Damyghan elderde kәsipkerler degenimiz – qoghamdyq pikirding kóshbasshylary, bedeldi túlghalar. Alysqa barmay-aq, Stib Djobsty, Bill Geytsty alayyq. Shynyn aitsaq, amerikalyqtar olargha tabynady. Sondyqtan, kәsipkerlikting jasampazdyq kýshin sózsiz moyyndaugha tiyispiz. «Kәsipkerlik mәdeniyetin nasihattauymyz kerek» degen Elbasynyng sózine qosylamyn. Kәsipkerlik qanatyn kenge jany ýshin, eng aldymen kәsipkerlik kulitin, yaghni, mәdeniyetin qalyptastyruymyz qajet. Sonyng ishinde, «Atameken Startap» siyaqty qarapayym bastamalardy da qoldaghanymyz dúrys.

- Qalay oilaysyz, qazaqstandyqtar bolashaqta tabysty kәsipkerlerding últyna ainala ala ma?

- Álbette. Bizding basqa tandauymyz joq. Jer betindegi әr últtyng ózining últtyq erekshelikteri, minez-qúlyqtary bar. Onyng ishinde jaghymdysy da, jaghymsyzsyzy da bar. Bizding jaghymsyz minezimizdi ózimizden artyq eshkim bilmeydi. Ol turaly óz zamanynda úly Abaydan artyq aitqan eshkim joq. Alayda, uaqyt ótken sayyn, bәri ózgeredi. Óz basym býginde kәsipkerlikpen ainalysyp, zauyttar ashyp, elding iygiligine júmys istep jýrgen kóptegen jas, bilimdi, qajyrly qazaqstandyqtardy bilemin. Mysalgha, birde Almatyda eki zauytqa jolym týsti. Birinshisi – janadan salynghan. Ózining bar kýsh-quatymen júmys istegenine 5 jyl tolypty. Ol zauytta shyny shygharatyn qazirgi zamanghy eng jana qúral-jabdyqtar qoyylghan. Shynymdy aitsam, múnday jabdyqtar TMD shenberinde tek 2-3 zauytta ghana bar. Oghan qosa, óndiriletin ónimge japondyq sapa jýiesi engizilgen. Búl óndiriste artyq shyghyn joq. Barlyghyn úqyptap paydalanady. Tehnika qauipsizdigi tolyghymen saqtalghan. Yaghni, barlyq jerde temirdey tәrtip pen qatang tazalyq. Sodan keyin biz bir eski kenestik zauytqa bardyq. Ol da qalypty júmys istep túr. Biraq, onda mýldem basqa mәdeniyetti kórdik. Óitkeni, ol zauytty «qyzyl» diyrektorlar basqarady eken. Mine, naqty kórsetkish. Jalyndy jastar ózderining maqsat-múrattaryn jýzege asyru ýshin, isti nólden bastaghan. Mine, osyghan qarap-aq biz «tabysty kәsipkerlerding últyna ainalamyz» dep nyq senimmen aitugha bolady.

Odan bólek, Qazaqstan, Resey jәne Belarusi birigip qúrghan Kedendik Odaqtyng shenberinde 170 million adamdy qamtityn alyp naryq payda boldy. Osy naryq ta bizding óndirisimizdi yntalandyra týsude. Mysaly, osydan 5 jyl búryn Qazaqstanda jenil avtokólik qúrastyratyn 7 óndiris oshaghy bolady dep kim oilaghan?.. Aytpaqshy, qazir ózimizding avtokólik ónerkәsibimizdi qúrugha keremet mýmkindik tuyp túr. Qazaqstanda qúrastyrylghan avtokólikterdi eksportqa shygharu josparlanuda. Kelesi jyly eksporttau jospary 10 esege deyin ósui mýmkin. Búlardyng barlyghy – jana naryqtyng mýmkindikteri.

- Raqym Sәkenúly, ashyq ta saliqaly súhbatynyzgha rahmet aitamyz.

Súhbattasqan Tanatar Tabynúly.

Abai.kz