وتاندىق كاسىپكەرلەردىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى مەن ولاردى شەشۋ جولدارى، بيزنەستى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ مۇمكىندىكتەرى جانە «كاسىپكەرلىك مادەنيەتىن» قالىپتاستىرۋ تۋرالى ءبىز «اتامەكەن» وداعى» قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتاسى (قۇەپ) باسقارما توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى راقىم ساكەنۇلى وشاقباەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- راقىم ساكەنۇلى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازىرگى كەزدە قازاقستاندا بۇقارالىق كاسىپكەرلىك تاپ قالىپتاستى ما؟

وتاندىق كاسىپكەرلەردىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى مەن ولاردى شەشۋ جولدارى، بيزنەستى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ مۇمكىندىكتەرى جانە «كاسىپكەرلىك مادەنيەتىن» قالىپتاستىرۋ تۋرالى ءبىز «اتامەكەن» وداعى» قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتاسى (قۇەپ) باسقارما توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى راقىم ساكەنۇلى وشاقباەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- راقىم ساكەنۇلى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازىرگى كەزدە قازاقستاندا بۇقارالىق كاسىپكەرلىك تاپ قالىپتاستى ما؟

- ءيا، البەتتە. ەگەر دە ءسىز كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى سانىنىڭ ۇلعايۋ دەڭگەيىنە قاراساڭىز، ءسوزسىز ءوسىم بارىن كورەسىز. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، كۇللى دۇنيە جۇزىندە قولدانىلاتىن ماڭىزدى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى – ەلىمىزدىڭ ءجىو-دەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ (شوب) ۇلەسى. بىزدە بۇل كورسەتكىش تە تۇراقتى وسۋدە. مىسالى، وتكەن جىلى ول شامامەن 17,5 پايىزدى قۇرادى. ءوزىڭىز بىلەسىز، مەملەكەت باسشىسى الدىمىزعا وتە ادۋىندى ماقسات قويدى، ياعني، 2030 جىلعا قاراي ءجىو-دەگى شوب-ءتىڭ ۇلەسىن 30 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋىمىز، ءىس جۇزىندە ەكى ەسەگە دەيىن ۇلعايتۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءۇشىن ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ تۇپكى ماقساتىن ناقتى ءارى دۇرىس قويا ءبىلۋ. ويتكەنى، شوب دەگەنىمىز – جۇمىس ورىندارى، ناتيجەلى ەڭبەك. قازاقستان ترانزيتتىك ەكونوميكاسى بار، حالقىنىڭ 45 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىن (حالىقتىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندى بولىگىنىڭ 32 پايىزى اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەڭبەك ەتەدى) مەملەكەت رەتىندە جۇمىسسىزدىقتان سىرت قالمايتىنى بەلگىلى. مىنە، وسى باعىتتا شوب-ءتى بارىنشا دامىتۋ جاھاندىق داعدارىستان تونەتىن قاۋىپ-قاتەرلەرگە قايتارعان سەنىمدى دە ناقتى جاۋابىمىز بولماق.

- الەمدە مىناداي قالىپتاسقان ەرەجە بار: ىسكەرلىك تاپ بۇقارالىق سيپات الىپ، قۋاتتى كۇشكە اينالعاندا، سىبايلاس جەمقورلىق تا ازايا بەرەدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، وتاندىق بيزنەستى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى بار ما؟

- ەگەر دە ءوزىمىزدى تمد-داعى باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرىپ قاراساق، بىزدە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدە وتە دۇرىس ساياسات جۇرگىزىلۋدە. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىڭ بازامىز ەڭ ۇزدىك بولىپ سانالادى. ەكىنشىدەن، قوعامداعى جەگى قۇرت – جەمقورلىقپەن كۇرەسەتىن ارنايى قۇزىرلى ورگانىمىز بار. مەنىمشە، ەگەر جاڭىلماسا تمد كولەمىندە «سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس تۋرالى» زاڭدى دا ءبىرىنشى بولىپ ءبىز قابىلدادىق. مىنەكي، وسى ءىس-ارەكەتتەرىمىزدىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرۋدە. ارينە، قازاقستان «Transparency International» ۇيىمىنىڭ جەمقورلىقتىڭ جولىن كەسۋ جونىندەگى رەيتينگىندە ازىرشە الدىڭعى شەپتەن كورىنە الماي وتىر. دەسەك تە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز جوق ەمەس. بۇل جەردە ماسەلە نەدە؟ نەگىزىنەن، جەمقورلىقتى تۋعىزاتىن نارسەنىڭ ءبىرى – جەكەلەگەن ادامداردىڭ ءىرى-ءىرى اقشا اعىندارىن بولۋگە، سولارعا يەلىك ەتۋگە مۇمكىندىگىنىڭ بارى. ەڭ الدىمەن، بۇعان سوڭعى 10 جىلدا مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ قۋاتىنىڭ ارتقانى دا سەبەپ بولىپ وتىر. مىسالعا، «سامۇرىق-قازىنانى» الايىق. قازىرگى كەزدە ونىڭ اكتيۆتەرى ەلىمىزدىڭ ءجىو-ءنىڭ شامامەن 60 پايىزعا جۋىعىن قۇرايدى. ەسكەرەتىن نارسە، سىبايلاس جەمقورلىق مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردى بولەتىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە عانا ەمەس، سونداي-اق، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا، ۇلتتىق كومپانيالاردا، بانك سەكتورىندا دا كەزدەسەدى. ياعني، جاسىراتىنى جوق، ءىرى-ءىرى مۇنايگاز، كەن وندىرەتىن كومپانيالاردا ورتا دەڭگەيدەگى باسقارۋشىلار دا وزدەرىنىڭ تاپسىرىستارىن جەمقورلىق نەگىزدە بولەدى. كوپتەگەن جەلىلىك دۇكەندەردە ءسىزدىڭ اپارعان تاۋارىڭىز سۋپەرماركەتتەردىڭ سورەلەرىنە جەتسىن دەسەڭىز، ۇستىنەن جەمقورلىق ءتۇسىم تولەيسىز. سوندىقتان، جەمقورلىقتى تۇپكىلىكتى جويۋدىڭ قۇپياسىن ەشكىم بىلمەيدى. دەسەك تە، جەمقورلىقپەن كۇرەستە ۇلكەن ناتيجەلەرگە جەتكەن ەلدەر بار. مىسالى، گۇرجىستاننىڭ تاجىريبەسى. گۇرجىلەر وتە قىسقا ۋاقىتتا جەمقورلىققا جول بەرمەۋى جونىنەن ەۋروپاداعى الدىڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن يەلەندى. بۇعان ولار قالاي قول جەتكىزدى؟ ولار ناقتى، قاتاڭ رەفورمالار جۇرگىزدى. ايتالىق، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قۇرامى 88 پايىزعا جاڭاردى. ياعني، بيلىككە اسا ءبىلىمدى، بىلىكتى جاڭا ادامدار كەلدى. ولاردىڭ ەڭبەكاقىسى بىردەن ءوستى. ەكىنشىدەن، سىبايلاستىق جەمقورلىق قىلمىس ءۇشىن بەرىلەتىن جازا قاتايتىلدى. ارينە، بۇل جەردە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىڭ بازانىڭ ماڭىزى زور. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتايىن، بىزدە جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما جاسايتىن عىلىمي ينستيتۋت بار. ول كوپ جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى. بىراق، سوندا دا ءبىزدىڭ قوعامدا جەمقورلىق ازايماي وتىر. ياعني، اتالعان ينستيتۋتتى دۇرىستاپ جەتىلدىرۋىمىز كەرەك. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازامىز دا ۇلعايىپ كەلەدى. بىزدە قازىر 300 بازالىق زاڭدار جانە 10 مىڭنان استام زاڭنان تۋىنداعان اكتىلەر بار. ەرەجە كوبەيگەن سايىن، جەمقورلىققا جول اشاتىن مۇمكىندىكتەردىڭ دە كوبەيەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان، زاڭىمىزدى ىقشامداپ، قىسقارتىپ، ناقتىلاعان ابزال.

- قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ «اياعىن تۇساپ» وتىرعان قانداي ماسەلەلەر بار؟ شاعىن جانە ورتا بيزنەس ايماقتاردا قالاي دامىپ جاتىر؟

- شىن مانىسىندە ماسەلە دەگەن كوپ. سولاردىڭ ىشىنەن ۇشەۋىنە توقتالايىن. ءبىرىنشى ماسەلە – ادام كاپيتالىنىڭ ساپاسىنىڭ تومەندىگى. بۇل – بىرىنشىدەن، كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرىنىڭ جانە ولارعا جالداناتىن جۇمىسشىلاردىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. بۇل – وبەكتيۆتى پروتسەسس. سەبەبى، ءبىزدىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەنىمىزگە كوپ ۋاقىت بولعان جوق. ءبىزدىڭ قوعامدا ناقتى باسەكەگە قابىلەتتى كاسىپكەرلەر مەن جالدامالى قىزمەتكەرلەردىڭ تابى ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. سوندىقتان، كوپتەگەن قاتەلىكتەر، دەفولتتار، قۇلدىراۋلار ورىن الۋدا. وبەكتيۆتى فاكتورلارمەن قاتار، كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرىنىڭ باسقارۋشىلىق قاتەلىكتەرى دە ورىن الادى. الايدا، بۇل باعىتتا العا باسۋشىلىق بارى راس. شىنىندا دا احۋال جاقسارىپ كەلەدى. اتالعان ماسەلەنىڭ ەكىنشى ءبىر قۇرامداس بولىگى – ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ساپاسىنىڭ تومەندىگى. وسى ماسەلەنى شەشۋ ماقساتىندا قازىر ءبىلىم بەرۋدىڭ قوسارلانعان جۇيەسى ەنگىزىلۋدە. «اتامەكەن» وداعى» قۇەپ مەملەكەتتىڭ ارىپتەسى ەسەبىندە وسى جۇيەنى بەلسەندى تۇردە قولدانۋدا. ۇزدىك مىسالدارىمىز جەتەرلىك. مىسالى، شىعىس قازاقستاندا، الماتى قالاسىندا كاسىپكەرلەر وقۋ باعدارلاماسىن جاساۋعا جانە وقۋ سىنىپتارىن دايىنداۋعا قاتىسادى. قوسارلانعان جۇيەنىڭ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس، كوللەدج وقۋشىلارى وقۋ كەزەڭىنىڭ جارتىسىن كاسىپورىنداردا وتكىزەدى. ءتىپتى، سول جەردە جالاقى الىپ، تاجىريبە جيناقتايدى. سونداي-اق، 2013 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا «كاسىپكەرلەردىڭ ۇلتتىق پالاتاسى تۋرالى» زاڭ كۇشىنە ەندى. وسى زاڭدا كاسىبي-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ تۇتاس بولىكتەرى كەڭىنەن قاراستىرىلعان. ۇلتتىق پالاتا اتتەستاتسيالاۋعا جانە جاس مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن راستايتىن كاسىپورىنداردى انىقتاۋعا جاۋاپتى. ەگەر دە جوعارى ءبىلىم تۋرالى ايتاتىن بولساق، بۇل جەردە «بولاشاقتىڭ» اتقاراتىن ءرولى زور. ويتكەنى، پرەزيدەنتتىڭ وسى باعدارلاماسىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن جاستارىمىز شەتەلدەردەگى بەدەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرۋدە. كوپتەگەن سالالاردا قازىرگى زامانعى عىلىمي مەكتەپتەردى، ءبىلىم وشاقتارىن بىتىرگەن جاڭاشىل، بىلىكتى جاستار جۇمىس ىستەۋدە.

كاسىپكەرلەردىڭ الدىنان شىعاتىن ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – اقشاعا قول جەتكىزۋ. ويتكەنى، ولار نەسيەنى وتە جوعارى مولشەرلەمەمەن الادى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى - 2020»، «اگروبيزنەس - 2020» دەگەن باعدارلامالارىمىز بار. ەكەۋىنە دە ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىرمىز. ەكەۋىنىڭ دە نەگىزگى ماقساتى – مەملەكەتتىڭ جاردەمىمەن كاسىپكەرلەردى قولداۋ. الايدا، بانكتەر دە، كاسىپكەرلەر دە ۇزاقمەرزىمدىك جانە ارزان نەسيەنىڭ جوقتىعىن ايتىپ، شاعىمدانادى. «اتامەكەن» وداعى» قۇەپ بۇل ماسەلەنى تۇراقتى تۇردە كوتەرىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، مونەتارلىق ساياساتتىڭ تۇپكى نەگىزىن قايتا قاراعان ءجون. انىعىراق ايتساق، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە (ەدب) ۇزاق مەرزىمدىك وتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتكەن ءجون. ءۇشىنشى ماسەلە – بۇل مەملەكەتتىڭ كاسىپكەرلىك قىزمەتكە ارالاسۋى. قازىرگى كەزدە مەملەكەت ۇلتتىق كومپانيالار، ولاردىڭ «ەنشىلەستەرى»، ءارتۇرلى رمك، اكك ارقىلى وسى سەكتورعا ەنىپ، كادرلاردى وزىنە تارتىپ الۋدا. مىسالى، «بولاشاقتىڭ» بىلىكتى ماماندارى جەكە مەنشىك سەكتوردا ەمەس، جوعارى جالاقى تولەيتىن «سامۇرىق-قازىنادا» نەمەسە ۇلتتىق كومپانيالاردا جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. ويتكەنى، جەكە مەنشىك سەكتوردىڭ ونداي كولەمدە جالاقى تولەۋگە شاماسى جوق. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، ساتىپ الۋلار دەگەن بار. مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق كومپانيالارداعى جيىنتىق ساتىپ الۋلارىنىڭ كولەمى ءبىزدىڭ باعالاۋىمىز بويىنشا جىلىنا شامامەن 70 ملرد. اقش دوللارىن قۇرايدى. ياعني، مەملەكەت وسىنداي قۋاتى ارقىلى كاسىپكەرلىك بەلسەندىلىكتى ماگنيتشە وزىنە تارتىپ وتىر. ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، تاۋار ءوندىرىپ، جاقسى قىزمەت تۇرلەرىن ۇسىناتىن، ءسويتىپ نارىقتا باسەكەگە تۇسە الاتىندار ءوزىنىڭ كۇش-جىگەرىن تەندەر الۋعا جۇمساۋدا. مەنىڭ ويىمشا، وسى جەردە دە ءتۇيىنى تارقاتىلماعان ماسەلە بار. بۇعان قوسا، اكىمشىلىك كەدەرگىلەرگە، جەكە مەنشىك قۇقىقتاردى قورعاۋعا، رەيدەرلىككە قاتىستى دا ماسەلەلەر بار. ولاردى شەشۋگە «اتامەكەن» وداعى» قۇەپ بەلسەندى تۇردە ات سالىسىپ كەلەدى.

- ءبىزدىڭ كاسىپكەرلىك سالاسىنداعى ساياساتىمىزدىڭ باستى مىندەتى: ءاربىر قازاقستاندىققا جەكە كاسىپپەن اينالىسىپ كورۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ. مۇنى ءىس جۇزىنە اسىرۋىمىزعا قانشالىقتى مۇمكىندىكتەر بار؟

- ءيا، بۇل مىندەتتىڭ ءدال قويىلعانىنا داۋ جوق. وسىعان وراي، قازىر ءبىزدىڭ ۇكىمەت ارەكەت ەتىپ، حالىقتى ىنتالاندىرىپ، ءاربىر قازاقستاندىققا جەكە كاسىپ اشۋدا ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمىن بايقاپ كورۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، جالپى العاندا ەلىمىزدەگى بيزنەس-احۋال جاڭادان كاسىپ اشۋعا وتە قولايلى. وسى مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانعان ءجون. ءسىز بىلەسىز بە، بيزنەس دەگەننىڭ ءوزى – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. قاراپايىم سوزبەن ايتساق، قازىر ەكىنىڭ ءبىرى ءوز موينىنا جاۋاپكەرشىلىك ارتىپ، ادامدارعا جالاقى تولەۋگە، نەسيە الۋعا تاۋەكەلگە بەل بۋا بەرمەيدى. دەسەك تە، قوعامداعى بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ بويىندا كاسىپپەن اينالىسۋعا بولاتىن «تامىر» بار. سوندىقتان، مەملەكەت بارلىق كەدەرگىلەر مەن تاۋەكەلدەردى تومەندەتىپ، ءار ادامنىڭ ءوز كاسىبىن اشۋىنا جاعداي تۋعىزۋى ءتيىس. ول ءۇشىن Start Up دەگەن تۇسىنىك بار. اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا «كاسىپ اشۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. قازىر تمد كولەمىندە ستارتاپتاردى ناسيحاتتاۋدىڭ ۇلكەن تولقىنى پايدا بولدى. رەسەيدە مۇنداي قوزعالىستار وتە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى جاستاردى كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا ۇگىتتەيتىن «بيزنەس جاستىق» دەگەن ۇيىم. وعان قوسا، اعىمداعى جىلدىڭ قاراشا ايىندا رەسەيدە «ستارتاپ» اتتى تولىق مەتراجدى فيلم ەكرانعا شىعادى. سول فيلمدە ءوزىنىڭ تالانتى مەن قاجىر-قايراتىنىڭ ارقاسىندا تابىستى، باي بولعان ادامنىڭ بەينەسى سۋرەتتەلەدى. ءبىز دە وسىعان كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ جاتىرمىز. وتكەن جىلى مامىر ايىندا «اتامەكەن» وداعى» قۇەپ-نىڭ جانىنان «اتامەكەن ستارتاپ» قوعامدىق قورى» ەنشىلەس كومپانياسىن اشتىق. ونداعى ماقساتىمىز – جاستار اراسىندا كاسىپكەرلىكتى ناسيحاتتاۋ. بۇگىنگە دەيىن 14 بايقاۋ وتكىزدىك. وندا ماماندار جاستاردىڭ قانداي دا ءبىر بيزنەس-يدەياسىن ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ىسكە اسىرۋعا جاردەم بەرەدى. ءۇشىنشى كۇنى، اقتىق سىندا سول جاستاردىڭ 25 بيزنەس-يدەياسى نازارعا ۇسىنىلىپ، قازىلار القاسى جەڭىمپازدى انىقتايدى. جەڭىمپازدار اقشالاي سىيلىققا يە بولادى. وسىدان كەيىن، ولار مالىمەتتەر بازاسىنا ەنەدى. ياعني، سول بازاداعى بيزنەس-جوبالاردى بيزنەس-پەرىشتەلەر كلۋبىنداعى ينۆەستورلار كورەدى. نەگىزىنەن ءبىز وبلىس ورتالىقتارىن، شاعىن قالالاردى قامتۋدى ويلايمىز. بيىلعى جىلدان باستاپ 7 شاعىن قالانى قامتىماقپىز. كەلەسى بايقاۋىمىز 30-شى تامىزدا قوستاناي قالاسىندا بولادى. جۋىردا ۇكىمەت وتىرىسىندا ەلىمىزدە شاعىن قالالارداعى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا بولىنگەن اقشانىڭ يگەرىلمەي جاتقانى ايتىلدى. اكىمدەردىڭ ايتۋىنشا، ۇزدىك يدەيالار جوق كورىنەدى. سوندىقتان، مەملەكەت بۇل باعىتتى قولداماي وتىر دەۋگە بولمايدى. كەرىسىنشە، مەملەكەت ءار ادامعا ءوزىنىڭ كاسىبىن اشۋعا گرانت بولۋدە، بىراق ونى ەشكىم يگەرمەي جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جەردە ءبىلىم، مادەنيەت جانە ماشىق جەتىسپەيدى. سوندىقتان، مەملەكەت اۋەلى جاستاردى كاسىپ اشۋعا وقىتىپ، سوڭىنان ءىس باستاۋعا مۇمكىندىك بەرۋى كەرەك.

- مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستان 2050 ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەلدەگى ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ جاڭا تولقىنىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن «كاسىپكەرلىك مادەنيەتىن» قۇرۋ اسا ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ايتتى. وسىنى تاراتىپ ايتىپ بەرسەڭىز...

- وكىنىشكە وراي، مەنىڭ قولىمدا شىنايى سوتسيولوگيالىق دەرەكتەر جوق. كەيبىر سوتسيولوگتار 90-شى جىلدارى قازاقستاندا كاسىپكەرلەردىڭ زور بەدەلگە يە بولعانىن ايتادى. ول كەزدەگى كاسىپكەردىڭ بەينەسى مىناداي ەدى: ءوز موينىنا جاۋاپكەرشىلىك الاتىن، تاۋەكەلگە باراتىن جانە سونىڭ ارقاسىندا بايۋعا قول جەتكىزەتىن ادام. ال قازىر جاستار اراسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناماعا قاراپ، تەك جاستاردىڭ از عانا بولىگى كاسىپكەر بولعىسى كەلەتىنىن كورەمىز. شىنىن ايتساق، جاستاردىڭ كوبىسى جوعارى جالاقى تولەيتىن مەملەكەتتىك سەكتوردا، ۇلتتىق كومپانيالاردا جانە ت.ب. جەرلەردە جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. ياعني، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، كاسىپكەردىڭ بەدەلى بۇرىنعىداي ەمەس. كەرىسىنشە، بۇگىنگى تاڭدا كاسىپكەر دەگەندى قارىزى كوپ، اركىم كەلىپ تەكسەرە الاتىن، بانكروتقا ۇشىراۋعا دايىن ادامدار دەپ ەلەستەتەدى. وعان قوسا، قازىر كاسىپ اشىپ، اۋقاتتى اتانۋىڭ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگانداردا سۇيەۋشىڭ بولۋى كەرەك دەگەن دە سىڭارجاق كوزقاراس بار. ەندى سالىستىرالىق. دامىعان ەلدەردە كاسىپكەرلەر دەگەنىمىز – قوعامدىق پىكىردىڭ كوشباسشىلارى، بەدەلدى تۇلعالار. الىسقا بارماي-اق، ستيب دجوبستى، بيلل گەيتستى الايىق. شىنىن ايتساق، امەريكالىقتار ولارعا تابىنادى. سوندىقتان، كاسىپكەرلىكتىڭ جاسامپازدىق كۇشىن ءسوزسىز مويىنداۋعا ءتيىسپىز. «كاسىپكەرلىك مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك» دەگەن ەلباسىنىڭ سوزىنە قوسىلامىن. كاسىپكەرلىك قاناتىن كەڭگە جايۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن كاسىپكەرلىك كۋلتىن، ياعني، مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. سونىڭ ىشىندە، «اتامەكەن ستارتاپ» سياقتى قاراپايىم باستامالاردى دا قولداعانىمىز دۇرىس.

- قالاي ويلايسىز، قازاقستاندىقتار بولاشاقتا تابىستى كاسىپكەرلەردىڭ ۇلتىنا اينالا الا ما؟

- البەتتە. ءبىزدىڭ باسقا تاڭداۋىمىز جوق. جەر بەتىندەگى ءار ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى، مىنەز-قۇلىقتارى بار. ونىڭ ىشىندە جاعىمدىسى دا، جاعىمسىزسىزى دا بار. ءبىزدىڭ جاعىمسىز مىنەزىمىزدى وزىمىزدەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. ول تۋرالى ءوز زامانىندا ۇلى ابايدان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. الايدا، ۋاقىت وتكەن سايىن، ءبارى وزگەرەدى. ءوز باسىم بۇگىندە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ، زاۋىتتار اشىپ، ەلدىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كوپتەگەن جاس، ءبىلىمدى، قاجىرلى قازاقستاندىقتاردى بىلەمىن. مىسالعا، بىردە الماتىدا ەكى زاۋىتقا جولىم ءتۇستى. ءبىرىنشىسى – جاڭادان سالىنعان. ءوزىنىڭ بار كۇش-قۋاتىمەن جۇمىس ىستەگەنىنە 5 جىل تولىپتى. ول زاۋىتتا شىنى شىعاراتىن قازىرگى زامانعى ەڭ جاڭا قۇرال-جابدىقتار قويىلعان. شىنىمدى ايتسام، مۇنداي جابدىقتار تمد شەڭبەرىندە تەك 2-3 زاۋىتتا عانا بار. وعان قوسا، وندىرىلەتىن ونىمگە جاپوندىق ساپا جۇيەسى ەنگىزىلگەن. بۇل وندىرىستە ارتىق شىعىن جوق. بارلىعىن ۇقىپتاپ پايدالانادى. تەحنيكا قاۋىپسىزدىگى تولىعىمەن ساقتالعان. ياعني، بارلىق جەردە تەمىردەي ءتارتىپ پەن قاتاڭ تازالىق. سودان كەيىن ءبىز ءبىر ەسكى كەڭەستىك زاۋىتقا باردىق. ول دا قالىپتى جۇمىس ىستەپ تۇر. بىراق، وندا مۇلدەم باسقا مادەنيەتتى كوردىك. ويتكەنى، ول زاۋىتتى «قىزىل» ديرەكتورلار باسقارادى ەكەن. مىنە، ناقتى كورسەتكىش. جالىندى جاستار وزدەرىنىڭ ماقسات-مۇراتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ءىستى نولدەن باستاعان. مىنە، وسىعان قاراپ-اق ءبىز «تابىستى كاسىپكەرلەردىڭ ۇلتىنا اينالامىز» دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ودان بولەك، قازاقستان، رەسەي جانە بەلارۋس بىرىگىپ قۇرعان كەدەندىك وداقتىڭ شەڭبەرىندە 170 ميلليون ادامدى قامتيتىن الىپ نارىق پايدا بولدى. وسى نارىق تا ءبىزدىڭ ءوندىرىسىمىزدى ىنتالاندىرا تۇسۋدە. مىسالى، وسىدان 5 جىل بۇرىن قازاقستاندا جەڭىل اۆتوكولىك قۇراستىراتىن 7 ءوندىرىس وشاعى بولادى دەپ كىم ويلاعان؟.. ايتپاقشى، قازىر ءوزىمىزدىڭ اۆتوكولىك ونەركاسىبىمىزدى قۇرۋعا كەرەمەت مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. قازاقستاندا قۇراستىرىلعان اۆتوكولىكتەردى ەكسپورتقا شىعارۋ جوسپارلانۋدا. كەلەسى جىلى ەكسپورتتاۋ جوسپارى 10 ەسەگە دەيىن ءوسۋى مۇمكىن. بۇلاردىڭ بارلىعى – جاڭا نارىقتىڭ مۇمكىندىكتەرى.

- راقىم ساكەنۇلى، اشىق تا ساليقالى سۇحباتىڭىزعا راحمەت ايتامىز.

سۇحباتتاسقان تاڭاتار تابىنۇلى.

Abai.kz