Býgingi kýnderi elimizde tәnirshildik pen islamnyng arasynda jaryqshaq shyghyp, halyq ekige bóline bastady. Búl kelensiz qúbylystyng (basqa da teketiresterdin) sebebi, Bolmystyng birligin týsinbeuden shyghady. Bolmystyng birligin úmytyp, onyng týrli kórinisterine kónil audarghanda, sheksiz kóp úghymdar, kózqarastar, aghymdar payda bolady. Olardyng arasyndaghy ózara tartys dýniyeni kýres maydanyna ainaldyryp jiberedi. Búl dýnie kórinisi.

Shyn mәninde, Alla taghala bir bolghandyqtan, dinder arasynda qayshylyqtar joq. Búl qayshylyqtar Abay ilimindegi jan qúmary men tәn qúmarynyng kýresinen payda bolady. Kóp jaghdaylarda nәpsining yqpalymen tәn qúmary kýsh alyp jan qúmaryn túnshyqtyrady. Jeke adamdar ghana emes, býkil adamzat qoghamynda, onyng ishinde bizding elde de, býgingi kýnderi osy sebepten óte qauipti  qúbylystar payda bolyp otyr. Sonyng biri, týrli aghymdardyn, olardyng ishinde dinaralyq, teketiresi kýsheyip, býkil qazaq halqynyng birligi búzyla bastady. Býgingi kýnderi kýsh alyp bara jatqan tәnirshildik pen islamnyng arasyndaghy tartys sonyng bir kórinisi. Búlardyng tartysy qazaq últyn saqtau jolyndaghy eng qauipti qúbylys bolyp tabylady. Sebebi, olardyng ekeui de halqymyzdyng últtyq bolmysyn  qalyptastyrghan negizgi qúndylyqtar. Búl qúndylyqtardan airylyp, olardy saqtay almasaq, halyq ruhany tireginen aiyrylyp, elimiz mýlde mýshkil jaghdaygha týsui mýmkin. Sondyqtan, jaghdaydyng aldyn alu ýshin olardy biriktiretin jol izdeuimiz kerek.

Olardy biriktiru ýshin, eng әueli búl eki aghymnyng ne  ekenin, qalay payda bolghanyn, ishki mәnin, jәne halqymyzdyng olardy qalay qabyldaghanyn anyqtap aluymyz kerek. Búlardyng ekeui de Bolmys kórinisteri. Bolmys bir jәne bólinbeytin birtútas bolsa, onda qayshylyqtar nege payda bolady?

Búl mәselelerdi sheshu ýshin әueli bolmystyng ne ekenin dúrys týsinip aluymyz kerek. Búl jolda da Abay múrasy ýlken tirek bola alady.  Sondyqtan, Abay ilimin paydalanyp Bolmystyng ne ekenine kóz jibereyik.

Bolmys degenimiz ne?

Bolmys – adamzat dýniyetanymyndaghy eng auqymdy, jәne eng keng úghym. Bolmys sheksiz jәne kóptegen kórinisterden qúralady. Bolmys «bar», «bolu» degen úghymnan shyghyp, bar bolghandy týgeldey qamtidy.  Sondyqtan, Bolmys ruhany men materialdyq әlemdi tolyq qamtidy. Zattyq әlemning ishindegiler de, ony syrtyndaghylar da, týgeldey Bolmysty qúraydy. Bolmys bir jәne birtútas degenimiz osy.

Búl birlikti Abay ózinin   otyz segizinshi sózinde qysqasha tújyrymdap, tolyq týsinuge mýmkindik beredi. Ol bylay dep jazady:

Biz Alla taghala «bir» deymiz, «bar» deymiz. Ol «bir» degenning ózi aqylymyzgha úghymnyng bir tiyanaghy ýshin aitylghan sóz. Bolmasa ol «bir» degenning ózi Alla taghalagha layyqty kelmeydi.

Abay Alla taghalany Bolmystyng kórinisi retinde berip otyr. Alla taghala sheksiz bolghandyqtan, Ol býkil Bolmysty qamtidy, yaghny Bolmystyng Ózi. Búl tújyrym Alla taghalanyng eshbir sózben sipattaugha bolmaytyn sheksizdigin bildiredi. Bolmys ta osynday, endeshe Ol Alla taghalanyng kórinisi bolyp tabylady. Bolmys – Alla taghala, al Alla taghala – Bolmys. Ekeuining airmashylyghy joq. Abaydyng bergen búl úghymy teologiya negizi deuge de bolady.

«Alla taghala «bir» degen sózding óte tereng mәni bar. Búl islamdaghy monoteistik negizgi úghym. Alla sheksiz bolsa, onda Onyng Ózi men jaratqandarynyng arasynda da úqsastyq boluy kerek. Búl turaly Abay bylay dep jazady:

Óz pighyldaryndy Soghan óz halinshe úqsatudy shart qyl. Alla taghalagha úqsay alam ba dep, nadandyqpen ol sózden jiyirkenbe, úqsamaq – dәl birdeylik daghuasymenen emes, sonyng sonynda bolmaq.

Ómir Bolmyspen ýilesimdi bolsa, әrkim de Alla taghalagha úqsas qasiyetterge ie bolatynyn Abay osylay kórsetedi. 

Alla taghala sheksiz bolghandyqtan, Ol býkil Bolmysty qamtidy. Biraq búl sheksizdikti aqylmen týsinu qiyn. Sebebi, Abay sózimen atqanda «Alla taghala – ólsheusiz, bizding aqylymyz – ólsheuli. Ólsheusizdi ólsheulimen týsinuge bolmaydy». Sheksiz Allany sózben de surettep, jetkizuge mýmkin emes. Onyng esimi joq, biraq biz úghymnyng bir tiyanaghy ýshin týrli sózdermen sipattaymyz. Ár halyq ózinshe ataydy, al bizding qazaq «Alla», «Qúday» jәne «Tәnir» dep ataytynyn bilemiz. Búl sózder sheksiz bir Absolutti bildiredi. Týpki maghynasy bir – býkil әlem bir kózden shyghady, Ol taza Ruh. Ruh atauy kóp bolghanymen, Ol bólinbeytin, barlyghyna ortaq, birtútas. Barlyghy Sodan shyghady. Al Odan shyqqandardyng barlyghy qayta qaytyp, birtútas bolyp, bir ortalyqqa baghynuy kerek. Ol ýshin tómengi jandar joghary jandargha baghynyp, qúlshylyq jasaydy. Jan osylay eng jogharghy Jangha, Týp IYege qaytyp, birigedi.

Týp IYege qaytu jan iyelerining qozghalysymen týrli qúlshylyq jasau arqyly bolady. Quattardyng qozghalysy arqyly әlem týrlenip, janghyryp, ózgeriske týsip otyrady. Býkil әlem – quattar qozghalysy. Búl turaly Shәkәrim bylay dep aityp ketken:

Jaralys basy – qozghalys,

               Qozghaugha kerek qolghabys.

               Jan de meylin, bir Mәn de,

               Sol Quatpen bol tanys,

                         Álemdi sol Mәn jaratqan.

               Qozghalmasa kóshpeydi,

               Kóshpegen nәrse óspeydi.

               Óspegen nәrse ózgermes,

               Týrden ol týrge týspeydi,

                         Qozghalys týrlep jaratqan.

      (Jaralys basy – qozghalys)

Shәkәrim búl jerde jan iyelerin jәne Jaratushyny Jandy Quatpen balap otyr. Bolmys degenimiz Jogharghy Ruh kórinisi, al barlyq kórinis týrleri Ruhtan, yaghny ruhany quattan payda bolady.  Dýnie ómiri degenimiz – quattardyng qozghalysy. Olardyng barlyghyn jaratqan – bir Mәn. Mәndi әr halyq ózinshe ataytyn bolghandyqtan, sózding tiyanaghy ýshin biz Ony Qúday dep ataymyz.

Bolmystyng birligin tabighat qúbylystarynan da kóre alamyz. Instinktpen ómir sýretin hayuanattar tómengi jannyng joghary jannyng yrqynda bolyp, tabighy zandylyqqa tolyq baghynady. Mysaly, ýidegi mysyq, itter ózderine qamqor jasaghan adamdardy jaqsy týsinip, aitqandaryna baghynyp, kómektesuge úmtylady. Keyde olardyng qylyqtary men «týrleri» de  iyelerine úqsas bolyp keledi. Sebebi, olardyng tәnderi bólek bolghanymen, ruhtary birine biri әser etip, úqsastanghan. Hayuanattar denesindegi jandardy instinkt basqaratyndyqtan, tómengi jandar jogharghy jandardan jasqanyp, olargha qiyanat jasamaydy. Qoryqpaytyn adamgha ormandaghy andardyng shabuyl jasauy óte siyrek bolatyny da osyny kórsetedi. Adamnyn  ózderinen joghary túrghanyn olar jaqsy týsinedi.

Abay әri qaray sózin jalghastyryp, ózining tereng oilaryna týsinik beredi. «Ol «bir» degen sóz Alla taghala ghalamnyng ishinde, ghalam Alla taghalanyng ishinde», – deydi. Búl sózderding býkil bolmys ómirin ashatyn tereng maghynalary bar. Olar Alla taghalanyng týrli aspektilerin, yaghny kórinisterin beredi.

«Ghalam» sózi qarapayym әlem emes, ruhany dengeydi bildirip, ruhany jәne materialdyq әlemdi birdey qamtityndyqtan, әlemning ruhany jәne materialdyq quaty bar. Qúdaydyng aspektileri, yaghny kórinisteri kóp. Osy kórinisterimen Ol býkil әlemdi jaratyp, basqarady. Onyng Jaratushy quatynan býkil әlem payda bolady. Olardy joghary jәne tómengi dep bóluge bolady. Joghary quatqa jandar, al tómengi quatqa materiya jatady. Allanyng búl aspektilerin «Abaydyng ruhany múrasy» atty enbegimizde keninen bergenbiz. Búl arady olargha qysqasha toqtala keteyik.

Alla taghala ghalamnyng ishinde.

Ruhany quat, yaghny Qúday, materiyany jaratyp qana qoymaydy, sonymen birge, onyng barlyq týrlerining ishinde. Allanyng búl aspektisi Onyng әlemdi qalay jaratyp, qalay basqaratynyn týsinuge mýmkindik beredi. Alla taghala ghalamnyng ishinde bolsa, onda Ol ghalamnyng bir bóliginde ghana emes, onyng barlyq bóliginde bolugha tiyisti. Ol makrokosm men mikrokosmnyn, yaghny әlemnin, әrbir týkpirinde, barlyq bólsheginde, әrbir atomnyng ishinde, sonymen birge, әrbir jan iyesining jýreginde boluy kerek. Býkil bolmysty qamtityn múnday tereng úghymdy tek qana ruhany dengeyde, jýrekpen týsinuge boldy.

Alla taghala әrbir atomnyng ishinde, әrbir jýrekte bolghandyqtan, Ol barlyghyn biledi, barlyq qúbylystyng sebebi, jәne әlemdegi barlyq qúbylysty Ózi basqarady. Býkil әlem osy sebepten ýilesimdi. «Alla ishindi aitqyzbay biledi, oila» deydi Abay. Alladan eshteneni jasyrugha bolmaydy. Ne bolmasa, «Qúdaysyz shóp basy da qimyldamaydy» deydi halyq. Jaratushygha tilek aityp, ne bolmasa ishtegi syrdy jasyryp ta keregi joq. Sebebi, Ol ishindi aitqyzbay biledi, jәne әrkimge ómirge keregining barlyghyn әuelden bergen. Ómirdegi barlyq әsem, súlulyq, nemese neshe týrli aqyl jetpes tabighattyng kýrdeli qúbylystarynyng barlyghy da Alla taghalanyng hikmetteri. Alladan eshteneni jasyrugha bolmaydy – Ol barlyghyn qadaghalap otyr. Jan jýrekte ornalasqan. «Onan song jýrek aitypty: «Men — adamnyng denesining patshasymyn, qan menen taraydy, jan mende meken qylady, mensiz tirlik joq» deydi Abay. Jýrekte ghalamnyng ishindegi Alla taghalamen birge, Onyng jogharghy quaty jan da ornalasqan. Jandy osylay basqaryp, Alla býkil jan iyelerining ómirin baghyttap otyrady. Alla men jannyng baylanysyn úyat deymiz. Úyat adamnyng ishki tiregi. Ol neghúrlym kýshti bolsa, adamgershilik te solghúrlym joghary bolady.

Jýrektegi Alla kinәrәt isterden aulaq etip, adamdy dúrys jolgha salyp, Týp IYege alyp keledi. Jan qúmary men tәn qúmary ýnemi kýreste. Búl kýres – ómirdegi qayshylyqtar kórinisi. Keyde nәpsimen bylghanghan jan jýrektegi Allagha baghynbay, búrys jolgha salynyp ketedi.

Ghalam Alla taghalanyng ishinde.

Abaydyng búl sózi Qúdaydyng әlemdik kórinisin beredi. Álem Qúdaydyng bir kórinisi, yaghny aspektisi. Ghalam Qúdaydyng ishinde bolsa, onda ghalamnyng әrbir kórinisi Qúdaydyng Ózi, yaghny Qúdaydan aiyrmashylyghy joq degen úghym shyghady. Sondyqtan әlemdegi әrbir jan iyesi, hayuanattar әlemi, tabighat kórinisterining barlyghy Qúdaydyng bir kórinisi bolyp tabylady. Qúdaydan basqa eshtene de joq. Sondyqtan, «Qúdaydan basqa da bar» degen úghym Allagha serik qosu bolyp tabylyp, kýpirlik bolady.

Álemning barlyq kórinisteri belgili bir zandylyqtarmen qozghalysqa kelip, ózara baylanysyp, Shәkәrim sózimen aitqanda, «Qozghalys týrlep jaratqan». Mysaly, Kýn býkil kosmosqa ózining jylu quatyn berip, týrli planetalargha ómir beredi. Onyng jany jәne materialdyq denesi bar. Jany sol denesimen býkil әlemge quat berip otyr.  Kýndi onyng ishindegi Qúday basqarady.  Ony kýn perishtesi deymiz. Al Jer betindegi ómirdi Qúday týrli jan iyeleri, jәne basqa perishteler arqyly jaratady, jәne basqarady. Perishteler Qúdaydyng fәny әlemdegi kómekshileri bolyp tabylady. Jerdin, әrbir hayuanat týrinin, tipti sudyn, auanyn, ottyng da óz perishteleri bar. Perishtelerding basqaruymen materialdyq ómir ýilesimdi bolyp otyr. Asharshylyq kezinde qazaq halqy jogharghy Jaratushygha mal soyyp, tasattyq beredi. Sol kezde adamdardyng qúlshylyghyna razy bolghan Jaratushy perishtege janbyr bergizedi. Osylay býkil әlemdi bir Qúdaydyng әlemdik kórinisi basqaryp otyrghanyn týsinemiz.

Bolmys birtútas. Búl tútastyqty ghalamnyng ishindegi, әrbir bóligindegi Alla taghalanyng Ózi saqtap túrady. Ghalamnyng bir bólshegi bolghandyqtan, әrbir adam da osy tútastyqqa úmtyluy kerek. Al bilmestiginen oghan keri әreket etip, tútastyqty búzatyn bolsa, onda ol qarymta zandylyghy boyynsha ózine tiyesili jazasyn alady. Abaydyng «Birindi, qazaq, biring dos kórmesen, isting bәri bos. Malyndy jaugha, Basyndy daugha qor qylma, qorgha, tatulas» degen sózi tegin aitylmaghan. Abay osylay tabighy zandylyq bolyp tabylatyn bolmys birligine shaqyrady. Qoghamnyng barlyq shyrghalany, onyng ydyrauy, otbasynyng býlinui tәrizdi barlyq shyrghalandardyng negizgi sebebi Abaydyng bergen osy ósiyetin bilmeuden, ne bolmasa ony eskermeuden bolyp tabylady.

Ghalamnyng Alla taghalanyng ishinde ekenin bilu arqyly qorshaghan ortanyng әrbir kórinisinen Qúdaydy tanyp, Onyng bizge degen mahabbatyn, qamqorlyghyn, meyirimdiligin sezinip, Onyng sheksiz qúdyrettiligin, eshkimge tәuelsizdigin týsinemiz. Osylay imanymyyz tolyghyp, ósedi. Adamdar arasyndaghy qatynas týzelip, qoghamda beybitshilik ornaydy. Abaydyng «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» degen qaghidasy iske asady. Qorshaghan ortagha qamqorlyq payda bolady.

Osylay әrbir jan iyesinde Qúdaygha degen mahabbat kýsheyip, Týp IYege qaytugha mýmkindik tuady. Sonymen birge, әrbir adam bolmys zandylyghyn búzbay, baqytty ómir sýre alady. Imandy qogham degenimiz osy.

Qúdaydyng túlghalyq qasiyetteri.

Álem kórinisterining sheksiz aluandyghynyng sebebi nede? Onyng sebebi Allanyng sheksiz erkindigi men qalauynda jatyr. Búlar túlghalyq qasiyetter. Abay Allanyng túlghalyq qasiyetterin de beredi. Ol otyz segizinshi sózinde bylay deydi.

«Alla taghalanyng sipattary: Hayat (Ómir, Tirlik), Ghylym, Qúdiret, Basar (Týsinu, Bilu, Qabyldau), Sәmigh (Estushi, Tyndaushy), Irada (Tilek, Maqsat, Qalau), Kәlam (Sóz, Til), Tәkin (Tudyru, Jasau, Bar qylu)». Búl segiz sipat Qúdaydyng túlghalyq kórinisin beredi. Yaghni, Jaratushyda túlghalyq qasiyetter bolghandyqtan, Onyng jaratqandarynda da túlghalyq qasiyetter bar. Álemdegi barlyq jan iyelerining túlghalyq qasiyetteri Alladan shyghady. Alla taghala túlgha bolghandyqtan, Onyng jaratqandarynyng barlyghy da túlghalar.

Túlghanyng negizgi belgisi erik pen qalau bolyp tabylady. Jan sheksiz bolghandyqtan, onyng erki men qalauy da sheksiz. Sondyqtan, әlemdegi túlghalar sheksiz, әlem kórinisi de sheksiz. Ómirde birdey jan iyesining boluy mýmkin emes. Tipti bir aghashtyng japyraqtarynan da tiyanaqpen qaraghan adam aiyrmashylyqtar tabady. Osylay әlem qúbylystarynyng san aluandyghy tuyp, olar qozghalys arqyly ómirdi tudyrady. Ómir degenimiz osy sansyz kóp túlghalardyng ózara qarym-qatynasy.

Álem zandylyghyn Qúday jasaghanymen, Ol búl zandylyqtan tys jәne oghan aralaspaydy. Abay búl turaly «Aurudy jaratqan Qúday, biraq, auyrtqan Qúday emes» deydi. Bolmystyng әdilet zandylyghy boyynsha óz erkimen jasaghan әreketi ýshin jan sybaghasyn, yaghny qarymtasyn alady. Qúday sheksiz rahymdy jәne meyirimdi bolghandyqtan, Ol jannyng erkin shektemey, әreketine tolyq erik beredi.

Abay kórsetken dinning ishki mәni úmytylyp, onyng syrtqy kórinisine kónil bólingende ómirding tartysy tuyp, kóptegen shyrghalandar payda bolady. Elimizdegi kelensiz kórinisterding kópshiligi, mine, osy sebepten deuge bolady.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz