Adam tabighy evolusiya zandylyghymen jetiledi. Endeshe ne sebepten adamzat qoghamy ýnemi joghary órlep, órkendep, jetiluding ornyna keyde qúldyrau jolyna týsedi? Onyng sebebi – adamdardyng ózderine berilgen tabighy erikti dúrys paydalana bilmey, tәn qúmaryna berilip ketuinde. Jan ózining tabighy bolmysyn dúrys paydalanbaghandyqtan ómirdi dúrys týsinip, bilimin jetildire almaydy. Býkil qogham nadandyq shyrmauyna týsip qalady.

Ómirdi dúrys týsinudi ýiretu bala tәrbiyesinen bastalady. Bala tәrbiyesin dúrys týsinip, ony dúrys jolgha qoiydyng qogham ómirinde ýlken manyzy bar. Abay ózining jiyrma besinshi, otyz jetinshi, otyz segizinshi sózderinde bala tәrbiyesining qanday bolu kerektigin tolyq jazyp ketken. Balanyng dúrys tәrbie alyp, jaqsy adam bolyp jetiluine tek qana ata-ana ghana emes, býkil qogham mindetti. Búl turaly Abay otyz jetinshi sózinde «Adam balasyn zaman ósiredi, kimde-kim jaman bolsa, onyng zamandasynyng bәri vinovat» deydi. Sondyqtan býgingi elimizdegi jaghdaygha bir adam emes, býkil qogham kinәli. Endeshe búl mәseleni de býkil qogham bolyp sheshuimiz kerek.

Bala tәrbiyesining ózindik zandylyghy bary belgili. «Balany jastan» deydi qazaq. Tәrbiyening mindeti – balanyng minez-qúlqyn dúrys qalyptastyryp, zamangha say azamat etip shygharu. Bizding zamanymyzda, ókinishke oray, kerisinshe, tәrbie balanyng tabighy jetilu zandylyqtaryn búzyp, dúrys jetiluine bóget jasaydy. Ruhany nadandyqtyng әserinen bala tәrbiyesi onyng keleshegi ýshin kerek minez-qúlqyn qalyptastyru emes, kýndelikti tәn qajettilikterimen qamtamasyz etuden aspaydy. Osylay bala tughan kýninen bastap, songhy tynysyna deyin qorlyq kóredi deuge bolady. Dәlel keltireyik.

Bes jasqa deyingi alghashqy kezende balagha erik beruding ornyna ata-anasy onyng barlyq is-әreketine shek qoyady. Oilary – eger bala tynysh otyrsa balagha da jaqsy, ózderine de jaqsy. Ómir qyzyghyna úmtylghan ata-ana balany oiynshyqqa ainaldyryp jiberedi. Ony ermek etedi. Nemese, ózderine tynyshtyq ýshin balagha «tynysh otyr», «anany isteuge bolmaydy», «mynany isteuge bolmaydy» degen tejeulermen balanyng erkin shektep, biluge degen yntasyn joyady. Balanyng keleshegin oilamaghandyqtan, onyng adamy bolmysynyng qalyptasuy úmytylady. Ózderi sezim qanaghaty dengeyinde. Osylay shek qoyylyp, balanyng jiger-qayratyn baylap, erkindik bermeydi. Ne bolmasa, kerisinshe, balany erkeletip, óz betimen jiberedi. Osylay ol jaqsy men jamandy aiyra bilmeytin, basqanyng aqyl-kenesin baghalamaytyn, erke jәne «beybastaq» bolyp ósedi.

Erkelikting әserinen, ne bolmasa ata-anasynyng shekteuimen kórip, estip, iyiskep, qolyna ústap tabighatpen tanysa almaghan bala osylay bes jastan keyingi, kelesi – aqyl qalyptastyru – kezenge ótedi. Búl kezde bala ómirdi aqylymen qabylday bastaydy. Syrtqy kórinisterdi erkin qabyldap ýirenbegen sezimderi qorshaghan ortagha selqos bolyp, bala jigersiz-ynjyq, beyqam bolyp, aqyly dúrys qalyptaspaydy. Syrttan týsken habar tolyq bolmasa, aqyl da tolyq jetilmeydi. Jetilmegen aqyldy sezimder onay jenip, balanyng aqyl-esin biylep ketedi. Osylay aqyl sezimderdi basqara almay, kerisinshe, aqylyn sezimderi basqaryp ketedi.

Ata-anasy balanyng sezimderin tejep aqyldyng ósuine kómektesui kerek. Biraq is jýzinde olar balanyng kónilin aulap, onyng sheksiz tilegin oryndaydy. Osylay alys-beris zandylyghy búzylady. Tek qana alyp ýirengen balanyng psihikasy ózgere bastaydy. Alys-beris tepe-tendigi búzylghandyqtan, nәpsi kýsh alyp, jaqsy men jamandy aiyra almaytyn bolady. Alys adamnyng zattyq bolmysyn, al beris ruhany bolmysyn qalyptastyrady. Ekeui teng boluy kerek. Búl tendik búzylghanda psihika búzylady. Sezimder kýsh alyp, aqyl sezimderge ie bola almay qalady.

Kóp balaly ýide ózara kómek, qamqorlyq barysynda bala ózinen basqa da jandar baryn sezinip, onyng kónilin aulap, beruge boyy ýirenedi. Al bir-eki bala ghana bar otbasynda olar tek qana ata-anasynan alugha úmylyp, beruge yntasy bolmaydy. Egoizm ósedi. Osylay bala jýgensiz erke, iske olaq, minezi solaq, iske salaq, ózi selqos, nәpsisine ie bola almaytyn shydamsyz, ashulanshaq, aqyly tómen bolyp qalyptasady.

Eskertetin jaghday, býgingi kýnderdegi tuystyng arasyndaghy kelispeushilik te alys-beristing búzyluynan. Abay qara sózinde dúrys qarym-qatynas bolu ýshin bólisu malmen emes, aqylmen bolu kerek ekenin aitady. Mal – adamdardy aiyratyn zattyq dengey, al aqyl – kerisinshe, ruhany dengeyden shyghatyn adamdardy biriktiretin saltqa jatady.

On bes jastan ómirining sonyna deyingi ýshinshi kezende es qalyptasuy kerek edi. Búl kezende bala ómirdi esi arqyly qabyldaydy. Ol ózin sezinip, qoghamnyng mýshesi retinde әreket etedi. Esti nyghaytu ýshin bilim jәne ony jadqa bekitu kerek. Bala sezim men aqyl-esti eki maqsatqa qoldanady. Birinshisi – bilim alu ýshin, al ekinshisi – lәzzat alu ýshin. Tәn qúmaryna berilgen bala bilim aludyng ornyna nәpsige beriledi. Tәn qúmaryna júmsalghan aqyl bilim ala almaydy, ómirdi dúrys týsinbeydi. Bilimsiz es óspeydi. Balasynyng jaghdayyn týsinbegen ata-anasy oghan týrli aqyl aityp, balanyng esin qalyptastyrghannyng ornyna onyng «esin shygharady». Bala búl sheksiz aqyldan әbden jalyghyp, birazdan song mýlde qabyldamaytyn bolady. Osylay Abay sózimen aitqanda, «Basynda my joq, Ózinde oy joq, Kýlkishil kerdeng nadannyn» bolyp ósedi.

Aqyldy tyndamaytyn selqos, ne bolmasa qynyrlyq osylay payda bolady. Bilimsiz sezimder aqyldy biyleydi, al jalghan ego tek qana tәn qúmaryn izdeydi. Tәn qúmary biylegen bala men-mendigi ósip, әke-sheshesining aitqandaryna qúlaq aspaydy, qarsylyq kórsetedi. Osylay әigili әke men balanyng arasyndaghy qarsylyq, kelispeushilik tuady. Búl kezende әke balanyng tәrbiyeshisi emes, dosy boluy kerek. Áke-sheshesining qoldauynan aiyrylghan bala aldaghy ómirde jalghyz qalady. Búl býgingi kýnder kórinisi.

Sondyqtan esting qalyptasuy kezeninde balagha shek qongha bolmaydy. Shek qoyylsa egosy qarsylasyp, keri nәtiyje beredi. Es qalyptaspaydy. Búryn kýsh alyp ketken sezimder aqylgha kónbey, sheksiz qanaghat izdeydi. Eger qanaghattana almasa balanyng oghan degen yntasy kýsheye týsedi. Qazaqtyng «It qoryghan jerge ósh» degen maqaly tegin aitylmaghan. Shek qoyylghan sezimder kýsheyedi. Búl fiziologiyalyq qúbylyspen baylanysty. Tek kýshti aqyldyng quatymen ghana sezimderdi jenip, auyzdyqtaugha bolady. Keybir diny aghymdardyng nashaqorlyq, maskýnemdik, nәpsiqúmarlyq tәrizdi emdeuge kelmeytin aurulardy onay jenetini osy sebepten. Diny jolgha týsken adamnyng aqyl-esi ruhany kýshpen onay jetilip, ózining sezimderine ie bola bastaydy. Yaghni, ishki sezimder syrtqy sezimderdi jenedi. Al kezinde onday kómek almaghan balalardyng sezimderi kýsheyip fiziologiyalyq ózgeriske týsiredi. Osylay adam erkinen aiyrylyp, týrli psihikalyq aurulargha shaldyghuy mýmkin. Qazirgi zamandaghy sadist, pedofiyl, gomoseksualizm tәrizdi búryn estip-kórmegen qúbylystardyng payda bolyp, jyl sayyn kóbeyin osylay týsindiruge bolady. Tejeushi kýsh bolmaghandyqtan, olardyng sezimderi asa asqynyp, aqyl-esting shamasy kelmegendikten, aurugha ainalyp ketken. Bala tәrbiyesi kezenderin dúrys týsinbey, onyng adamy qasiyetterining evolusiyalyq qalyptasuyna bóget boludyng nәtiyjesi, mine, osynday. Áriyne, búlar shekten shyqqan qúbylystar. Al kýndelikti ómirde tәrbiyening dúrys bolmauy adamdy tek qana sezim dengeyinde qaldyryp, ruhany janghyrugha bóget bolady.

Esti qalyptastyru dýniyetanymdy qalyptastyrumen birdey. Dýniyetanym kýshpen ózgermeydi. Ol ýshin bilim men adamnyng erki birigui kerek. Balagha bilim beru ýshin oghan dostyq qatynas arqyly qalau-niyetin oyatu kerek.

Adamnyng esi ósken sayyn ol búl dýniyening mәn-mәnisin, bolyp jatqan qúbylystardyng ózara baylanysyn týsinip, olardyng týpki sebebine ýnile alady. Ol býkil bolmystyng týpki mәnin týsinip, tipti sheksiz әlemdegi ózining alatyn orny men mindetin týsinu dengeyine jetui mýmkin. Osylay ol jalghan egodan arylyp, naghyz egogha ie bolady.

Osylay, ózining ruhany bolmysyn tolyq tanyghan adamgha ýilesimdi ómirge jol ashylady.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz