Minsiz qogham atauly tek qiyal ghajayyp ertegide de ghana bolatyn shyghar. Qoghamdaghy týrli problemalargha barynsha toleranttylyq tanytatyndyghymyz da osyny týisinip, tirshilik týitkilderine moyynsynudan tuyndaytyn bolsa kerek. Búl jerde eng bastysy, qogham ómiri ýnemi algha shygharyp otyratyn ózekti mәselege qalay bagha berip, qanday jolmen sheship jatqandyghymyz manyzdy. Alayda, dәl býgingi tanda tuyndap otyrghan mәselelerge kóbinese rasionaldyq  túrghydan keluding ornyna emosionaldyghymyz basym týsip jatatyn tústarymyz kóp-aq.  Áriyne, onday tәsilding bizdi úshpaqqa shygharuy neghaybyl dýniye.

Qoghamda tuyndaghan әrbir ózekti mәseleni sheshuding aqyrghy nәtiyjesi onyng tiyimdiligimen, halyqqa tiygizgen paydasymen ghana ólshense kerek. Býgin bir kәsiporyndy alaulatyp-jalaulatyn ashyp alyp, erteninde onysy qanyrap bos túrsa, el ishinde últtyq brendti aitpaghanda túrmysqa qajetti eshbir ónim shygharylmasa, jastargha júmys ornyn úsynbasaq, onyng qanday mәni bar?! Qolgha alynghan әrbir is rasionaldyqpen,  aldyn ala oilastyrylghan eseppen, naqty derekke negizdelip jasalmasa, bәri bos sóz bolyp qana qala bermek.

Minsiz qogham atauly tek qiyal ghajayyp ertegide de ghana bolatyn shyghar. Qoghamdaghy týrli problemalargha barynsha toleranttylyq tanytatyndyghymyz da osyny týisinip, tirshilik týitkilderine moyynsynudan tuyndaytyn bolsa kerek. Búl jerde eng bastysy, qogham ómiri ýnemi algha shygharyp otyratyn ózekti mәselege qalay bagha berip, qanday jolmen sheship jatqandyghymyz manyzdy. Alayda, dәl býgingi tanda tuyndap otyrghan mәselelerge kóbinese rasionaldyq  túrghydan keluding ornyna emosionaldyghymyz basym týsip jatatyn tústarymyz kóp-aq.  Áriyne, onday tәsilding bizdi úshpaqqa shygharuy neghaybyl dýniye.

Qoghamda tuyndaghan әrbir ózekti mәseleni sheshuding aqyrghy nәtiyjesi onyng tiyimdiligimen, halyqqa tiygizgen paydasymen ghana ólshense kerek. Býgin bir kәsiporyndy alaulatyp-jalaulatyn ashyp alyp, erteninde onysy qanyrap bos túrsa, el ishinde últtyq brendti aitpaghanda túrmysqa qajetti eshbir ónim shygharylmasa, jastargha júmys ornyn úsynbasaq, onyng qanday mәni bar?! Qolgha alynghan әrbir is rasionaldyqpen,  aldyn ala oilastyrylghan eseppen, naqty derekke negizdelip jasalmasa, bәri bos sóz bolyp qana qala bermek.

Dәl býgin basy tauday, sony qylday bolyp, su ayaghy qúrydymgha ketip jatqan sharua bizde qanshama. Múnyng bәri ainalyp kelgende, bizdi daghdarystan alyp shyghatyn shyn kósemning joqtyghynyng saldary sekildi kórine beredi. Ol ýshin ózgening Den Syao Piynin nemese Ly Kuan Yuin qaryzgha ala salatynday ol bir әlemdik bankiden berile salatyn kezekti kredit emes qoy. Baqanday adam, adam bolghannyng ózindey naghyz altyn basty, taptyrmaytin tiri kapital.

Bizdegi sanda bar, sanatta joq partiyalar óz qatarlarynan kósem tudyrmaq túrmaq ózderi jóni dúrys sayasy kýsh bolyp qalyptasa almay jatyr. Sosializmnen búryn tórelerdi han etip kóterip, biylerding pәtualy sózine toqtadyq. Otarlana bastaghan tústa «aq patsha» men «jandaraldardy» kósem túttyq. Kenes odaghy kezin әzir eshkim úmyta qoymaghandyqtan aitpay-aq qoyghanymyz jón. Al, jana 21-ghasyrda óz qolymyz óz auzymyzgha jetip, derbes damyp keteyik desek, aramyzdan kósemdi bylay qoyghanda jibi týzu ziyaly tappay sharq úryp jýrmiz. Aynalagha qarasaq, bәrimiz Múhtar-agham Maghauin aitqanday «ortasha jәne odan tómen» dengeydegi ghana atqarushylar bolyp shyqtyq. Jalpy, kósemsiz hәm shyn ziyalysyz memleket qayda baryp túraqtamaq?!

Qazirgi әkim-qaralardyn, ministrlerdin, deputattardyng isterin, sózderin, bolmystaryn kórgende kósemdi qoya túryp aldymen jibi týzu oqyghan-toqyghan qauymdy qalyptastyryp alu kerek eken ghoy degen oidyng jeteginde ketesin. Budjet qarjysyn dúrystap iygere almay milliardtaghan qarjyny keri qaytaryp otyrghan, portfelderinde ilikke alar bir damu baghdarlamasy joq, qabilet-qarymy tym tómen ýkimet pen ony baqylaugha pәrmeni jetpeytin parlamentten ne ýmit, ne qayyr?!

Sayasi, ekonomikalyq, әleumettik, últtyq ruhani, moraldyq tereng daghdarysqa úshyrap otyrghan dәl býgingi kýni qazaq qoghamy jemqorlyqtyng otyn «kóseushiler» men qazyna qarjysyn atadan qalghan múraday alansyz «asaushylardan» әbden mezi boldy. Otarshy zalym imperiyanyng qoltyghynyng astynan tolyqtay derbes suyrylyp shyqpayynsha, qazaq halqy ózi tudyrghan tól kósemin tanyp, moyyndamayynsha demokratiyanyng da kýni qaran. Dәl qazir kóppartiyalymyz deuding ózi esh qisyngha kelip túrghan joq.

         Qalay desek te memleket ýshin kósem auaday qajet. Aqyl. Parasat. Bilim. Áriyne, tumysynda týk kórmegen, para berip lauazymgha jetken ortasha dengeydegi kóp alayaqtardyng arasynan atalmysh ýsh qasiyetti boyyna tolyq sinirgen bir túlghany tabudyng ózi mún. Derbes qadir-qasiyetimen, dara qabilet-qarymymen moyyndalyp, ózin jan-jaqty keshendi týrde damytqan iri sayasy túlgha ghana kósemdikke kóterile alsa kerek.  Al, olay ete almaghandar sol kóp tobyrdyng arasynda shangha basylyp qala bermek.  

Aldymen ózine betbúrys jasap, ortadan oqshaulanyp, kóz ashqan, el kórip, jer tanyghan, әlemdik dengeyde keninen oilap-tolghana alatyn, onyng ózinde talay qiyn-qystau synaqtardan ótken shyn sapaly sayasy túlgha ghana kósem retinde tanylmaq. Osydan ekimyng jarym jylday búryn Grek filosofy Platon adamdar ózderin qaranghy ýngirde qamalyp ómir sýrip otyrghanday sezingen kezinen bastap әlem elderi damudyng danghyl jolyna týskenin aitqan. Ýngirden shyghyp, kýnning shuaghynda ómir sýru mýmkindigi turaly jazghanda Platon oghan da erik kýsh pen qabilet kerek bolatynyn eskertken. Onyng týpkilikti maghynasy, adam balasy ózining senim-nanymynyng jetegine soqyrlyqpen erip ketu emes, ony tekserip, adasushylyqtan shyghyp, bәrine kóz jetkizgende ghana jasay alatyndyghyn menzegendiginde. Oghan mysal retinde Platon kóp adam kýnning kózine shaghylysqan qos janaryn asha almay qaytadan ýngirge qaray úmtylatyndyghyn, oghan tózgender ghana jenetindigin keltirgen.

         Búl jerde joghary dengeydegi kósem turaly әngimeni biz oidan shygharyp otyrghan joqpyz. Búl úghymnyng týp atasy German filosofy Fridrih Nisshe.  Ol 20-ghasyrdyng basynda «joghary adam» degenge jetu ýshin «men» degennen ajyrap «joghary men»-ge jetuge mýmkindik bolatynyn «Saratustra osylay aitty» degen kitabynda jazghan kórinedi.  Onda kósemdikke jetuding qanshalyqty auyr әri kýrdeli ekendigin egjey-tegjey bayanday otyryp, adamnyng ózgerui janadan dýniyege qayta kelgenmen birdey dep týsindirgen.

Songhy 20 jyl bizge kóp dýniyeni anghartqanday boldy. Tәuelsizdik alu, demokratiyalyq zayyrly qogham qúru degenimiz ózinen ózi gýldenip damyp ketu degen sóz emes sekildi. «Damushy» dep atalatyn artta qalghan elder qatarynda aldaghy uaqytta da qala beretin týrimiz bar. Búl qatardan shyghyp, «joghary damyghan órkeniyetti el» qataryna qosylu ýshin bizge kósem kerek eken.

         Fransuz jazushysy әri úly oishyly Aleksandr Duma «Graf Monte Kristo» romanynda «joghary dengeydegi adam» yaghni, kósem dayyndaudyng klassikalyq tәjiriybesin beynelegeni mәlim.  Ol romannyng jazylghanyna 160 jyldan astam uaqyt ótse de manyzdylyghyn joydy eshkim aita almas.  Romandaghy bas keyipker Edmon Dantes degen tenizshining abaqtydaghy 14 jyl ishinde filosof Faria «tómengi» tobyrdan «joghary» dengeydegi túlgha etip qalyptastyrmaytyn ba edi.  Faria – óte kóp oqyghan filosof, teoriyashy adam. Ony әdebiyettanushylar songhy kezde keybir tilge audarylghanda pirәdar, dindar ispetti qate  tәrjimalanghan dep jýr.

Qalay desek te tenizshi Edmon Dantesti sol Faria qariyanyng bilimge baulityny ras. Filosofiyadan bastap, shet tilin mengertip shyghady.  Onyng ózinde oqu, ýirenu degenimiz qúr jattau men ózgege eliktep, ony qaytalau emes degendi qúr jattau men ózgege eliktep, ony qaytalau emes degendi angharghanday bolamyz. Aqyry, Edmon Dantes elitalyq ortada ózin qalay ústaudy, qalay sóileudi iygerip alady. Abaydyng aitatyn «tolyq adam» bolu ýshin әlgi tenizshige  14 jyl qajet boldy. Abaydyng ósiyetterinde «jarty adam, jarty molda, jarty músylman» yaghni, bilim men ghylymdy jartylay iygergennen iygermegenning artyq ekenin menzeydi. Rasynda, bizdi qúrtatyn, qazir de dinkeletip otyrghan faktor – dýmshelik bolsa kerek. Onyng betine tura qarap, minin kórsetuding ornyna danghaza madaqqa bólep danghoylardyng bir jerlerin sheleytip tastaymyz.  

          Biylghy jyly memhatshynyng qozghau saluymen bizde tariyhqa degen erekshe «taghzym» keng óristep, asqan bir nauqanshylyqpen qolgha alynyp jatyr. Keyde tipti әsire qyzyldyqqa boy aldyryp jatqandyghymyz qylang berude. Búl jerde «әsire qyzyl tez onatyndyghyn» eske alghanymyz abzal bolar. Qazaq beker aitpaghan ghoy, «dәstýrding ozyghy da tozyghy da bar» dep.  Jas buyn tarih oqulyqtaryn oqyghan song «osynday dәstýrimiz, saltymyz bolghan eken ghoy» degen úghymdy ghana tanidy. Áytpese, bas salyp ony býgin jýzege asyrmaqqa úmtylsa, adasushylyq bolar edi. Tarih tanym retinde sol kitaptyng ishinde túratyn qúndylyq. Biraq, ol qazir jýzege asyrlatyn damu baghdarlamasy emes.

«Men ózi kim edim?» degen súraqty ózine qoyyp kórmegen tyrashtardyng әreketterine  20 jyl boyy әbden qanyq boldyq. «Joghary adam» bolugha «auyrdyng asty, jenilding ýstimen» jýrip te jetuge bolady dep adasqandar bәrin aqshamen, paramen satyp almaqqa úmtylyp qatty shatasyp jatyr.  Keshegi kýnderi «ghylym doktory, kandidaty» dәrejesin, «professor, akademiyk» ataqtaryn lauazymnyng buymen, tamyr-tanystyqtyng yqpalymen jaulap kelse, olar endi «PhD, magistr» dәrejesin sol tәsilmen iygeruge kóshti. Olardyng arasynan bir kitapty týp núsqasynan tolyqtay oqyp shyqqandaryn kezdestiruding ózi mún.

         Sovet odaghy qúlaghannan keyin eldegi azyn-aulaq óndiris oryndaryn, kolhoz-sovhozdardy taratyp, jekeshelendirip «iship-jep» alghan at tóbelindey top oligarhtargha ainaldy da búryn alatyn jalaqysy men tәp-tәuir  tirshiligi barlar kedeylerding qataryn tolyqtyrdy. Baryn satyp ýlken qalalargha jetkenderi ekinshi dengeydegi bankterding jemine ainaldy. Nesiyesin tóley almaghandary basyndaghy jalghyz baspanasynan aiyrylghandaryna tóze almay ózderin órtep nemese biyikten sekirip jaryq dýniyemen mezgilsiz qosh aitysyp jatyr.  

Jemqorlyqtyng arqasynda bayyp alghandary qanyrap bos túrghan birneshe túrghyn ýy keshenderin retin tauyp ýkimetke eselep satyp, shetelderden qymbat villa almaqqa úmtylyp, jemtiktesterin jaghalap jýr. Qoghamdaghy eki tap ta osylay jantalas pen qarbalas ýstinde. Alayda, әiteuir, jantalasyp-qarbalasyp jýrgendigine syrttay qarap bizde әleumettik tendik pen demokratiya bar eken dep adasyp jýrmesek bolghany.  

Myng mәrte myljyndap, tyndaghan júrtty әbden mezi etsek te memlekettik tilge bizden jinalghan salyqtyng arqasynda shalqyp ómir sýrip jýrgen sheneunikter pysqyryp ta qaramay qoydy. Ol az bolghanday otarshy imperiyanyng óktem tilin órge sýirep, tórge shygharyp qoydyq. Aynala әlemmen solardyng tilinde qatynasyp, dýniyege kórshining kózimen qaraytyn boldyq. Órkeniyetti әlemning ozyq oilaryn, ýzdik teoriyalyq tújyrymdaryn solardyng teris-búrys audarmasymen, dýmbilez jartykesh payymdaryna sýienip qate týsinip, adasqan ýstine shatasyp jýrmiz. Biraq, sony týpnúsqamen qayta salystyryp, tikeley qazaqshagha audaryp, qatelikterdi týzeuding ornyna jalghan aqparmen jylmaghay esep tapsyryp, «Mәdeny múra» arqyly bólingen qarjyny  rәsua ettik.

JOO men mektepterding orys toptary týlekterine qazaq tilin mengertuding ornyna kýndelikti ómirge qajettiligi shamaly qúrghaq erejelerdi, til bilimining teoriyalaryn tyqpalap odan ary qútyn qashyrdyq. Tәuelsizdik jyldarynda dýniyege kelgen, sovettik imperiyanyng jәbirin, qysymyn kórmegen, taza qazaq mektebining týlekteri, JOO qazaq tobynda bilim alyp jatqan studentter sabaqtan tys uaqytta ózara oryssha sóilesudi әdetke ainaldyrdy. Múny adasu men shatasudyng qay týrine jatqyzugha bolady?

«Joghary adam» nemese kósemdikke jetu ýshin kóptegen mýmkindikterden bas tartu qajet bolmaq. Tәuelsizdik jyldarynda demokratiya ýshin biyik lauazymnan bas tartqan neshe lauazym iyesin kórdik?

Kerisinshe, bizding qazirgi biyliktegiler lauazymyn saqtap qalu ýshin ar-úyatty jinap qoyyp, bәrine baruy mýmkin. Keybiri plagiattyqpen ústalyp jatsa da miz baqpaytyn bolyp aldy. Órkeniyetti júrttyng ministrleri jazghan monografiyasy men dissertasiyasynan bolmashy ilik tabylghan kýni keshirim súrap qyzmetin tastap ketip jatyr.  

Al, bizding jiyrma jylda qalyptastyrghan ýrdisterimizding ózi qorqynyshty. Árbir újymda averziondyq yaghni, bir birine degen óshpendilik pen jauyzdyq beleng alghan. «Birindi qazaq biring dos, kórmeseng isti bәri bos» degen Abaydyng ósiyeti úmytylghan. Ortalarynan ozyp shyqqan birin qoldaudyng ornyna jýndey týtip, jýikesine tiyip reti kelse qanghytyp jiberuge bar. Aynalagha kóz salsanyz, kóretininiz eshteneni zerttemegen «ghalymdar», oqymay-bilmey aqyl aitatyn «danyshpandar». Kósheli oy qozghap, pәtualy sóz aitudyng ornyna efir ataulydan kórip, estiytinimiz – jaghympazdanghan, mýlәiimsip kólgirsigen mәn-maghynasyz kópirip-lepirgen kók myljyndaular ghana. Múnyng bәri ainalyp kelgende, qazaq sanasyna zor silkinis jasaytyn shyn mәnindegi últ kósemining qajet ekendigin anghartady. 

Abai.kz