Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Alashorda 4798 7 pikir 17 Qantar, 2024 saghat 14:40

«Atamannyng aqyry» k/f. Polkovnik Abylayhanov kim?

Suret: Áleumettik jeliden alyndy

«Atamannyng aqyry» kinofilimi 1970 jyly týsirilgen, qazaqtyng birtuar túlghasy desek artyq bolmaytyn, Shәke aghanyng songhy enbegi. Jarty ghasyrdan astam uaqyt búrynghy filimge qaray otyryp, týsiru sheberligine, akterlardyng roliderdi somdaghandaghy jeke emosiyagha berile otyryp oinaghany, dekorasiya men týsiru oryndarynyng tandaluy shynymdy aitsam tanday qaqtyrady. Qazirgilerimiz sol aldynghy buyn ókilderining enbegine mýlde ilese almaytyny eriksiz qynjyltady.

Aldynghy súraqqa jauap izdep, tarihy oqighagha negizdelgen osy filimdi qayta bir kórip shyqtym, SSSR iydeologiyasyn nasihattaghan, yaghny búrmalanghan tarihy jeli turaly aitpay-aq qoysam da bolar, qyzyqtyrghany polkovnik Abylayhanov turaly mәlimetter edi. Ol kisi, bas geroy Qasymhan Shadiyarovpen búrynnan tanys, dos, gimnaziyada birge oqyghan, qazirgi kýnde Dutov armiyasynyng shtab bastyghy delinedi. Filim barysynda birde-bir ret aty atalmaydy, tek «polkovniyk, Abylayhanov myrza...» degen resmy ataular ghana estiledi (soghan qaraghanda filim jasaushylar naqty kim ekenin bilmese kerek). Oqigha 1921 jyly Qúljada ótti degenmen, shyndyghynda Sýidin qalasynda bolghany tarihy derekterden belgili. Q. Shadiyarov (shyndyghynda Shanyshev) kinoda, búl jaqtan qashyp barghan son, «Aq» ofiyserining shtabs-rotmistr forma-pogonymen jýredi jәne knyazi delinedi. Onyng qalaysha knyazi atalghany turaly da oilanyp qalyp edim, týbi Qyrym tatarlarynan, әkesi Qúlja-Jarkentting belgili baylarynan eken, olay bolsa shyndyq bolar, al gimnaziya degenge kelsek Vernyy gimnaziyasy boluy әbden mýmkin, shyn ómiri kinodaghyday emes bolghanymen, tarihta bolghan shynayy adam (keyingi derekterden sol terrorlyq operasiyanyng basshysy ekeni anyq).

Keyingi zertteushiler, ólketanushylar terrorlyq aktige qatysushylar (barlyghy 9 adam) turaly kóptegen mәlimetterdi jinaqtap, zerttegen (SSSR kimdi ayaghan, óz qylmystaryn jasyru ýshin, týgeldey derlik repressiyagha úshyratyp, kózderin joyghan...). Filimde Shadiyarov polkovnik Abylayhanovty aldymen, sosyn ataman Dutovty atqany kórsetilse, keyingi derekterde olay emes, yaghni, aldymen ayaq-asty bólmege kirip kelgen adiutanty, sosyn ataman atylghany jәne atqan adam birese Shanyshev, birese Hojamiyarov dep kórsetilgeni taghy bar.

Sózimizge kelsek, osy mәselege Jetisudyng әigili súltany Tezek Tóre Núralin (Abylayhanov) turaly zertteuler barysynda nazar audarghan edik, óitkeni, polkovnik sheni Resey imperiyasynan «búratana halyqtar ókilderine» berilgen, sausaqpen sanarlyqtay degendey, eng jogharghy әskery shen iyesining biri bolghany (alghashqy qazaq generaly Ghúbaydolla Shynghyshandy aitpaghanda) aitpasa da qyzyghushylyq tudyrady. Onyng ýstine filimde Jetisulyq ekeni anyq aityldy.

Aldynghy jazbalarymyzda birneshe ret aitqanday, Jetisuda Abylayhannyng tórt úlynan taraghan úrpaqtary ómir sýrgen jәne Shoqan Uәlihanovtyn, Ghazy Uәlihanovtardyng da Jetisu jerine, naqtyraq aitsaq Tezek Tóremen taghdyrlarynyng biraz bóligi baylanysty.

Qysqasha taratyp aitsaq, Abylayhanúly Ádil (1815 jyly Tashkent týbinde opat bolghan) qazirgi úrpaqtary týgeldey derliktey Jetisu jerinde, mekendeydi. Ádil úrpaqtarynan eng ataqtysy Tezek Tóre (1821-1879), onyng úldarynyng keybiri týrli gimnaziyalarda oqyghandarymen, әskery qyzmette bolmaghan, azamattyq, yaghny bolys, by siyaqty qyzmetter atqarghan. Qalghan Ádil úrpaqtarynan (negizi Orys jazularynda - 8, Qytay jazularynda - 10, qazaq shejirelerinde - 15-ke deyin úldarynyng attary atalady) әskery qyzmette bolghandaryn estimedik.

Abylayhanúldary Syghay, Taghaylardyng úrpaqtaryna kelsek, bolys, by siyaqty azamattyq qyzmeter atqarghan, әskery qyzmette bolmaghan.

Shoqan Uәlihanovty (1835-65 j.j.) bar qazaq biledi. Al, Tezek Tórening qyzyn alyp, kýieu bolghan Ghazy Uәlihanovqa kelsek, búl kisi turaly zertteu maqalamyzda «...Danqy asqan deytindey qazaq úlynyng sony da sonshalyqty qaraly-ayanyshty ýzilipti, «DV» (Orystildiler jazbalary «Drugoy Valihanov») deregi boyynsha, Súltanghazy 1919 jyly emes, 22 iini 1909 jyly Sablinodaghy sayajayynda (dacha) óz qyzmetshilerining ýidi tonau kezinde opat bolypty (Búl da bir júmbaq oqigha ol kezde 1905-tegidey tónkeris joq, nelikten osynday qylmys jasalghany belgisiz). Sýiegi 1 iili kýni Peterburgke jetkizilip, sondaghy tanymal músylmandar, әskery qyzmettesteri, Leyb-gvardiya polkining ókilderi t.b. qarsy alypty. Jerlengen jeri Novo-Volkov músylman qorymy eken, alayda, ol beyitter qazirgi uaqytta sýrilip ketip joq bolsa kerek...

Eki Uәlihanovtardyng taghdyrlarynyng kóp jerleri úqsas, tipti shtabs-rotmistr әskery shenderin de 25-26 jas kezinde alghan jәne bir oilanarlyq jaghday Chernyaevtyng qandy joryghy kezinde ekeui de qyzmetten bas tartqan. Ekeui de Jetisudyng ataqty súltany Tezek Tórege kýieu...» deppiz.

Sonymen, Jetisudaghy Abylayhanov dep jazyluy mýmkin tórt adamdardyng úrpaqtaryn qarastyrdyq, endigi múqiyat qaratytynymyz, Abylayhannyng kenje úly Sók (Sýiik, Suk) Tóre úrpaqtarynan Eshmúhanbet súltan turaly bolmaq. Eshmúhanbet Tezek Tórening qyzy Kýlhandy (Gulhan) alghan, Tezek Tóre turaly zertteulerimiz barysynda búl turaly: «...Búlargha qosymsha tóre qyzy Kýlhandy 1875-jyldary úzatqanyn jәne Eshmúhanbetting formulyary barlyghy aityldy. Sol qújatty keltire keteyik:

№375. (1911g. 31-avgusta)- Poslujnoy spisok starshego perevodchika kazahskogo (jazyluy Kirgiyz) yazyka pry stepnom general-gubernatore, statskogo sovetnika sultana IYsh-Muhammeda Ablayhanova). Osy jerde súltan IYsh-Muhammed Suk-ogly Ablayhanov (jazyluy), poruchik - Joshy Ablayhanovtyng balasy, al әielining polkovnik Tezek Ablayhanovtyng qyzy Kýlhan ekendigi jәne әldeneshe orden, medalidardyng iyegeri, jasy 59 da, yaghny 1852-jyly tughandyghy kórsetiledi. Sibir-Áskery gimnaziyasynda oqyp, tolyq bitirmese de, Sibir, Semiyrechie kazak әskerleri qatarynda bolyp, keyinirek Almaty, Omsk, Orenburg qalalarynda, Atbasar, Qarqaraly, Aqmola uezderinde әr jyldarda týrli qyzmetterde bolghandyghy jazylghan. 1910-jyly densaulyghyna baylanysty Ýkimet tarapynan arnayy zeynetaqy (pensiya) taghayyndalghan. Balalary: Megdatsha (28.08.1877), Madamhan (10.01.1880), Fayruzsha (10.11.1888) atty úldary, Túrlyhan (30.08.1882) atty qyzy bar ekendigi kórsetilgen.

Búghan qosymsha aitarymyz, qazirgi key shejireshilerding Sók úrpaqtaryn taratqanda Joshydan - Eshpay, odan Batyrsha (Patrusha), Bedelhan jәne Eshmúhanbet, odan Megdatshy, Madamhan, Fayruzsha degenderi dúrys emestigi.

Eshpay da Eshmúqanbet te bir adam, balalary da solay, Fayruzshany qazaq Batyrsha, Bayyrsha, Madamhandy – Medelhan, Bedelhan dep ketken, soghan ýnilmegen shejireshiler bir adamdy eki adam etip jazyp, qatelik jibergen. Búnday qatelikterding sebepteri orystildiler tarapynan ketkendigi aldynda aityldy...» degenbiz.

Eshmuhambet zeynetkerlikke (pensiyagha) shyghyp qaytyp, qazirgi Eskeldi audanyndaghy Jalghyzaghash, Órqayyndygha pәueskemen kelgeninde bar túrghyn orys, qazaq nan-túz alyp, iyilip qarsy alypty degendi el auzynan estidik. Al tarihy derekterde belgili adam bolghanyn rastaytyn biraz derekter bar: Formulyar jazularyndaghy qyzmetterinen basqa, 1891 jyly Patsha múragerin qarsy alushylar qatarynda bolghan; 1906 jyly Memlekettik Dumanyng saylauyna Omby atynan týsken; «Dala Uәlyaaty» gazetinde redaktor bolyp, «Dala Ólkesi» t.b. basylymdarda kóptegen maqalalary shyqqan. Búlargha qosymsha 1916 jylghy dýrbelende Patsha biyligi eldi tynyshtandyru ýshin Jetisugha jibergeni turaly da mәlimetter kezdesedi. Ensiklopediyalarda, Resey sheneuniygi, audarmashy, jornalshy dep atap kórsetilgen.

Mine, osy kisining balalary, yaghny Tezek Tórening tughan jiyenderi, әskery qyzmetterde bolghan. Ýlken úly Megdatsha (28.08.1877) Abylayhanov (familiyasyna arghy ataqty babasynyng atyn qalaghany kórinip túr) turaly ensiklopediyalyq jәne arhivtik mәlimetterde, 1878 jyly tuyp, Ombyda 17.04.19 jyly úzaq auyryp qaytys bolghany, Orys imperiyasynyng shtabs-kapitany, Orys-Japon jәne keyingi Azamat soghysyna qatysqany, Alash Ordanyng әskery qayratkeri bolghandyghy aitylady. Oryssha qújattarda Migdatcha Ishmuhamet-ogly Ablayhanov dep jazylghan, Sibir Kadet korpusyn, Pavlov әskery uchiliyshesin bitirip podporuchik sheninde 242-Belebey rezervti batalionda qyzmetin bastaghan. Birneshe ordenderding kavaleri, keyingi sheni shtabs-kapitan. 1917 jyly Alash ordanyng Aqmola oblystyq kenesine mýshelikke saylanyp, Alash otryadtaryn qúrugha belsene aralasqan.

Osy Alash ardaqtylarynyng biri bolghan kisining aqyry turaly, jas ghalym A. Myrzanyng jariyalauymen internette jaryq kórgen, 1919 jyly   «Saryarqa» gazetinde mynanday habarlama bar eken: «Japon hәm German soghysyna qatysqan qazaq Mighash Abylayhanov opat. Biyl 17-shi aprelide qazaq ofiyseri Mighash Abylayhanov opat boldy. Mighash myrza búrynghy «Dala uәlayatynyng general-gubernatorynyng tilmashy Eshmúhamed tóre Abylayhanovtyng balasy. Ana jylghy Japon soghysynda, odan keyin German soghysynda bolyp, soghystan aman-esen kelip, aqyrynda Ombyda jiyrma shaqty kýndey auyryp dýniyeden qaytty. Mighash myrza әsker qyzmetinen basqa últ isine kirise almay ketti. Imany joldas bolsyn, artynda qalghan ata-anasyna, tughan tuysqandaryna kórkem sabyrlyq bersin. Bek-múhamed Serkebaev». (Búl habardy jazushy Serkebaevtar әuletining atasy ekenin týsingen bolarmyz).

Ekinshi úldyn, yaghny Madamhan (qazaqsha Medelhan, Bedelhan) Abylayhanovtyng taghdyry turaly aitar bolsaq, ashyq derekterden kezdestire qoymadym. Alayda, bizding Jetisu-Altynemel ónirindegi 1930 jyldary beleng alghan ashtyq-qashqyn-bosqyndyq turaly qújattardan ol kisi jóninde biraz materialdar kezdestirgen edik. Atyshuly ChK adamdardy tergeu isterinde «Qytaydaghy belgili, búndaghy qazaqtardyng sonda qashuyn qoldaytyn jәne olargha barynsha kómektesetin, intelliygent-emigrant (istegi jazu) Medelihan Ablayhanovpen baylanystaryng bar» degen aiyp taqqan. Sonyng ishinde atyshuly 58-bappen repressiyagha úshyraghan Tәji Tórening úrpaqtarymen birge tergelgen 10 adamnyng 1933 jylghy qylmystyq isin zertteu barysynda M. Abylayhanovtyng әskery oqu oqyghanyn, ofiyser bolghandyghyn, 1920-jyldary ataman Dutovtyng armiyasymen birge Qytaygha ótip ketkendigi, kózqarasy «monarhist» bolghandyghy jóninde qújattardan kóz jetkizdik.

Búl, 1933 jylghy iste M. Abylayhanovtyng Qytaygha 1923 jyly ótkendigi jazylghan, ataman Dutovtyng 1921 jyly atylghanyn eskersek, búnda qate ketken bolar degen oidamyz. Negizinde, filimdegidey ol kisi 1921 jyly atamanmen birge atylmaghan, óitkeni, osy dokumentterde ol kisining auyp barghan qazaqtargha ol jaqta kóptey kómekteskeni aitylady. Qazirgi kýnderi ol jaqta úrpaqtary bar-joqtyghynan әzirge habarymyz joq.

Qorytyndy

Tarihymyzdaghy «aqtandaqtardy», úmytylghan, úmytyla bastaghan qazaqtyng ayauly túlghalaryn zertteushi jas ghalymdargha oitýrtki bolsyn degen niyetpen osy jazbamyz jazyldy.

Búrq-sarq etken tónkeris, qughyn-sýrgin, asharshylyq qazaq qoghamyna qanshalyqty qasiret alyp kelgendigi turaly qansha jazsa da az bolmas! Osy jazbada kórip otyrghandarynyzday aghayyndy eki tughan bauyrdyng biri Meghdatsha (qazaqsha Mighash) Alash Ordany qoldasa, tughan inisi Madamhan (qazaqsha Medelhan, Bedelhan) «monarhistik» kózqarasta bolghan! Ýshinshi bauyrlary Fayruzsha (qazaqsha Batyrsha, Patruzsha, Bayyrsha) turaly maghlúmattar әzirge kezdespedi (búl ýsh aghayyndylardyng formulyarlaryn әzirge kórgen joqpyn). Degenmen, el arasyndaghy sanauly, qúlaghy týrik qarttardan estuimizshe «...Bayyrsha, әskery bolmady, ol da aghasymen birge Qytaygha ketken jәne olardyng úrpaqtary turaly Medelhannan bir qyz qalyp, elge kelgen, Semey jaqta edi...» degen sóz bar... Búl da zertteushiler enshisi (aytpaqshy, jas tarihshylargha taghy bir aitarym, bizding últtyq erekshelikterdi tolyq týsinbeytinderding ru, adam atyndaghy «auyr» esimderding ózimizshelenip aityluy (Mysaly: Eshmúhammed – Eshpay; Fayruzsha – Bayyrsha...) mәselelerinde kóptegen qatelikterge úshyraytyndyqtaryna múqiyat bolynyzdar)...

Qosymsha derek retinde, filimde kórsetilgendey atushylardyng atamanmen Abylayhanov arqyly jaqyndasqany jóninde tarihy boljam bar ekenin aita ketuge bolady. Olay bolsa, naqty tabam degen adam, M. Abylayhanov oqyghan oqu oryndaryndaghy tizimderden Shanyshevty da izdese, shyghuy tiyis.

Ataqty, klassikagha ainalghan tamasha filimdegi «qarsy jaqtaghy», yaghni, ataman Dutovtyng qasyndaghy qazaq balasynyng kim ekendigi turasynda osynday sholu jasadyq...

Qayda júrse de, qanday jaghdayda jýrse de, óz elin, óz jerin bir sәtke de úmytpaghan, qazaghym dep enirep, elim dep shyryldap ótken erlerding ruhtaryna taghzym etelik...

Azken Altay

Jetisulyq

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388