Atajúrtyna qonys audaryp kelgen, Qazaq eline әli tanylyp ýlgirmegen, biraq Qytay qazaghyna belgili, Shynjang jazushylar odaghy, Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq әdebiyet-kórkemóner birlestigi men Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi aqyn Seyit Qambasovpen syr-súhbatta bolghan edim.

Qaperinizde bolsa, búl súhbat respublikalyq «Ýsh qonyr» (№02. 19-shy qantar, 2011 j.) gazetinde jaryalandy. Osy syr-súhbat kezinde aqyn aghamyz menimen emen-jarqyn әngimelesip, ózining kýrdeli de, nәzik jan dýniyesi jayynda bir talay syrynyng úshqynyn shygharghan edi. Men súhbatymyzdyng sipatyna baylanysty, ol kisining ómir, óner joldaryn kóbirek súrap úghysyp, aqyndyq ishki әlemi men múnarly múny, tereng syryna ýnile almay qalyp edim...

Keyin ol kisi alty ólenin «Ýsh qonyr» gazetining (№05, 9-shy aqpan, 2011 j.) poeziya betine jaryalapty. Aqyn aghamyzdyng osy alty ólenin ózimshe zerdelep otyryp, onyng súhbat kezinde shertken syrlarynyng terenine az da bolsa boylaghanday, aqyndyq ishki әlemin angharghanday boldym. Áriyne, men aqyn da, synshy da emespin. Deytúrghanmen, kóp oqyrmannyng biri retinde jýregime jol tartqan, ruhany dýniyeme әser etken әdeby tuyndylar turaly oiymdy ortagha salyp, basqalarmen oy bóliskim keldi.

Elden estip jýrgenimdey, әrbir óleninde jýieli, tamyry tereng oy aityp, ony sezim boyauymen әrlep jýretin aqynnyng osy alty óleni, onyng oishyldyghy, sezimtaldyghy, suretkerligi, etene qauyshqan, әdemi kestelengen alty kórkem әngimege para-par eken. Aldymen «Qart terekting qasynda» degen ólenin taldap kórelik. Aqyn, yaghny lirkalyq keyipker auyl kóshelerining birimen kele jatyp, jol shetindegi jarym-jarty qurap, arbiyp túrghan qalyng bútaqty qart terekting qasyna kelip kilt toqtaydy. Qorghausyz, qarausyz kýtim kórmey, ensesin auyr múng basyp, arqasyn jelge tósep, anda-sanda bir silkinip qoyyp túrghan qart terekting taram-taram taralghan tamyryn qaban týrtip, qabyghyn esek qajap, keudesin qúrttar kemirip, keulep kirip bara jatqanyn kórip aqyn jany qan jylap, zyghyrdany qaynaydy. Qart terek qansha silkinip sergiyin degenmen shamasy da, sharasy da azayyp, jaryq dýniyeni qiya almay, ayanyshty halde qoshtasyp túrghanyn surettey kelip:

«Qúlap ta ketpes ol birden,
Keshirer alda qalay kýn?
Taghdyrlastay onymen,
Jýregim shoshyp qaraymyn», – dep, qart aqyn oqyrmangha qasyretti oy salyp ayaqtaydy. Meyli aqyn ózin osy terekke telip jazsyn, meyli basqa bir qart adamdar ómirin kóz aldyna elestetip jazsyn, osy terekpen taghdyrlas qarttardyng ómirde bar ekendigin jasyrugha kelmeytin ashy shyndyq. Aqyn osy shyndyqty qart terekting qazirgi taghdyryna ýnile qarap túryp, poeziya tilimen obrazdy týrde kórkem tilmen kestelegen. Adam janyn terennen tebirentetin múnday oily ólendi ómirge ýnligish, suretker aqyn ghana jaza alady. Óz basym múnday shynayy da, shyrayly ólendi poeziya әleminen siyrek úshyratyp kelemin...

Endi osy ólenning iydeyalyq mazmúnyn ekinshi bir qyrynan tolyqtyratyn kelesi óleng «Qart dosymnyng qayghysy» óleninde aqyn bir qart dosymen syrlasyp, múndasyp otyrady. Dosy ózining ókinishke toly syryn bylay bastaydy:

«Otbasyn qúru onay ma?! Jas kezimde,
Qyz shirkinning kóp qarap qas-kózine.
Tizgin berip qoyyptym endi oilasam.
Kórse qyzar, tyrlausyz, mas sezimge».

Sosyn ol syryn jalghastyryp: ómirlik jar tandauda tәn súlulyghyna ghana emes, bastysy, onyng minez-qúlqy, arman-talghamyna mәn bergen dúrys degendi úqtyrady. Jigit shaghymda qolyma qonghaly túrghan talay baqyt qústaryma oy kózimen, aqyl kózimen qarap, baghalay almaghanyma ókinemin! Onyng bәri uaqyt óte angharyla bastady. Qazir shanaghy tar, shaypau bir kók aiyl qatynmen sýrensiz, mәnsiz ómir sýrip kele jatyrmyn. Alghan әielinning ózinmen jany jaraspasa, minezi sәikespese, otbasynda kýnde úrys-keris, ýide bereke bolmay, qúlaghynnyng týbinen yzyng ketpey, janyng qaraday jabyghady eken... Jastau kezimde, onyng bәrine de shydap, otbasylyq kelensiz jәiitterge erkektik batyldyqpen qarysy túra alsam da, biraq:

«Qazir shamam kelmeydi tabandaugha,
Jetim shalday múng keshem dara ghana.
Oy jetse de, boy jetpey qalady eken,
Qartayghanda qatyn men balagha», – dep qayghyly oiyn qortyndylaydy dosy.

Otbasylyq ómirde erli-zayyptylar arasyndaghy minezdin, oi-órenin, talghamnyng t.b. siyaqtylardyng sәikespey jatuy saldarynan tuyndap jatatyn qaqtyghysty, qayshylyqty ister – shynynda da otbaslyq tragediya, baqytsyzdyq. Onyng balalargha keri yqpaly tiyip jatatyny da ras. Óleng eki adamnyng arasyndaghy әngimege baylanysty jadaghaylau jazydghanymen, aqyn aitpaq bolghan oiyna, ashpaq bolghan shyndyghyna ystyq sezimin, shúrayly tilmen qinalyssyz jetken. Meninshe, aqynnyng qart dosynyng basyndaghyday ómir keshirmeleri barlar búl ólendi asa yjdaghatpen oqyp, aqyn tauyp aitypty deytinine kózim әbden jetedi. Al janadan otbasyn qúrghaly jýrgen jastar jaghy oqysa, maghanaly ghibrat pen dúrys estetikalyq tәrbie alatynyna da shýbәlanbaymyz.

Aqyn «Eng qiyn» degen kelesi óleninde taghy bir qoghamdyq ashy shyndyqtyng betin ashyp, ony adam ómirining óz logikasymen әdiptep, tigisin jatqyza kórkem, obrazdy bayandaydy. Aqyn aitady: әrbir adam ómir sýru ýshin әrtýrli tәsil qoldanyp, әr baghyttan jol alyp, úqsamaytyn ómir saparyn basady. Búl saparda aqyldy-aqmaq, bilimdi-nadan, jaqsy-jaman, opaly-opasyz jәne basqa sekildi týrli minezi men sipattary bolghanymen, eshbir pende «jamanmyn» demeydi. Bireui bilgirsinip, bireui kósemsip, al bireui sheshensip sóilep, bәri shetterinen parasatty, aqyldy, danyshpan, әulie adam bolyp kóringisi keledi. Eger solardyng bireuining minin aityp, aiybyn betine bassan, seni atargha oghy bolmay syrt ainalyp:

«Bolyp jýrmiz sen qiyn da, men qiyn,
(«Danyshpan» dep ataghan ghoy el biyin).
Menshe ózin týsingender danyshpan,
Biraq ózin týsinui eng qiyn», – dep, filosofiyalyq týiin týiedi. Sonday-aq aqyn, qoghamda jasap jatqan adamdar «sen qiyn da, men qiyn» bolyp ózara qyrqysa bermey, әrkim ózin dúrys tanyp, dúrys týsinip, dúrys tәrbiyelep, ózara keshirimshil, bir-birine meyirimdi bolyp, berekeli de merekeli ómir ótkizse qanday tamasha bolar edi-au, әtten!.. degen astarly oiyn, perishte kónilin bildiredi oqyrman qauymgha. Múnday aqyly ólenderdi keshe ghana ómirden ozghan Qadyr Myrza-әli aghamyzdan oqyp qalyp jýrushi edik, onyng úshqyndaryn Seyit aghamyzdan da kórip otyrmyz. Búl aqyndardyng birin-biri qaytalamay óz mazmún, óz órnekteri boyynsha ólendetetini sauatty oqyrmangha angharylyp túr.

Eng bastysy tughan halqynyng baghzy zamannan beri tartyp kele jatqan tauqymetti taghdyryna kýrsine, kýnirene alatyn aqynnyng jan jaraqatyn úghynghanday bolasyn.

«Joryugha da qorqamyn týsterimdi» degen taghy bir óleninde:

«Keltire almay jýrmin be, isting retin,
Aldy ma әlde asqynyp ishki dertim.
Songhy jyldar әiteuir bolyp aldy,
Qorqynyshty, ýreyli týs kóretin», – dep bastap, keyde týsinde it talap, qasqyr qamalap, keyde sugha ketip túnshyghyp, keyde jasynan jany sýiip jazyp jýrgen ólenderi órtenip, keyde jardan, qúzdan qúlap mertigip, denesi auyr jaraqattanyp shoshyp oyanatyn; keyde mekeninen aiyrylyp, ýiirinen adasyp telim-telim bolyp tentirep jýrgen qandastaryn kórip, jaraly jýrekpen qinalyp oyanatynyn suretkerlikpen sheber bayandaydy.

«Oyanghasyn tistenip tisterimli,
Boyyma әreng jiyamyn kýsh-demimdi.
Óz taghdyrym elimmen bir bolghasyn,
Jorugha da qorqamyn týsterimdi», – dep, kórgen týsterin jamandyqqa joryghysy kelmey ayaqtaydy. Ózining tayqy manday taghdyryna, tughan halqynyng jer jýzine taryday shashylghan tiyanaqsyz tirligine kóp alandap, qobaljyp, oilana beretin ómirshen, qanshyl aqynnyng múnday ýreyli týsterdi jii kórui әbden mýmkin ghoy...

Ólenderin oqyp otyryp aqynnyng ózin de, ólenin de, sózin de nege qasterlep, qadyrlemeske degen oigha kelesin?!

Endi aqynnyng kelesi óleni – «Men túmanmyn». Aqyn búl ólenin at basyn atajúrtqa alghash búra bastaghanda jazghan bolu kerek, bylay bastalady:

«Qayda deme, qayda sening túraghyn,
Qay jer túraq bolsa sonda túramyn.
Shyghystaghy babam jortqan taulardyn,
Shatqalynda úzaq shókken túmanmyn».

Osy bir shumaqtyng ózinde ashyq ta, astarly talay-talay salmaqty oilar jatyr emes me?! Múnda keybir kedergi, qiynshylyqtargha qaramay, ansaghan Atajúrtyna at basyn búryp, anqyldap kele jatqan aq jýrek, aq edil aqynnyng búrqanghan beynesi bar. Sonday-aq onyng qayda, qalay tirlik keshkeni syndy obrazdy ómir tarihy menmúndalap jatyr.

Osy shumaqtan keyin, aqyn ózin shókken túmannan kóshken túmangha auystyrady da, meni sol tereng shatqaldan Atajúrttyng altyn jelpuishi aidap shyghyp, Túmanbay aqyndar jasap jatqan ortagha әkelip tastady. Jenil qalqyghan túman bolsam da, mening de nilim, nәrim bar. Mening nilim – mening jyrym. Mennen búrynyraq túmandatyp kelgen Jәrkender (J.Bódeshov) qazir qonyr samalgha ainalyp ketken sekildi. Men de endigi jyrymdy tarihy Otanymda jazyp, oqimyn. Ol ýshin aldymen Iliyas Jansýgirov, Maghjan Júmamaev, Múqaghaly Maqataevterding qabir basyna baryp, olardyng aruaghyna siynyp, múnymdy shaghyp, óksigimdi basyp alayyn deydi de:

«Túman-túman
shatqalda da, asqarda,
Jerding beli qayyspaydy ol basqangha.
Túman kónilim jadyrasa egerde,
Aqsha búlt bop qalyqtar em aspanda,
Aq janbyr bop tógiler em jas talgha», – dep osy bir nәzik sezimdi jyryna armany men ýmitin qosyp tamamdaydy. Kórip otyrsyzdar, aqyn ózining túmandanyp ótken ómiri men qazirde túmandanyp túrghan kónil kýiin astarlap kesteleydi.

Qazir mening qolymda Seyit aqynnyng Almatyda basylghan «Suat» atty tandamaly jyr jinaghy bar. Aqynnyng jinaqqa engen ólen, poemalaryn әli tolyq oqyp shyqpasam da, kórnekti aqyn-jazushy Serik Qapshyqbayúlynyn: «Sekenning oqyrmandary ony «tabighat suretkeri», «mahabbat jyrshysy» dep, beker aghynan aqtarylmasa kerek...» degenin keziktirdim.

Endi aqynnyng songhy óleni «Búlaq boyynda» degen ólenine ýnileyik. Bas-ayaghy balghaday, tórt-aq shumaqtan túratyn búl ólendi óz basym kórkem tabighat qúshaghynda túnghan mahabbat jyry esepteymin. Ólende aqyn móldir búlaq boyynan әlde neni armandap, әldekimdi asygha kýtip otyrghan әdemi de, biyazy auyl aruyn kóredi. Onyng syr túnghan qara kózderin anau qaraqatqa, onyng kýn qaqtaghan qonyrqay júmyr moynyn moyyl aghashyna, onyng appaq, tolyq mayda qos baltyryn anau qatar ósken aq qayyngha úqsatady da, arqasyna jayylghan qúlang shashyn dalanyng bayau esken qonyr jeline terbetip:

«Kórseng eger symbatty onyng týr-týsin,
Deging keler bir shoq kórkem gýlmisin.
Kók maysany otyr jenil japyryp,
Belden tómen dóngelegen bir mýsin

Qozghalaqtap búlt-búlt etken sol mýsin,
Áygilep túr alghan jii tynysyn.
Kýtip aldy otyryspen ol osy,
Qalyqtap kep qonghan qústay qúrbysyn», – dep entikken eki ghashyqty sayaly, salqyn, kerimsal tabighat ayasynda ayalap qauyshtyrady.

Shynymdy aitsam, aldynghy shumaqtaghy әiel zatynyng belden tómen, baltyrdan joghary úyatty mýshelerin osylaysha sypayy da syrly, aishyqty da әdemi, nәzik te jenil suretttegen óleng joldaryn óz basym basqa aqyndardan oqyp kórmeppin. Múny sergek oily, sezimtal aqynnyng sheber suretkerliginin, talatty tapqyrlyghynyng shúrayly bir kórinisi demey ne deymiz?! Aqyn osy ólenning sonyn:

Tughan dala túnyghynda terbelgen,
Qanday erkin qazaqy aq mahabbat! – dep, auyl jastarynyng ata-babamyzdan jalghasyp kele jatqan qazaqi, shynayy, aq mahabbatyn sýisine jyrlap ayaqtaydy.

Men sóz basynda aitqanymday aqyn da, synshy da emespin, biraq osy maqalany jazugha qúlshyndyrghan S.Qambasovtyng osy alty óleni ekenin jasyrmaymyn. Jalpy Seyit aqynnyng ólenderi oqylatyna, synshylar tarapynan layyqty baghasyn alatynyna óz basym senemin. Sonymen birge, merzimdi basylymdarda jariyalanyp jatqan aqyn-jazushylarymyzdyng әdeby tuyndylarynyng asyly men jasyghy der kezinde saralanyp túrsa, núr ýstine núr bolar edi.

Álimjan Áshimúly

Abai.kz