اتاجۇرتىنا قونىس اۋدارىپ كەلگەن، قازاق ەلىنە ءالى تانىلىپ ۇلگىرمەگەن، بىراق قىتاي قازاعىنا بەلگىلى، شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى اقىن سەيىت قامباسوۆپەن سىر-سۇحباتتا بولعان ەدىم.

قاپەرىڭىزدە بولسا، بۇل سۇحبات رەسپۋبليكالىق «ءۇش قوڭىر» (№02. 19-شى قاڭتار، 2011 ج.) گازەتىندە جاريالاندى. وسى سىر-سۇحبات كەزىندە اقىن اعامىز مەنىمەن ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، ءوزىنىڭ كۇردەلى دە، نازىك جان دۇنيەسى جايىندا ءبىر تالاي سىرىنىڭ ۇشقىنىن شىعارعان ەدى. مەن سۇحباتىمىزدىڭ سيپاتىنا بايلانىستى، ول كىسىنىڭ ءومىر، ونەر جولدارىن كوبىرەك سۇراپ ۇعىسىپ، اقىندىق ىشكى الەمى مەن مۇنارلى مۇڭى، تەرەڭ سىرىنا ۇڭىلە الماي قالىپ ەدىم...

كەيىن ول كىسى التى ولەڭىن «ءۇش قوڭىر» گازەتىنىڭ (№05, 9-شى اقپان، 2011 ج.) پوەزيا بەتىنە جاريالاپتى. اقىن اعامىزدىڭ وسى التى ولەڭىن وزىمشە زەردەلەپ وتىرىپ، ونىڭ سۇحبات كەزىندە شەرتكەن سىرلارىنىڭ تەرەڭىنە از دا بولسا بويلاعانداي، اقىندىق ىشكى الەمىن اڭعارعانداي بولدىم. ارينە، مەن اقىن دا، سىنشى دا ەمەسپىن. دەيتۇرعانمەن، كوپ وقىرماننىڭ ءبىرى رەتىندە جۇرەگىمە جول تارتقان، رۋحاني دۇنيەمە اسەر ەتكەن ادەبي تۋىندىلار تۋرالى ويىمدى ورتاعا سالىپ، باسقالارمەن وي بولىسكىم كەلدى.

ەلدەن ەستىپ جۇرگەنىمدەي، ءاربىر ولەڭىندە جۇيەلى، تامىرى تەرەڭ وي ايتىپ، ونى سەزىم بوياۋىمەن ارلەپ جۇرەتىن اقىننىڭ وسى التى ولەڭى، ونىڭ ويشىلدىعى، سەزىمتالدىعى، سۋرەتكەرلىگى، ەتەنە قاۋىشقان، ادەمى كەستەلەنگەن التى كوركەم اڭگىمەگە پارا-پار ەكەن. الدىمەن «قارت تەرەكتىڭ قاسىندا» دەگەن ولەڭىن تالداپ كورەلىك. اقىن، ياعني ليركالىق كەيىپكەر اۋىل كوشەلەرىنىڭ بىرىمەن كەلە جاتىپ، جول شەتىندەگى جارىم-جارتى قۋراپ، اربيىپ تۇرعان قالىڭ بۇتاقتى قارت تەرەكتىڭ قاسىنا كەلىپ كىلت توقتايدى. قورعاۋسىز، قاراۋسىز كۇتىم كورمەي، ەڭسەسىن اۋىر مۇڭ باسىپ، ارقاسىن جەلگە توسەپ، اندا-ساندا ءبىر سىلكىنىپ قويىپ تۇرعان قارت تەرەكتىڭ تارام-تارام تارالعان تامىرىن قابان ءتۇرتىپ، قابىعىن ەسەك قاجاپ، كەۋدەسىن قۇرتتار كەمىرىپ، كەۋلەپ كىرىپ بارا جاتقانىن كورىپ اقىن جانى قان جىلاپ، زىعىردانى قاينايدى. قارت تەرەك قانشا سىلكىنىپ سەرگيىن دەگەنمەن شاماسى دا، شاراسى دا ازايىپ، جارىق دۇنيەنى قيا الماي، ايانىشتى حالدە قوشتاسىپ تۇرعانىن سۋرەتتەي كەلىپ:

«قۇلاپ تا كەتپەس ول بىردەن،
كەشىرەر الدا قالاي كۇن؟
تاعدىرلاستاي ونىمەن،
جۇرەگىم شوشىپ قارايمىن»، – دەپ، قارت اقىن وقىرمانعا قاسىرەتتى وي سالىپ اياقتايدى. مەيلى اقىن ءوزىن وسى تەرەككە تەلىپ جازسىن، مەيلى باسقا ءبىر قارت ادامدار ءومىرىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ جازسىن، وسى تەرەكپەن تاعدىرلاس قارتتاردىڭ ومىردە بار ەكەندىگىن جاسىرۋعا كەلمەيتىن اششى شىندىق. اقىن وسى شىندىقتى قارت تەرەكتىڭ قازىرگى تاعدىرىنا ۇڭىلە قاراپ تۇرىپ، پوەزيا تىلىمەن وبرازدى تۇردە كوركەم تىلمەن كەستەلەگەن. ادام جانىن تەرەڭنەن تەبىرەنتەتىن مۇنداي ويلى ولەڭدى ومىرگە ۇڭلىگىش، سۋرەتكەر اقىن عانا جازا الادى. ءوز باسىم مۇنداي شىنايى دا، شىرايلى ولەڭدى پوەزيا الەمىنەن سيرەك ۇشىراتىپ كەلەمىن...

ەندى وسى ولەڭنىڭ يدەيالىق مازمۇنىن ەكىنشى ءبىر قىرىنان تولىقتىراتىن كەلەسى ولەڭ «قارت دوسىمنىڭ قايعىسى» ولەڭىندە اقىن ءبىر قارت دوسىمەن سىرلاسىپ، مۇڭداسىپ وتىرادى. دوسى ءوزىنىڭ وكىنىشكە تولى سىرىن بىلاي باستايدى:

«وتباسىن قۇرۋ وڭاي ما؟! جاس كەزىمدە،
قىز شىركىننىڭ كوپ قاراپ قاس-كوزىنە.
تىزگىن بەرىپ قويىپتىم ەندى ويلاسام.
كورسە قىزار، تىرلاۋسىز، ماس سەزىمگە».

سوسىن ول سىرىن جالعاستىرىپ: ومىرلىك جار تاڭداۋدا ءتان سۇلۋلىعىنا عانا ەمەس، باستىسى، ونىڭ مىنەز-قۇلقى، ارمان-تالعامىنا ءمان بەرگەن دۇرىس دەگەندى ۇقتىرادى. جىگىت شاعىمدا قولىما قونعالى تۇرعان تالاي باقىت قۇستارىما وي كوزىمەن، اقىل كوزىمەن قاراپ، باعالاي الماعانىما وكىنەمىن! ونىڭ ءبارى ۋاقىت وتە اڭعارىلا باستادى. قازىر شاناعى تار، شايپاۋ ءبىر كوك ايىل قاتىنمەن سۇرەڭسىز، ءمانسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىرمىن. العان ايەلىڭنىڭ وزىڭمەن جانى جاراسپاسا، مىنەزى سايكەسپەسە، وتباسىڭدا كۇندە ۇرىس-كەرىس، ۇيدە بەرەكە بولماي، قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن ىزىڭ كەتپەي، جانىڭ قاراداي جابىعادى ەكەن... جاستاۋ كەزىمدە، ونىڭ بارىنە دە شىداپ، وتباسىلىق كەلەڭسىز جايىتتەرگە ەركەكتىك باتىلدىقپەن قارىسى تۇرا السام دا، بىراق:

«قازىر شامام كەلمەيدى تابانداۋعا،
جەتىم شالداي مۇڭ كەشەم دارا عانا.
وي جەتسە دە، بوي جەتپەي قالادى ەكەن،
قارتايعاندا قاتىن مەن بالاعا»، – دەپ قايعىلى ويىن قورتىندىلايدى دوسى.

وتباسىلىق ومىردە ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى مىنەزدىڭ، وي-ورەنىڭ، تالعامنىڭ ت.ب. سياقتىلاردىڭ سايكەسپەي جاتۋى سالدارىنان تۋىنداپ جاتاتىن قاقتىعىستى، قايشىلىقتى ىستەر – شىنىندا دا وتباسلىق تراگەديا، باقىتسىزدىق. ونىڭ بالالارعا كەرى ىقپالى ءتيىپ جاتاتىنى دا راس. ولەڭ ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى اڭگىمەگە بايلانىستى جاداعايلاۋ جازىدعانىمەن، اقىن ايتپاق بولعان ويىنا، اشپاق بولعان شىندىعىنا ىستىق سەزىمىن، شۇرايلى تىلمەن قينالىسسىز جەتكەن. مەنىڭشە، اقىننىڭ قارت دوسىنىڭ باسىنداعىداي ءومىر كەشىرمەلەرى بارلار بۇل ولەڭدى اسا ىجداعاتپەن وقىپ، اقىن تاۋىپ ايتىپتى دەيتىنىنە كوزىم ابدەن جەتەدى. ال جاڭادان وتباسىن قۇرعالى جۇرگەن جاستار جاعى وقىسا، ماعانالى عيبرات پەن دۇرىس ەستەتيكالىق تاربيە الاتىنىنا دا ءشۇبالانبايمىز.

اقىن «ەڭ قيىن» دەگەن كەلەسى ولەڭىندە تاعى ءبىر قوعامدىق اششى شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ، ونى ادام ءومىرىنىڭ ءوز لوگيكاسىمەن ادىپتەپ، تىگىسىن جاتقىزا كوركەم، وبرازدى باياندايدى. اقىن ايتادى: ءاربىر ادام ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ءتاسىل قولدانىپ، ءار باعىتتان جول الىپ، ۇقسامايتىن ءومىر ساپارىن باسادى. بۇل ساپاردا اقىلدى-اقماق، ءبىلىمدى-نادان، جاقسى-جامان، وپالى-وپاسىز جانە باسقا سەكىلدى ءتۇرلى مىنەزى مەن سيپاتتارى بولعانىمەن، ەشبىر پەندە «جامانمىن» دەمەيدى. بىرەۋى بىلگىرسىنىپ، بىرەۋى كوسەمسىپ، ال بىرەۋى شەشەنسىپ سويلەپ، ءبارى شەتتەرىنەن پاراساتتى، اقىلدى، دانىشپان، اۋليە ادام بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. ەگەر سولاردىڭ بىرەۋىنىڭ ءمىنىن ايتىپ، ايىبىن بەتىنە باسساڭ، سەنى اتارعا وعى بولماي سىرت اينالىپ:

«بولىپ ءجۇرمىز سەن قيىن دا، مەن قيىن،
(«دانىشپان» دەپ اتاعان عوي ەل ءبيىن).
مەنشە ءوزىن تۇسىنگەندەر دانىشپان،
بىراق ءوزىن ءتۇسىنۋى ەڭ قيىن»، – دەپ، فيلوسوفيالىق ءتۇيىن تۇيەدى. سونداي-اق اقىن، قوعامدا جاساپ جاتقان ادامدار «سەن قيىن دا، مەن قيىن» بولىپ ءوزارا قىرقىسا بەرمەي، اركىم ءوزىن دۇرىس تانىپ، دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس تاربيەلەپ، ءوزارا كەشىرىمشىل، ءبىر-بىرىنە مەيىرىمدى بولىپ، بەرەكەلى دە مەرەكەلى ءومىر وتكىزسە قانداي تاماشا بولار ەدى-اۋ، اتتەڭ!.. دەگەن استارلى ويىن، پەرىشتە كوڭىلىن بىلدىرەدى وقىرمان قاۋىمعا. مۇنداي اقىلي ولەڭدەردى كەشە عانا ومىردەن وزعان قادىر مىرزا-ءالى اعامىزدان وقىپ قالىپ ءجۇرۋشى ەدىك، ونىڭ ۇشقىندارىن سەيىت اعامىزدان دا كورىپ وتىرمىز. بۇل اقىنداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى قايتالاماي ءوز مازمۇن، ءوز ورنەكتەرى بويىنشا ولەڭدەتەتىنى ساۋاتتى وقىرمانعا اڭعارىلىپ تۇر.

ەڭ باستىسى تۋعان حالقىنىڭ باعزى زاماننان بەرى تارتىپ كەلە جاتقان تاۋقىمەتتى تاعدىرىنا كۇرسىنە، كۇڭىرەنە الاتىن اقىننىڭ جان جاراقاتىن ۇعىنعانداي بولاسىڭ.

«جورىۋعا دا قورقامىن تۇستەرىمدى» دەگەن تاعى ءبىر ولەڭىندە:

«كەلتىرە الماي ءجۇرمىن بە، ءىستىڭ رەتىن،
الدى ما الدە اسقىنىپ ىشكى دەرتىم.
سوڭعى جىلدار ايتەۋىر بولىپ الدى،
قورقىنىشتى، ۇرەيلى ءتۇس كورەتىن»، – دەپ باستاپ، كەيدە تۇسىندە يت تالاپ، قاسقىر قامالاپ، كەيدە سۋعا كەتىپ تۇنشىعىپ، كەيدە جاسىنان جانى ءسۇيىپ جازىپ جۇرگەن ولەڭدەرى ورتەنىپ، كەيدە جاردان، قۇزدان قۇلاپ مەرتىگىپ، دەنەسى اۋىر جاراقاتتانىپ شوشىپ وياناتىن; كەيدە مەكەنىنەن ايىرىلىپ، ۇيىرىنەن اداسىپ تەلىم-تەلىم بولىپ تەنتىرەپ جۇرگەن قانداستارىن كورىپ، جارالى جۇرەكپەن قينالىپ وياناتىنىن سۋرەتكەرلىكپەن شەبەر باياندايدى.

«ويانعاسىن تىستەنىپ تىستەرىملى،
بويىما ارەڭ جيامىن كۇش-دەمىمدى.
ءوز تاعدىرىم ەلىممەن ءبىر بولعاسىن،
جورۋعا دا قورقامىن تۇستەرىمدى»، – دەپ، كورگەن تۇستەرىن جاماندىققا جورىعىسى كەلمەي اياقتايدى. ءوزىنىڭ تايقى ماڭداي تاعدىرىنا، تۋعان حالقىنىڭ جەر جۇزىنە تارىداي شاشىلعان تياناقسىز تىرلىگىنە كوپ الاڭداپ، قوبالجىپ، ويلانا بەرەتىن ومىرشەڭ، قانشىل اقىننىڭ مۇنداي ۇرەيلى تۇستەردى ءجيى كورۋى ابدەن مۇمكىن عوي...

ولەڭدەرىن وقىپ وتىرىپ اقىننىڭ ءوزىن دە، ولەڭىن دە، ءسوزىن دە نەگە قاستەرلەپ، قادىرلەمەسكە دەگەن ويعا كەلەسىڭ؟!

ەندى اقىننىڭ كەلەسى ولەڭى – «مەن تۇمانمىن». اقىن بۇل ولەڭىن ات باسىن اتاجۇرتقا العاش بۇرا باستاعاندا جازعان بولۋ كەرەك، بىلاي باستالادى:

«قايدا دەمە، قايدا سەنىڭ تۇراعىڭ،
قاي جەر تۇراق بولسا سوندا تۇرامىن.
شىعىستاعى بابام جورتقان تاۋلاردىڭ،
شاتقالىندا ۇزاق شوككەن تۇمانمىن».

وسى ءبىر شۋماقتىڭ وزىندە اشىق تا، استارلى تالاي-تالاي سالماقتى ويلار جاتىر ەمەس مە؟! مۇندا كەيبىر كەدەرگى، قيىنشىلىقتارعا قاراماي، اڭساعان اتاجۇرتىنا ات باسىن بۇرىپ، اڭقىلداپ كەلە جاتقان اق جۇرەك، اق ەدىل اقىننىڭ بۇرقانعان بەينەسى بار. سونداي-اق ونىڭ قايدا، قالاي تىرلىك كەشكەنى سىندى وبرازدى ءومىر تاريحى مەنمۇندالاپ جاتىر.

وسى شۋماقتان كەيىن، اقىن ءوزىن شوككەن تۇماننان كوشكەن تۇمانعا اۋىستىرادى دا، مەنى سول تەرەڭ شاتقالدان اتاجۇرتتىڭ التىن جەلپۋىشى ايداپ شىعىپ، تۇمانباي اقىندار جاساپ جاتقان ورتاعا اكەلىپ تاستادى. جەڭىل قالقىعان تۇمان بولسام دا، مەنىڭ دە ءنىلىم، ءنارىم بار. مەنىڭ ءنىلىم – مەنىڭ جىرىم. مەننەن بۇرىنىراق تۇمانداتىپ كەلگەن جاركەندەر (ج.بودەشوۆ) قازىر قوڭىر سامالعا اينالىپ كەتكەن سەكىلدى. مەن دە ەندىگى جىرىمدى تاريحي وتانىمدا جازىپ، وقيمىن. ول ءۇشىن الدىمەن ءىلياس جانسۇگىروۆ، ماعجان جۇماماەۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆتەردىڭ قابىر باسىنا بارىپ، ولاردىڭ ارۋاعىنا سيىنىپ، مۇڭىمدى شاعىپ، وكسىگىمدى باسىپ الايىن دەيدى دە:

«تۇمان-تۇمان
شاتقالدا دا، اسقاردا،
جەردىڭ بەلى قايىسپايدى ول باسقانعا.
تۇمان كوڭىلىم جادىراسا ەگەردە،
اقشا بۇلت بوپ قالىقتار ەم اسپاندا،
اق جاڭبىر بوپ توگىلەر ەم جاس تالعا»، – دەپ وسى ءبىر نازىك سەزىمدى جىرىنا ارمانى مەن ءۇمىتىن قوسىپ تامامدايدى. كورىپ وتىرسىزدار، اقىن ءوزىنىڭ تۇماندانىپ وتكەن ءومىرى مەن قازىردە تۇماندانىپ تۇرعان كوڭىل كۇيىن استارلاپ كەستەلەيدى.

قازىر مەنىڭ قولىمدا سەيىت اقىننىڭ الماتىدا باسىلعان «سۋات» اتتى تاڭدامالى جىر جيناعى بار. اقىننىڭ جيناققا ەنگەن ولەڭ، پوەمالارىن ءالى تولىق وقىپ شىقپاسام دا، كورنەكتى اقىن-جازۋشى سەرىك قاپشىقبايۇلىنىڭ: «سەكەڭنىڭ وقىرماندارى ونى «تابيعات سۋرەتكەرى»، «ماحاببات جىرشىسى» دەپ، بەكەر اعىنان اقتارىلماسا كەرەك...» دەگەنىن كەزىكتىردىم.

ەندى اقىننىڭ سوڭعى ولەڭى «بۇلاق بويىندا» دەگەن ولەڭىنە ۇڭىلەيىك. باس-اياعى بالعاداي، ءتورت-اق شۋماقتان تۇراتىن بۇل ولەڭدى ءوز باسىم كوركەم تابيعات قۇشاعىندا تۇنعان ماحاببات جىرى ەسەپتەيمىن. ولەڭدە اقىن ءمولدىر بۇلاق بويىنان الدە نەنى ارمانداپ، الدەكىمدى اسىعا كۇتىپ وتىرعان ادەمى دە، بيازى اۋىل ارۋىن كورەدى. ونىڭ سىر تۇنعان قارا كوزدەرىن اناۋ قاراقاتقا، ونىڭ كۇن قاقتاعان قوڭىرقاي جۇمىر موينىن مويىل اعاشىنا، ونىڭ اپپاق، تولىق مايدا قوس بالتىرىن اناۋ قاتار وسكەن اق قايىڭعا ۇقساتادى دا، ارقاسىنا جايىلعان قۇلاڭ شاشىن دالانىڭ باياۋ ەسكەن قوڭىر جەلىنە تەربەتىپ:

«كورسەڭ ەگەر سىمباتتى ونىڭ ءتۇر-ءتۇسىن،
دەگىڭ كەلەر ءبىر شوق كوركەم گۇلمىسىڭ.
كوك مايسانى وتىر جەڭىل جاپىرىپ،
بەلدەن تومەن دوڭگەلەگەن ءبىر ءمۇسىن

قوزعالاقتاپ بۇلت-بۇلت ەتكەن سول ءمۇسىن،
ايگىلەپ تۇر العان ءجيى تىنىسىن.
كۇتىپ الدى وتىرىسپەن ول وسى،
قالىقتاپ كەپ قونعان قۇستاي قۇربىسىن»، – دەپ ەنتىككەن ەكى عاشىقتى سايالى، سالقىن، كەرىمسال تابيعات اياسىندا ايالاپ قاۋىشتىرادى.

شىنىمدى ايتسام، الدىڭعى شۋماقتاعى ايەل زاتىنىڭ بەلدەن تومەن، بالتىردان جوعارى ۇياتتى مۇشەلەرىن وسىلايشا سىپايى دا سىرلى، ايشىقتى دا ادەمى، نازىك تە جەڭىل سۋرەتتتەگەن ولەڭ جولدارىن ءوز باسىم باسقا اقىنداردان وقىپ كورمەپپىن. مۇنى سەرگەك ويلى، سەزىمتال اقىننىڭ شەبەر سۋرەتكەرلىگىنىڭ، تالاتتى تاپقىرلىعىنىڭ شۇرايلى ءبىر كورىنىسى دەمەي نە دەيمىز؟! اقىن وسى ولەڭنىڭ سوڭىن:

تۋعان دالا تۇنىعىندا تەربەلگەن،
قانداي ەركىن قازاقي اق ماحاببات! – دەپ، اۋىل جاستارىنىڭ اتا-بابامىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاقي، شىنايى، اق ماحابباتىن سۇيسىنە جىرلاپ اياقتايدى.

مەن ءسوز باسىندا ايتقانىمداي اقىن دا، سىنشى دا ەمەسپىن، بىراق وسى ماقالانى جازۋعا قۇلشىندىرعان س.قامباسوۆتىڭ وسى التى ولەڭى ەكەنىن جاسىرمايمىن. جالپى سەيىت اقىننىڭ ولەڭدەرى وقىلاتىنا، سىنشىلار تاراپىنان لايىقتى باعاسىن الاتىنىنا ءوز باسىم سەنەمىن. سونىمەن بىرگە، مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالانىپ جاتقان اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ادەبي تۋىندىلارىنىڭ اسىلى مەن جاسىعى دەر كەزىندە سارالانىپ تۇرسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz