- Jýrsin agha,  Respublikalyq kitap muzeyining basshylyghyna kelgeninizge kóp bola qoyghan joq. Bir kezderi Astanagha qonys audaryp, «Preziydentting Mәdeny ortalyghynda» Myrzatay Joldasbekovke kenesshi bolyp, keyinnen Mәdeniyet ministrligining janynan ashylghan aitys bólimin basqarghanynyzdy bilemiz. Elordada jaqsy qyzmetterde jýrip, Almatygha qaytyp keluinizge ne sebep?  Álde Astanany jersinbediniz be?

- Jýrsin agha,  Respublikalyq kitap muzeyining basshylyghyna kelgeninizge kóp bola qoyghan joq. Bir kezderi Astanagha qonys audaryp, «Preziydentting Mәdeny ortalyghynda» Myrzatay Joldasbekovke kenesshi bolyp, keyinnen Mәdeniyet ministrligining janynan ashylghan aitys bólimin basqarghanynyzdy bilemiz. Elordada jaqsy qyzmetterde jýrip, Almatygha qaytyp keluinizge ne sebep?  Álde Astanany jersinbediniz be?
– Almatygha keluimning aqiqaty mynaday: osynyng aldynda Mәdeniyet ministrliginde «Qazaq әuenderi» degen AQ-nyng qúramynda aitys bólimi ashylyp, meni sol bólimning jetekshisi etip búrynghy Mәdeniyet jәne aqparat ministri qyzmetke qoyghan. Qasyma Iran-Ghayyp Kýzenbaev pen Erkebúlan Qaynazarovty alyp, aitysty jýieleu, aitystyng úiymdastyryluyn bir ortalyqtan basqaru, aitysqa memlekettik qamqorlyq jasau túrghysynda júmys istegenbiz. Kóp ótpey ministrimiz auysty da, janadan júmysqa kirisken bizder abdyrap qaldyq. Eki-ýsh ailap, ailyghymyzdy ala almay, otyratyn kensemiz de dúrys bolmay, mazamyz ketti... Sodan Elbasygha hat jazyp, meni qabyldauyn ótindim. Elbasygha baryp, ortadaghy «jolbiykelerdin» aitysty jamandaghan sózderin joqqa shygharyp, tól ónerimizding teledidargha shyqpaghanyna kóp bolghanyn, bәrin-bәrin jetkizgim keldi. Sondyqtan da hatta «Meni qabyldaghanynyz, aitysty qabyldaghanynyz bolyp kóriner edi. Aytysty tәuelsiz elding qyzmetine jaratugha, sizding qabyldaghanynyz septigin tiygizer edi» dep  ótinish joldadym. Sóitip Mәdeniyet ministri Múhtar Qúl-Múhammedting qabyldauyna shaqyrtu aldym. Ministr Elbasynyng atynan qabyldaghan boluy kerek, kezdesu barysynda aitystyng bar jaghdayyn sóz ettim. Tipti aitys bólimin ashqan bizderding 3-4 ay jalaqysyz jýrgenimizdi de jetkizdim. Sodan ministr: «Aytystyng úiymdastyryluyna onsyz da jýgiresiz ghoy, biraq siz basqa qyzmetke barsanyz qaytedi?» dep, maghan osy qyzmetti, «Kitap muzeyining diyrektorlyghyn» úsyndy. Shyn mәnisinde tynysh, qolayly júmys eken, negizgi qyzmetten tysqary uaqytta aitystyng sharualarymen jýgiruime mýmkindikter bar.
– Ótken jyly jeltoqsan aiynda Astanada «Aytys aqyndary men jyrshy-termeshilerining halyqaralyq odaghyn» qúryp ediniz. Aytyskerler odaghynyng júmysy ne boldy, sol jóninde aitsanyz?      
– Aytysty jandandyru maqsatynda júmystar jasaugha talpynghanymyzben, júmysymyz ónbedi, tipti jaghdayymyz da bolmady. Biraq Aytyskerler odaghynyng júmysy toqtaghan joq. Biyl ministrlik qoghamdyq birlestikter qatarynda qarjy bólmekshi, biz de odaqtyng biraz júmysyn jolgha qoydyq. Qolymyzgha tiygen aqsha joq, qarjy-qarajatty júmysty oryndap bolghan song alasyndar degen son, qimyldap jatyrmyz. Juyrda ghana Qyzylordada «Aytys ónerining býgingi jay-kýii» degen taqyrypta konferensiya ótkizdik. Odan búryn Jambylda da ótkizgenbiz. Sheberlik synyptaryn jýrgizip jatyrmyz. «Qazaqstan aitys aqyndary» degen kitap dayyndap, baspagha beruding aldynda túrmyz. Aqyndar turaly beyne-materialdar jasadyq. «Aytysker.kz» degen saytty satyp alyp, júmysyn jolgha qoy ýstindemiz. Saytty keneytsek, teledidargha jaltaqtamay-aq, aitysty sayt arqyly  qoysaq deymiz. Eger osy sharualarymyzdy ministrlik qanaghattanarlyq dep tapsa, keler jyly Aytyskerler odaghynyng júmysyna dúrys qarjy bólinetin siyaqty. Bar maqsatymyz – aitysty jandandyru,  aqyndardy týgendeu, oqytu, tәrbiyeleu, aitysty úiymdastyrudy bir ortalyqtan qolgha alu.
– Ángimenizden bayqap otyrsam, aitystyng sharualarymen jýgirip, úiymdastyrudyng basy-qasynda ekensiz. Biraq osydan biraz búryn Astanada «Núr Otan» partiyasynyng qoldauymen ótken aitysta qaranyzdy kóre qoymadyq. Tipti qazylar alqasynyng qatarynda da joqsyz. Nege?  Sonyng aldynda bir jurnaldan «Endi aitystyng manyna jolamaspyn» degen súhbatynyzdy oqyp edim. Aytyskerler odaghyn ghana basqaryp, aitys ótkizip, úiymdastyrudy basqalargha berdiniz be әlde?
–  «Endi aitystyng manyna jolamaspyn»  degen mazmúnda súhbat bergenim ras. Áli de sol oida jýrmin. Jeltoqsanda tәuelsizdikke arnalghan aitysqa iyelik jasanyz dep ótingen óz ministrligimizde tender jariyalanypty, soghan jýgirsem be, jýgirmesem be dep әli eki oida otyrmyn. Tenderdi alamyz ba, almaymyz ba, bilmeymin... Biraq tenderdi aidaladan kelip, aitystyng qyzyghyn kóremin degender emes, aitysqa jany auyratyn adamdar alsa dúrys bolar edi deymin.  Astanada 6 qazanda ótken aitystan keyin tipti týnildim.
«Núr Otan» ótkizgen aitysta tóbe kórsetpegen sebebim bar.  Sol aitystyng aldynda nemere qyzym Shveysariyada oqu bitirip, sonyng sharualarymen Shveysariyada jýrgenimde Bekbolat Tileuhan telefon shaldy. «Bir sharuam bar edi, jolyghayyq», – dedi. 25 qyrkýiek kýni Shveysariyadan kelip, 26 qyrkýiekte kezdesetin bolyp kelistik. Shetelde jýrgenimde aqyndar maghan habarlasumen boldy. «Aytys ótkeli jatyr, barayyq pa? Siz barasyz ba?», – deydi kóbi. «Estimedim», – dedim, shyn mәninde aitys bolatynyn maghan eshkim aitqan joq.  Aldynda ghana Búqar jyrau  audanynda meshit ashu  saltanatynda  birge bolghan  Múhametjan Tazabekov te  ol jóninde  auzyn ashpaghan. Tek Bekbolattyng «bir sharua bar, jolyghysayyq» degeni bolmasa. Sodan Almatygha kelgenimde Bekbolat telefonmen, «Núr Otanmen» birlesip, aitys jasamaq bolyp jatqandaryn aitty. «Núr Otanmen» birlesip ótkizemiz degeni mening shamyma tiyip qaldy. Nege deysiz ghoy?! Biyl jazda 8-9 shilde kýnderi Astanada «El. Elbasy. Astana» degen aitys ótkizdim. Ol aitystyng negizgi maqsaty – aty aityp túrghanday, Elbasynyng sayasatyn qoldau, halyqty birlikke úiystyru, ruhyn biyiktetu edi.  Aytys úiymdastyrardyng aldynda men «Núr Otan» partiyasyna «Elbasynyng tughan kýnine oray ótkiziletin aitysqa qolúshyn berinizder. Partiyanyng kóshbasshysy bolghandyqtan, sizderden ótinip otyrmyz» dep hat jazdym.  Men búghan deyin Preziydent saylauynyng aldynda «El basqarar ering kim?», «Abylay – aibarymyz, Elbasy – ertenimiz» degen taqyrypta Elbasyn qoldau jóninde eki aitys ótkizgenmin. Qalay desek te, Núrsúltan Nazarbaevtan artyq qazaqtyng kóshin bolashaqqa bastap aparatyn adam joq qazir. Janaghy ótinishime әueli telefon arqyly kómektesemiz degen habar keldi de, artynsha «búl bizding mindetimizge jatpaydy» dep bir sheneunik telefon soqty. Sóitip jekelegen demeushilerge qolqa saldym, olardan da qayyr bolmady. «Núr Otannyn» da, jekelegen kәsipkerlerding de bas tartu sebebi – aitysta artyq-auys sóz aitylyp ketse, demeushi bolghandyqtan tayaqtyng bir úshy ózderine tiyedi dep, barlyghy sodan qashty... Qorqatynday  «aqyndar memlekettik qúrylysty qúlatayyq, el-ishin býldireyik» dep, biylikke qarsy sóz aitpaydy. Bәrining kózi ashyq, sauatty adamdar ghoy. Biraq ómirimiz tamasha bolyp túrghanymen, joghary-tómendi tolyp jatqan kemshilikter bar. Olardy aitpasa, aitystyng mәni ketedi, ótkirligi qalmaydy. Aqylgha siyatyn syngha  kim ókpeleydi? Álgi azamattar osyny týsinbedi. Aqyrynda halyqtyng kómegimen bir aitys ótkizdik. Nәtiyjede aqyndargha mardymdy jýlde tauyp bere almadyq, jol-púlyn da kótere almadyq. Sóitip aitysty úiymdastyrghan produser Bayәbilov Eskendir degen jigitke 2 million tenge qaryz  bolyp qaldym. Áli kýnge ailyghymnan sol qaryzdy tóleumen kelemin. Tólemesem, aitys ótkizemin degen ol jigit nege kýii kerek? Sóitip otyrghanda, Bekbolattyng ««Núr Otan» sezd aldy baghdarlamasyn nasihattau ýshin aitys jasaydy» degeni mening shamyma tiydi. «Elbasynyng tughan kýninde eldikti, birlikti jyrlaymyz» degende, aitysty kerek qylmaghan partiya, endi nege aitys ótkizuge qúmbyl bola qalypty?» dep ashulandym. Endi kelip, Bekbolat «Núr Otanmen»  birlesip aitys jasasa, qalay barmaqpyn? Bekbolatqa osyny ashyp aittym. Tipti «sening aitysta neng bar?» degenge deyin keldim. «Oybay, men aitysta basynan beri sizben kele jatyrmyn ghoy», – deydi ol. Bekbolat aitysta menimen birge kele jatsa, 1987 jyly eng alghash aitysqa oryndaushy retinde shyqqan, sodan beri oryndaushy retinde keledi aitysta. Keyin qazylardyng qataryna da qoydym. Qazylyq etkeni bolmasa, aitystyng úiymdastyru jaghyna qatysy joq. Bekbolatqa osyny ashyp aittym. «Basqa júmystyng bәrin qoyyp, endi aitysqa kelding be?» dep te qatty batyrdym. «Oybay, agha, tipti bolmasa aqshandy tóleyin, kelip aramyzda otyrshy» dep ótindi ol.  Onyng búlay degeni de týsinikti, óitkeni men barmasam, aqyndardyng birazynyng barmay qalatyn týri bar. Tipti ózime qaraghan 3-4 aqyngha aitysqa barmay-aq qoyyndar dep qolqa salghanmyn. Biraq Bekarys Shoybekovten basqasy meni tyndamady.
– Agha, keshiriniz, biraq, «men úiymdastyrmaghan aitysqa qatyspandar» deytindey, aitys sizding ghana menshiginizdegi óner emes qoy?! «Bekbolattyng aitystan basqa sharuasy qúryp qalyp pa?» degeniniz de Bekbolat Tileuhan aitys úiymdastyryp, mening sharuamdy iyelenip ketti degen pendelik pighyl emes pe?
– Áriyne, aitys mening jekemenshigim emes...  Otyz jyldyq beynetime de salauat! Shildedegi aitystan keyin «Endi aitystyng manyna jolamaspyn» dep súhbat berdim ghoy ózim de. Mening ókpem Elbasyn qoldaugha arnalghan aitysqa aralaspaghan «Núr Otan» endi kelip aqyndardy jiyp nege aitys ótkizedi? Men osyghan ashulandym.  Aytys әu bastan oppozisiyalyq baghyttaghy óner. Byltyr aitys ótkizerde ministrlikten 62 tarmaqtan túratyn qaghaz keldi. «Myna 31 taqyrypty aitpau kerek, myna 31 taqyrypty jyrlau kerek» degen. Aytys «Núr Otannyn» sózin sóilep, partiyanyng búlbúldaryna ainalsa, aitystan mәn ketedi emes pe?! Aytysta erkindik, ótkirlik bolmasa bolmaydy. Onyng ýstine aitys aqyndarynyng el ishindegi abyroyyn biletinder aitysty óz maqsat-mýddelerine paydalanghysy keletin siyaqty bolyp kórinedi maghan. Men osyghan kýiinemin. Áytpese aitys mening jekemenshigim emes. Búl aitysqa ayaqasty aitqasyn, әri aitys janaghynday «Núr Otanmen» birigip úiymdastyrylyp jatqan son  barghym kelmedi. Ózim Janaqorghanda demalyp, em alyp jatqanmyn. Ol jaghy da bar, qysqasy, aitysqa keluden bas tarttym. Songhy kezde Bekbolat «Jәdiger» degen qoghamdyq qor qúryp, sol arqyly 1-2 aitys aqynymen jazba aqyndardyn, jyrshy-termeshilerding basyn qosyp, konsert ótkizip jýr. Astanadaghy konsertterine kezdeysoq barghanmyn da. Biraq istep jýrgenderining ne nәrse ekenin týsinip bolmadym. Aqyndardy aitystyryp, odan jazba aqyndargha óleng oqytqan bolady. Sóitsem Bekbolattyng týpki maqsaty – aitysqa bir taban jaqyndap, aitysty iygerip alyp ketu mәselesi eken. «Kil jýirikte, kim jýirik?» dep at qoyghan aitystaryna aqyndardy halyq sayt arqyly dauys berip, tandady depti. Nege sol jýirikterding arasynda Rinat Zaitov joq. Halyq Rinattyng qatysqanyn qalamaydy degenge men senbeymin, mysaly. Kýni keshe Qyzylordada da tamasha óner kórsetti. Songhy uaqytta aqyndardy jinap alyp, qajylyqqa jiberu syndy sharualar ýrdis alyp ketti. Qajylyqqa barghandaryna qarsy emespin, biraq 17-18 jastaghy Syrym Áueshan qalay qajy bolady? Syrymdy joldamamen qajylyqqa jibergender jas balanyng on-solyn tanyp ýlgermegenine qaramay ma? Jas aqyndardy jelkesinen sýiregendey ghyp qajylyqqa jiberudegi maqsat týsinikti dep oilaymyn. Dinge bet búrghyzamyz dep biz nebir talantty aqyndarymyzdan airylyp qalyp jatyrmyz. Dýnieaui, pendauy nәrse dep dinnen basqany jyrlamay, talantyn shektep tastaghan aqyndarymyz bar. Balghynbekter de olqy-tolqy bolyp jýr. 6-qazandaghy Astanadaghy aitystan keyin Balghynbek Qyzylordada Iman-Jýsipting 150 jyldyghyna arnalghan aitysqa kelip qatysty. Aytysty «Fatihany» әnge qosyp aityp bastady da, din taqyrybyna qamaldy da qaldy. Basqa eshtene aita almady, sol sebepti birinshi ainalymnan shyghyp qaldy.  «Din – apiyn» demeymin, biraq dindi adam jasyna, kózqarasyna qarap oryndy paydalansa, diny kózqarasy ónerine salqynyn tiygizbese dúrys qoy. Búl dúrys pa, búrys pa, uaqyt tórelik jasar, eshkimdi kinәlap otyrghan joqpyn. Biraq osynday shyrmauyqtay shyrmalghan әreketterding jýrip jatqany kónilimdi alandatady. Ári aitysty basqalardyng alyp ketetinindey ne kýn tuypty qazir? Aytys memleketting qaramaghynda, Aytyskerler odaghy da qúrylyp, Erkebúlan, Iran-Ghayyp, Rinat, Farhattar sol sharualarmen jýgirip jýr ghoy... Solar-aq әketpey me? Bekbolattyng bar sharuasy tausylyp, aitysqa kelip pe endi? Bekbolat ózimning inim, jaqsy kóretin inim. Bir kezderi radio-teledidarlarda jasalghan portrettik habarlarda Bekbolat turaly eshkim aitpaghan tamasha sózderimdi aityp, sheshesining de alghysyn alghanmyn. Endi kelip, ózimning aldymdy kes-kesteydi. Qytaydan bir aqyn aldyryp, sol arqyly osy aitysty Halyqaralyq aitys dep jariyalaghany ersi ghoy. Osynyng bәri aitystyng statusyn, qarjysyn kóterip, aitysty qolgha alugha tyrmysyp jýrgen kýshterding bar ekenin kórsetedi.
– Aytysqa baylanysty osy әngimelerden keyin Bekbolat Tileuhan ekeuinizding aralarynyz alshaqtap ketti me sonda?
– Alshaqtaghan shyghar endi... Aytysqa bir kýn qalghanda Bekbolat taghy qonyrau shaldy: «Bekbolat, bara almaymyn, mazamdy alma» dep telefonymdy óshirip tastadym. Maghan ókpelegen shyghar. Biraq әngime osynday... Astanadaghy aitystan 2 kýn búryn Janaqorghanda Isatay Ábdikәrimov pen Sadyqbek Saparbekúlyna arnalghan aitys ótkizdim. Astanadaghy aitysqa baratyndardyn  birazy sol jerden attandy Elordagha.
– Týsinikti. Aqyngha súhbat alugha kelip túryp, shygharmashylyghy turaly súramay ketkenimiz әbestik bolar. Ólenning jayy ne bolyp jatyr, agha?!
– Birneshe kýn búryn «Alystan jәne jaqynnan» degen bir tomdyghym shyqty. Ishinde jana ólenderim de bar. Qazir ekinshi tomdyqty dayyndau ýstindemin. Ári ketse aqpangha deyin shygharyp ýlgersem deymin. Jazu prosesi toqtamaydy ghoy.
– Shygharmashylyq adamy bolghanynyzben aqyn-jazushylardyng ortasynan syrt jýretininizdi bayqaymyz. Siz kóbine kәsipkerlermen, biyliktin, qyzmetting adamdarymen dossyz. Múnyng sebebi nede? Shygharmashylyq turaly siz kimdermen oy bólisesiz sonda?
– Men de Jazushylar odaghynyng mýshesimin, jinalystaryna qatysamyn. Namazaly Omashev, Túrsyn Júrtbaev, Nesipbek  Aytov, Júmabay  Shashtayúly, Janbolat  Aupbaev, Sauytbek  Abdrahmanov, Úlyqbek  Esdәuletov, Ghalym  Jaylybaev, Almas  Almatov,  Núrtóre  Jýsip  sekildi  marghasqalarmen  pikirles, tilektes dos-jar kisimin. Men ózim belsendi adammyn. Sondyqtan manayymdaghy biraz adamdardyng әdebiyetke qatysy joq. Biraq olar әdebiyetti, ónerdi týsinedi, jan-tәnimen úghady. Men Asanәli Áshimov, Qúsayyn Omarov, Serik Ýmbetov, Aytbay  Kósherbaev, Aman Abdullaev, Amangeldi Ermegiyaev, Ómirzaq Sәrsenov, Kenjebek Omarbaev, Toqqoja Estenovtarmen kóp aralasamyn. Búlardy shygharmashylyqty týsinbeydi dey almaymyn.
– Ózinizden keyingi buynnyng ólenderin oqisyz ba? Jastardan kimderding shygharmashylyghynda erekshelik bar der ediniz?
– Jastardy oqimyn. Onsha túshynbaymyn. Jastarda kýirek poeziya beleng aldy. Bәri Múqaghaligha elikteydi, Múqaghaly qúsap jazghysy keledi. Múqaghalidyng múny halyqtyng múny edi. Al keyingiler jeke basynyng mún-qasiretin poeziyagha arqau etkisi keledi. Jastardyng jasandy tragediyalardy oilap tauyp, óleng jazatyny mening miyma kirmeydi. Qaraghandyda Miras Asan degen jigitting ólenderi kónilge qonymdy kórindi. Jaqynda kitabyn oqyp shyqtym. Poeziyasy kýirektik pen jylanqylyqqa onsha bel aldyrmapty.  Almas  Temirbaydan, Baqytjan  Aldiyardan kóp ýmit kýtemin. Jastardan Erlan Jýnisting poeziyasy izdenuding dúrys jolynda der edim. Erlannyng ólenderining ózindik filosofiyasy bar. Ólenderi bolmasa Erlandy onsha bile de qoymaymyn, biraq jazghandarynan intellektual poeziyany bayqadym.