Memlekettik jәne memlekettik emes úiymdardyn
resmy internet-resurstaryna monitoring jýrgizu

Ómirimizdi gadjettersiz, әrtýrli әleumettik, ekonomikalyq, kommunikasiyalyq, taghy basqa salalyq baghyttardaghy sayttarsyz elestete almaytyn boldyq. Kez kelgen mәsele boyynsha kólemdi aqparatty osy sayttardan ala alamyz. Zero.kz statistikasyna jýginsek, respublika kóleminde bilim jәne ghylym, tauar jәne qyzmet kórsetu baghyttary boyynsha bir mynnan astam sayt tirkelgen eken. Jekelegen jaghdaylarda resmy sayttardyn, ne portativti qúraldardyn, qyzmet kórsetuge arnalghan qosymshalardyng qazaq tilindegi núsqasy bolmay jatady nemese qazaq tilindegi aqparat jetkiliksiz bolyp shyghady.

Memlekettik tilding mәrtebesin asqaqtatyp, qoldanys ayasyn keneytemiz desek, resmi, beyresmy sayttardyn, tútynu, qyzmet kórsetu qosymshalarynyng memlekettik tilde aqparattyng berilui men qyzmetterding tolyq júmys isteui qajet. Sonday-aq qazaq tilinde ótinim toltyrudyng jәne t.b. qajetti qyzmetterding qoljetimdi boluy kerek.

Osy baghytta Qazaqstan Respublikasy Ghylym jәne joghary bilim ministrligi Til sayasaty komiytetining tapsyrysy boyynsha jyl sayyn «Resmy internet-resurstargha monitoring jýrgizu» jobasy iske asyrylyp keledi.

Jobanyng maqsaty – memlekettik jәne memlekettik emes mekemelerding resmy sayttaryndaghy memlekettik tilding qoldanysyn zerdeleu, qazaq tilinde núsqasy joq resmy sayttardy anyqtap, qazaq tilindegi núsqasyn iske qosugha yqpal etu.

2022 jyly 105 mekemening resmy sayty, 2023 jyly 113 mekemening resmy sayty zerdelenip, úsynys joldandy.

Byltyrghy jyly 113 mekemening resmy internet-resursyna monitoring jýrgizildi. Bir aita keterligi, internet-resurstardyng kóbine ortaq olqylyq: orys tilindegi aqparattyng kólemdirek kelip, al qazaq tilindegi aqparattyng audarma mәtinmen qysqasha ghana úsynyluy, qazaqsha núsqasynyng bolmauy jii kezdesedi.

Monitoring jýrgizu barysynda zerdelengen 99 mekemege eskertu hat joldandy. Onyng ishinde: әuejaylargha, jergilikti atqarushy organdardyng jekelegen basqarmalaryna, memlekettik tilde paraqshasy joq jekemenshik mektepterge, memlekettik tilde paraqshasy joq qoghamdyq qorlargha, memlekettik tilde paraqshasy joq turistik agenttikterge, qoghamdyq tútynu servisterine, qúrylys kompaniyalaryna, polisiya departamentterine, ekinshi dengeylik bankterge, últtyq kompaniyalary men әue kompaniyalaryna eskertildi.

«Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly» QR zanynyng 4-baby «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili – qazaq tili» jәne «Aqparatqa qol jetkizu turaly» QR zanynyng 16-baby – «Internet-resurstarda aqparat ornalastyru» boyynsha Qazaqstan Respublikasy Zandarynyng normalaryna negizdelgen monitoring jýrgizuding arnayy baghalau kriyteriyleri әzirlendi.

Úsynylghan kriyteriyler boyynsha 0-5 ball aralyghynda nәtiyje kórsetken úiymdar (mekemeler) tómen tәuekeldik dengeyine jatqyzylyp kelesi jylghy monitoring kezinde qayta tekseriledi. 6-7 ball aralyghynda nәtiyje kórsetken úiymdar (mekemeler) orta tәuekeldik dengeyine jatqyzylyp monitoring barysynda qayta tekserilip, úsynymdar beriledi. 8-10 balgha deyin joghary ball jinaghan úiymdar (mekemeler) kelesi jyly tekserilmeydi.

Baldyq kórsetkish boyynsha joghary ball jinaghan úiymdardyng (mekemeler) sany – 22, orta tәuekeldik dengey – 53, tómen tәuekeldik dengey – 38. Resmy sayttardyng 81%-y kontentterin toltyru barysynda materialdardyng orys tilinde engiziluine basymdyq bergen.

Zero.kz saytynda engizilgen baghyttardyng statistikasy boyynsha qamtylghan kórsetkish tómende berildi:

2022 jyly qoghamdyq baghyt – 64 %, qyzmet kórsetu – 6,4 %;

2023 jyly qoghamdyq baghyt – 34,97%, bilim jәne ghylym baghyty 11,22%, qyzmet kórsetu – 10,93%-dy qamtydy.

2023 jylghy jýrgizilgen monitoring qorytyndysy boyynsha kelesi úsynymdar berildi:

1. Resmy internet-resurstyng júmysyn qamtamasyz etu barysynda «Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly», «Aqparatqa qol jetkizu turaly» Qazaqstan Respublikasy zandarynyng talaptary men normalaryn basshylyqqa alu;
2. Monitoringting nәtiyjesi boyynsha resmy internet-resurstardyng sauatty jýrgiziluine әrbir mekemeden (úiymnan) jauapty mamandar taghayyndau;.
3. Resmy internet-resurstargha qazaqtildi kontentti uaqytynda ornalastyrudy qamtamasyz etu;
4. Resmy internet-resurstargha qazaq jәne orys tilderindegi aqparattyng birdey kólemde jariyalanuyna nazar audaru;
5. Qazaq tilindegi aqparattardyng tekserusiz, korrektorlyq týzetuler jasalmastan ornalastyryluyna jol bermeu (orfografiyalyq, punktuasiyalyq jәne stilistikalyq qateler);
6. Tek orys tilinde ghana ornalastyrylghan aqparattardy (mәlimetterdi), memlekettik satyp alu turaly qújattardy, normativtik qújattardy, qarjylyq esepter, súraq-jauap, negizgi janalyqtardy jәne t.b. qújattardy qysqa merzim ishinde qazaq tilinde ornalastyrudy qamtamasyz etu.

Jogharyda aitqanymyzday, tildik qarym-qatynas boyynsha da jana tehnologiyalar ómirimizge әbden dendep endi. Qyzmet babynda, kýndelikti túrmysta týrli qajettilikterimizge oray olardy ainalyp óte almaymyz. Osy ýrdiske aralasu barysynda tilge janashyrlyq tanytu sol sayttardy jasap otyrghandardyng da, ony jappay qoldanushylardyng da paryzy dep sanaymyz.

J.Baydildina,

Sh.Shayahmetov atyndaghy «Til-Qazyna» ÚGhPO Til-HUB bólimining menedjeri

Abai.kz