Qazaqstan halqy kenestik zamandarda «kitapty eng kóp oqityn el» qataryna jatushy edi. Elimizde aqyn‑jazushylardyng kitaptary jýzdegen myng tirajdarmen basylyp, ol týkpir‑týkpirde,  shaghyn auyldarda  júmys istep túrghan kitaphanalargha taratylatyn. Búl, sol kezderi, qazaqty óz mәdeniyeti men salt‑dәstýrin ajyraudan jәne ekspansiyalaushy orys mәdeniyetine týbegeyli jútylyp ketuden qorghaushy «ruhaniy‑mәdeny qamal» qyzmetin atqarghany ras. Últtyq әdebiyet – últtyq biregeylikti saqtaudyng birden‑bir tetigine ainalghan edi. Sondyqtan, kitap osynday alyp territoriyany alyp jatqan elding salt‑dәstýri men tilin, mәdeniyetin birynghay  etuge, qazaqtargha «qazaqpyn» deuge jol ashyp berip otyrdy.

Alayda, tәuelsizdikten keyin elimizdegi kitap óndirisi toqyraugha úshyrady. Baspadan shyghatyn kitaptardyng tirajy ‑ memlekettik tapsyryspen bolghannyng ózinde ‑ eki‑ýsh mynnan aspaytyn kýige týsti. Osylaysha, birinshiden, «kitap oqymaytyn úrpaq» ómirge keldi. Ekinshiden, últtyng ozyq túlghalarynyng oilary, halyqtyq mentaliytet pen últtyq minezdi qalyptastyratyn aqyn‑jazushylardyn  ýni halyqqa jetpey qaldy. Onyng zardaby da kóp kýttirgen joq: halyq ózining últtyq tútastyghy men biregeyliginen qarqyndy týrde ajyray bastady, últtyq tәrbie ózining ruhany ózegin joghaltyp aldy. Nәtiyjesinde biz «otyz jyldyq toqyraudyn» әserinen «Bir últ – bir memleket» deytin memlekettik damu dengeyine jete almadyq. Últ retnde úiysa almadyq.

Esesine, kitap naryghyn kezdeysoq dýniyeler basty. Qoly jetkenning bәri «kitap jazghysh» qalamgerlerge ainaldy. Tipten, aqshamen kitapty tapsyryspen jazghyzatyn «avtorlar» payda bola bastady. Kitaptyng ruhany jәne mәdeny salmaghy arzandap ketkeni sonshalyq, arakidik shyghatyn naghyz qúndy kitaptar «tómengi sorttyn» qalyng shanynyng astynda qalyp qoyatyn. Sebebi, kitap qúndylyghyn baghalaytyn, onyng oqyrmangha qanday azyq bererin qadaghalaytyn organ joyyldy. Tek «memsilyq bergende» ghana komissiya jinaldy. Onyng ózinde komissiyada týkke túrghysyz dýniyelerdi tamyr‑tanystyqpen ótkizip jiberu siyaqty kelensizdikter oryn alyp, ol memsilyqtyng qadirin qashyrdy...

Endi osy mәseleler qolgha alynatyn boldy:

- Birinshiden, kitap basu isi ýlken jauapkershilikti talap etedi. Sondyqtan búl salany damytu ýshin jana ereje qabyldanady. Soghan sәikes kitaptar birneshe saraptamalyq satydan ótip, tek ýzdikteri ghana jaryq kóredi. Jana ereje boyynsha ótinimder jylyna eki ret qabyldanyp, týsken qújattardy tekseruge 10 kýn, qoghamdyq talqylaugha 15 kýn, arnayy qúrylghan tәuelsiz komissiya qarauyna 15 kýn, sarapshylardyng qorytyndysyn dayyndaugha eki ay beriledi;

- Ekinshiden, eger búryn qoljazbagha gonorar tólense, endi onyng ornyna jana әdeby tuyndylargha grant berilmek. Yaghni, biyldan bastap qalamgerlerding bir paraq jana tuyndysyna 6 eng tómengi jalaqy mólsherinde grant tólenedi. Mәselen, ortasha eseppen alghanda, 160 bettik kitapqa 4 mln tengeden astam qalamaqy beriledi. Grant ministrlikting janynan qúrylghan saraptamalyq komissiyanyng sheshimimen bekitiledi. Al kitapty basyp shygharu jәne satylymgha shygharu qúqyghy avtordyng ózinde bolady. Eger ol kitap bir jyl ishinde jaryqqa shyghyp, kitap dýkenderi arqyly satylymda jaqsy kórsetkishter bolsa, onyng kezekti basylymy men taralymyn memleket óz moynyna alady;

- Ýshinshiden, audarma әdebiyeti boyynsha «Mәdeniyet turaly» Zanyna birqatar ózgeris engizilmek. Memlekettik tapsyryspen basylyp shyghatyn әdebiyetterding elektrondy núsqasy Últtyq elektrondy kitaphanada jariyalanady. Búl óz kezeginde elektrondy núsqalaryn jariyalaudaghy avtorlyq qúqyqtyq shekteulerge sәikes, әlemdik tanymal tuyndylardy basyp shygharugha mýmkindik bermey otyr. Kitap basyp shygharugha beriletin ótinimder ayasyn keneytu maqsatynda búl tarmaqshany tolyghymen alyp tastau úsynyldy;

- Tórtinshiden, bestsellerge ainalghan әlemdik әdebiyetting klassikalyq әri zamanauy tuyndylaryn qazaq tiline audaru qazir jeke baspalar arqyly rettelip jatyr. Endi baspagerler avtorlyq qúqyghyn alyp, qazaq tiline audarghan belgili sheteldik tuyndylardy memlekettik tapsyryspen basyp shyghara alady;

- Besinshiden, jana erejede saraptama komissiyasynyng әdebiyetterdi oqyp, qorytyndy pikir jazu uaqyty eki aigha qysqarghandyqtan, júmystyng kýrdeliligine qaray ótemaqy kólemin eki esege úlghaytu qarastyrylmaq;

- Altynshydan, «Mәdeniyet turaly» Zanda jazushynyng mәrtebesin aiqyndau úsynyldy. Búl zannyng tolyq júmys isteuine septigin tiygizedi.

IYә, QR Mәdeniyet jәne aqparat ministri Aida Balaeva tym tәp‑tәuir kitap shygharu Erejesin úsynyp otyr.

Degenmen, birinshiden, Erejede kitaptyng tirajy onyng mazmúny men kórkemdigine jәne maghynalyq jaghymen baylanystyrlmaghan deuge bolady. Mysaly, key kitaptardyng mәni últtyq dengeydegi mәselelerdi qamtidy (mysaly, memlekettik‑últtyq manyzdy mәselelerdi qozghaytyn, ne bolmasa, kórnekti tarihy oqighalar turaly kitaptar). Mine, osy sipattaghy kitaptargha erekshe kategoriya berilip, onyng kórkemdik týstary múqiyat talqylanyp (qayta‑qayta shygharmas ýshin), tek sodan keyin ghana ol kitap qajetti tirajben shyghuy kerek. Soghan say, avtordyng qalamaqysy da qayta qaraluy kerek.

Ekinshiden, sonymen birge, keybir kitaptar «otbasylyq shejire» funksiyasyn ghana atqaruy mýmkin. Onday kitaptar «qoghamdyq talqylau» ne «tәuelsiz komissiya» dengeyinde keyin qaytarylyp, baspalar ýshin «otbasylyq kitap» degen anyqtama berilui kerek siyaqty.

Ýshinshiden, shytyrman oqighaly kitaptar tolyghymen «satylymgha tәueldi» bolghany  ‑ dúrys sheshim. Ol ýshin eshkim daulasa qoymas dep oilaymyn.

Tórtinshiden, Erejede kóbine kitaptyng maghynalyq jaghy qamtylghan. Biraq onyng dizayndik sheshimi turaly sóz aitylmapty. Sondyqtan, Erejege kitapty әrleushi dizaynerlerding jauapkershiligi men olargha tiyesili gonarar mәselesin de aiqyndap berui tiyis dep oilaymyn.

Qazir qoghamgha ýlken mindetter jýktelip otyr. Onyng eng bastysy – bilimdi, jan‑jaqty intellektualdy damyghan qoghamdy, yaghny memleketting tolyqqandy azamattaryn (Abayda «Tolyq adam») qalyptastyru. Olay bolsa, osy maqsatqa jetu ýshin biz qoghamda «bilim qúndylyghyn» bastapqy oryngha shygharuymyz kerek. Endeshe, ol ýshin bizge «kitap oqityn úrpaqty» qayta ómirge әkelu mindet.

Ábdirashit Bәkirúly, filosof

Abai.kz