Býgingi súqbatqa elimizge belgili azamat, qogham qayratkeri, Qazaqstan kino ónerinde әuesqoy rejisser retinde «Halyq kinosy» atty jana baghytty, jana janrdy jasap shyqqan óner iyesi, Almaty qalalyq mәslihat deputaty Erkin Raqyshevty shaqyrdyq. Onymen ótken súhbat oqyrmangha qyzyqty bolady degen oidamyz...

– Erkin, sening Qazaq kinosyna keluinning ózi bir epopeya. Biraq, sen ózing múny kezdeysoqtyq dep oilamaytyn shygharsyn? Mýmkin,  kinogha kelgende sol bala armanyndy jýzege asyrghan bolarsyn?

– Men ózim kinogha keluimdi, әriyne, kezdeysoqtyq dep baghalaymyn. Alayda, dәl qazir esime әnsheyinde týspeytin orystyng bir sózi týsti, ol: «Vsyakaya sluchaynosti yavlyaetsya posledstviyem opredelennyh zakonomernostey», yaghni, qazaqshasynda «Árbir kezdeysoqtyq degenimiz belgili bir zandylyqtardyng kórinisi» degen sóz. Sondyqtan, mening de kinogha keluimde bir zandylyqtar bar siyaqty. Qazaq aitady ghoy «әrkimning taghdyry mandayynda jazylady» dep. Sol aitqanday, mening de mandayyma rejisserlik jazylghan bolar. Osylaysha ayaq astynda solay bop kettik. Al, bala kýnimde, myna ózing aitqanday rejisser bolamyn‑au degen oy ónim týgili, týsime de kirmepti. Shynymda aitsam, men kóp uaqytqa deyin kim bolatynymdy bilmey dalbasalap, әr nәrsening basyn bir shalyp jýrdim – azyn‑aulaq sauda jasadyq, azdap huligan da bolyp kórdik... Keyin,  ayaq astynan rejisser bolyp kettik qoy. Onyng arty sayasatqa jalghasty...

– Áriyne, kinolaryndy, әsirese, jastar sýisinip kóredi. Biraq, biz de bayqaymyz, keyde, kinolarynda dokumentalizm kezdesedi. Ol neden?

– IYә, «halyq Erkin Raqyshevtyng kinolaryn sýisinip kóredi» degen pikirmen kelisemin. Kóbine kóp, júrt kez kelgen rejisserdyng kinosyn jylap, sezimge erik bere bermeydi. Mening osyghan deyin shygharghan «Jaraly sezim», «Jetimder», zaghip qyz jayly «Aygerim», byltyrghy «Baqytyndy ayala» degen filimderim halyqtyng kónilinen shyghyp jatyr, rizashylyqtaryn bildirip jatyr. Biraq mening kinolarymda bir kemshilik bar ‑ mende basqa rejisserlar siyaqty qymbat kameralarmen, qymbat apparatularmen týsiruge múmkindik joq. Sebebi, qolymda  onday qarajat joq. Onymen qosa, men kýndigine bir‑bir jarym myng dollar gonorar alatyn kәsiby akterlardy oinata almaymyn. Oghan da qarajat joq. Osy jaghynan, akterlik sheberlik pen kompozisiyalyq qoyylym jaghynan, әriyne, mening filimderim kemshin týsip jatady.   Biraq men kino ónerin ýirengen kezde ondaghy keybir nәrselerdi jaqsy mengerdim. Sonyng arqasynda bolar ‑ kinolarym halyqtyng jýregine jetip jatady. Ol qanday nәrseler? Kinoda mynaday bir qanatty sóz bar: «kino jaqsy shyghu ýshin, birinshi ‑ ssenariy jaqsy boluy kerek, ekinshi – taghy da ssenariy, ýshinshi – taghy da ssenariy jaqsy boluy kerek» degen. Men әuel bastan osy ústanymdy ózime qatty qabyldap alyp,  ssenariyge kóp kýshimdi júmsaymyn. Nege deseniz, búl jerde mening ssenariy jazatyn barlyq adamdardan esh aiyrmashylyghym joq. Mende ózgelerden kameralar men jabdyqtardyng sapasynda aiyrmashylyq bar shyghar. Alayda, ssenariyde sonau Gollivudtyn, Japoniya ne Koreyanyn, ne Indiya Bolivudynyng ssenaristerimen terezem ten. Mysaly, olar qanday jaghdayda otyrsa, men de sol jaghdaydamyn ‑ olarda bar bas, qol, kóz mende de bar, olarda bar kompiuter mende de bar degendey... Sondyqtan men bar energiyamdy ssenariyge júmsaymyn. Mysaly, "Jaraly sezim» filimining halyq kónilinen shyqqan sebebi – ssenariyding jaqsy bolghanynan. IYә, ol kezderi akterlarym jaqsy, sheber oinap shygha almady.  Ony akterlardyng ózderi de jaqsy biledi ‑ óitkeni, kóbining tәjiriybesi az, tipten, kópshiligi mening filimimde birinshi ret oinaghan, kinogha alghash týskender bolatyn. Biraq, filimde ssenariyding kýshtiligi arqasynda tәjiriybesiz akterlardyng kem‑ketigi ekinshi plangha shyghyp ketti. Mine, sondyqtan men múny «búl mening kinodaghy negizgi kózirim» dep senimmen aita alamyn. Osynyng arqasynda birqatar jetistikterge jetip jatyrmyz ghoy...

– Erkin, adamdy nәzik psihologiyalyq kýige týsiru ýshin rejisserge adam jan‑dýniyesin filosofiyalyq túrghyda mengerui kerek. Osy saghan qaydan kelip jatyr?

– IYә, mening kinomda halyq jylap jatady, kýlip jatady... Áyteuir, halyqtyng kónilinen shyghyp jatady. Búl jylatu qaydan keldi? Men kino týsirgende jәy týsire salgham joq qoy.IYә, oqymaghan rejissermin, diplomym joq. Rejissurany da, eshqanday jogharghy oqu ornyn bitirmedik. Biraq men kinonoy qalay týsiru jayly kóptegen kitapatar oqydym ghoy. Bir rette, osydan onshaqty jyl búryn Jýrgenov atyndaghy akademiyasynda kezdeskende osynday on shaqty kitaptyng atyn aittym. Sonda súradym, osylardy oqyghandaryng bar ma dep. Mine, qyzyq ‑ bireui de oqymaghan. Sondyqtan men ol studentterden óz bilimimdi joghary sanaymyn. Sol kitaptar ishinde Hitchkok degen bir rejisser turaly jazghan. Ol triller, nebir kýrdeli psihologiyalyq dramalardy týsiruding maytalman sheberi. Psihologiyalyq drama degenimiz kinodaghy óte qiyn janr. Ol degenimiz adam psihikasyna әser etu, sezimin baghyndyru, qorqytu jәne t.t. Adamdy jәiden jay qorqyta almaysyn. Kinoda ol qayda otyrghanyn, ne bolyp jatqanyn kórip, bilip otyr ghoy... Mine, men adam sezimine әser etu tehnikasyn sodan ýirendim. Biraq, men onyng jolynan basqa jol tandadym. Ol qorqytatyn bolsa, men qorqytpaymyn. Onyki óte kýrdeli psihologiyalyq drama bolsa, men adamnyng sezimine әser etu jaghyna kónil bólemin. Onyng qúpiyasy nede desek, onda birneshe faktorlar әser etedi: birinshisi, kinonyng oqighasy men jelisi. Ekinshi, әlgi «jylaytyn jerde» bolatyn oqigha shiyelenisi. Ýshinshi, sol sәttegi akterlardyng sózderi kórermenge әser etui kerek, tórtinshi, kórermenge akterlardyng oiyny әser etui kerek, ol kórermendi soghan sendiretindey boluy kerek, besinshi, muzyka, ol sol dengeyinde boluy kerek eken. Oghan óte myqty audio tehnikasyn qoldanylady. Mine, osy faktorlar bir sәtte, bir jerge jinalghanda, ol kórermendi, kóshe tilimen aitqanda, «syndyrady». Ózim de shet el kinolaryn kórgende, әsirese, amerikalyq kinony baqylap otyram. Onda key kezde adamdy jylatatyn sujette odan attap ketedi. Odan әri ony qaytalau mýmkin emes. Osynday shiyelenisti sәtte akter shyn jylauy kerek. Al amerikalyq akterlar jylamaydy... Sonymen әlgi psihologiyalyq toghysu shyny bayqalmay qalady... Mysaly, ótken jyly Áygerim atty zaghip qyz jayly Qytayda kino týsirdim. Sonda óz ssenasyn oinap bitken qytay akteri bizge qarap túrady. Men qyzdy týsirip jatyrmyn. Oqigha shynyna jetkende ózimen ózi túrghan qytaylyq akter da jylap túrypty...

Al, bizding kóp kinolar osy bes faktorgha nazar audarmaydy. Sondyqtan ol kinolar sezimge, adam emosiyasyna kóp әser etpeydi. Men osynyng bәrin óz betimmen oqydym. Sondyqtan meni «oqymaghan» dep aita beru shyndyqqa say kele bermeytin siyaqty... Áriyne, men óz kinolarymnyng kemshilikti jaghyn bilemin, әsirese, dybystau jaghynda... Ony menen artyq eshkim bilmeytin de shyghar...

– Júrt sening әkim‑qaralargha qarata «Ákendi tanytyp jiberemin» deytin sózderindi jaqsy biledi.  Kópshilik soghan riza bolady.  Ne ýshin olay deysin? Búl da «kino» emes pe?

– Mәsele bylay ghoy, biz halyqtyng aldynda jýrgen adamdar bolghan song ba, adamdar óz shaghymdarymen kóp keledi, kómek súraydy. Mysaly, Qantar oqighasy kezinde biraz apalar keldi. Aytqandary – balalary, bauyrlary jaraqattanyp auruhanagha týsken. Olardyng bәrin 8-qantarda aparyp týrmege qamaydy. Sodan bir apta boyy olargha eshqanday medisinalyq jәrdem jasalmaydy. Úryp soghady, keybiri oghymen jatyr. Sosyn men ashyq efirden ministrge: «Ey, Túrghymbaev, myna bassyzdyqty toqtat. Osydan, eger osy auyr jaralylardy auruhanalargha jibermesen, ózindi otyrghyzamyn sol týrmege» dep qatty aitugha tura keldi. Áriyne, mende onday qúzyr joq qoy. Degenmen, qalay bolghanda da, biz búl mәseleni ayaqsyz qaldyrmaushy edik, mitingilerge de shyghatyn edik. Sóitip, mening keshke aitqan sózim jogharynyng qúlaghyna jetip, jaralylar ertenine qaytadan auruhanalargha qaytaryldy. Olardyng barlyghyn irindegen nauqasty emdeytin bólimge jiberedi. Dәrigerler «eger mynalar taghy bir‑eki kýn keshikkende, iring qangha shauyp, gangrenagha ainalatyn eken» dep moyyndady. Eger men sol uaqytta osylay qatty‑qatty aitpasam, olardyng taghdyry ne bolar edi? Odan әri men olardy týrmege aparugha zandy rúqsat bergen prokurorlar men sudiyagha da solay aitqam «Erteng sotqa tartylasyndar» dep.

Taghy bir mysal: ótkende Batys Qazaqstan oblysy әkimi «jýz myng gektar sharuashylyq jerdi qytaylyqtargha jalgha beruge bolady» degen synayda aitty degen habar tarady. Sonda men әkimge ashyq aittym: «Ey, әkennen qalghan jer bar ma sende! Búl qazaqtyng jeri, qazaqtyng jerin kez kelgen qytay kelip ala berse – ne qalady?» dep qatty aitugha tura keldi. Men ony mәimónkeletip aitsam, mәsele so kýiinde qalatyn ba edi... Qatty aitylghan song ghana, olar oilana bastady «múnyng arty ne bolar eken» dep. Jer turaly qatty sóz aitylghan son, ertesine prokuraturadan jәne әkim orynbasary habarlasyp, «Mәseleni qolgha aldyq, eshqanday jer sheteldikterge berilmeydi» dep aitty. Odan ózge Auylsharuashylyghy ministri Jer komiytetining basshysy Múrat Temirjanov telefon shalyp, «Ereke, ózim qadaghalaugha alamyn. Eshqanday jer berilmeytinin halyqqa ózim jetkizemin» dedi. So kezde men bolsyn, basqa bolsyn  qazaqbayshylyqqa salynyp, «Eee, bir mәnisi bolar» dep ýndemey otyrsaq ne bolar edi? Berip jiberui de mýmkin ghoy. Onsyz da biz osydan eki‑ýsh jyldan astam uaqytta jer ýshin alystyq. Nәtiyjesinde «Jer satylmaydy, berilmeydi» dep preziydentke qol qoydyryp aldyq emes pe? Biraq, әli de bir onbaghandar tabyla ketedi әiteuir... Olar qazir de óitip‑býitip bir syltau tauyp alyp, jerden payda tappaqshy. Men әli de aita berem: «Bir jerde Qytay jer alyp jatyr degendi estisender, maghan habarlasyndar, men ol qay jerde bolmasyn, tipten, jerding týbinde bolsyn ózim baram, qújatyn kórip olargha «mә saghan jer» deymin! (qolymen kórsetti). Men – býkil qazaq jerining qarauylymyn!».

Osynday jaghday kovid bastalghan kezde de boldy. Olar әueli halyqty protokoldarmen emedey bastady. Elimizde №11 protokolmen emdeu bastalghasyn, shet elden dәriler aldyrady. Biraq, sonyng ishinde eki dәri dúrys bolmaghan son, №12 protokoldy eki aptadan song auystyrady. Oghan deyin qanshama adam ketip qaldy. Odan son, sol kezde auyrghandargha 42 myng tenge kómek berilmekshi boldy. Áueli ol tek memlekettik qyzmetkerlerge  beriletin boldy. Sosyn shu shygharyp, so kezdegi preziydent әkimshiligi basshysy D.Abaevqa «Aydaghandaryng eki eshki, ysqyryqtaryng jer jarady. Senderding mynalaryng qaranghyda, jolsyz jermen kele jatqan, ruli joq mashina siyaqty. Onyng eki shopyry bar, biri – gazdy basady, biri – tormozdy basady» dep aitugha tura keldi. Artynan preziydent «kómek bәrine berilsin» degen jarlyqqa qol qoydy. Sóitip ol kómek tórt jarym million adamgha berildi. Búl da bolsa halyqqa demeu boldy ghoy...

– Kino týsirudegi eng basty maqsattaryng qalay tuyndaydy? Kinony izgilikke paydalansang – izgi bolady, basqa maqsatta – ziyan bolady. Onday ishki senzura sende  bar ma?

– Endi, jana aittym ghoy, manyzdysy – ssenariy dep. Ssenariy jazudyng aldynda, «neni jazam» degen súraq tuady. Búl ýshin iydeya kerek. Ol bәrinen manyzdy. IYdeya izdeu barysynda men «enkeygen qarttan bastap, enbektegen balagha» deyin qyzyqty iydeya tabugha tyrysamyn. Mysaly, qazirgi kinolarda «hayp» ýshin nebir úyatty ssenalar payda boldy. Sóitip, bir kinony bir ýide әkesi men balalary, anasy men balalary jәne t.t. birge otyryp kóre almaytyn jaghdaygha jettik. Al men, kerisinshe, bir otbasydaghy bar jandy biriktirip, bәrin ekran aldyna birge otyrghyzyp, birge tamashalatsam deymin... Biraq, oghan de «kedergi» bar eken. Ótkende bir qaljynbas әke maghan zvondady: «Sening kinondy balammen birge kóre almaytyn boldym. Bir jerinde jylap jibersem, qasymdaghy úl‑qyzdan úyat‑daghy» deydi...  Búl, endi, әzil ghoy.

Odan ózge, mendegi iydeyada «kinonyng halyqqa bir paydasy tiyse» degen talap basym. Mysaly, mening «Jetimder» atty kinom shyqqan son, talay әnshiler men әrtister, tanymal azamattar jetimder ýiin jaghalap ketti. Áyteuir qoldaghy bar kómekterin kórsetip jatty. Sóitip, jetimderge degen qoghamdaghy kózqaras ózgerdi.  Sosyn men «Aygerim» filimin týsirdim. Ony zaghiptar ýiinde týsiruge tura keldi. Sonda zaghip jandar bylay deydi: «Bizde ókimetting Qarttar ýinie, Jetimder ýiine degen kózqarasy jaqsy. Al, endi, myna biz siyaqty Zaghiptar qauymyna onday kózqaras qalyptaspaghan. Shyndyqqa kelsek, bizding de ómirimiz óte auyr. Sondyqtan osy bir zaghip qyzdyng taghdyry turaly kino týsirgeninizge biz qatty quanamyz" degen bolatyn. Endi, osydan keyin zaghiptargha degen qayyrymdy qoghamdyq pikir qalyptasa bastasa – bizding maqsattyng oryndalghany da.

Sondyqtan men kinolarymda qoghamda qordalanyp qalghan mәselelerding sheshimin tabatynday iydeyalardy algha shygharamyn. Japondar aitqan eken, ony Ál Faraby babamyz da aitqan eken: «Memleket damyp, órkendeui ýshin halqy meyirimdi boluy kerek» dep. Myna ekonomika jәne basqasy sodan keyin. Japondarda osynday: halqy meyirimdi boluy kerek, olar bir‑birine kómektesui kerek, odan keyin halyq  bayuy kerek, sonda ghana memleket bay bolady degen ústanym saqtalghan. Al bizde jeke adamdar ghana bayy kerek. Men osyny «Baqytyndy ayala» degen kinomda kórsetuge tyrystym. Alayda ony bizding kinoteatrlar kórsetuden bas tartty. Qazir ony júrt Yutub kanaldardan ghana kórip jýr... Sondaghy bas keyipker ghashyq jigitting qyzgha aitqan songhy epizodtaghy sózi mynau: «Mening saghan jәne barlyq adamdargha jasaghan jaqsylyqtarym ýshin, maghan Allanyng bergen syiy – myna sensin!» degen sózi talay adamdy tebirentti...

– Qazirgi qoghamda «memlekettik damu» turaly bәrimizge ortaq iydeya ýstemdigi bar ma? Men búl súraqty Almaty qalalyq mәslihaty deputaty Erkin Raqyshev myrzagha qoyyp otyrmyn?

– Mynaday bir situasiyany eske alayyq. Jigitke eki qyz ghashyq boluy mýmkin. Bir kezderi, jigitke eki qyzdyng tandauy tuar kez tuady. So kezde bireuine baqyt, ekinshisine qasiret silauy mýmkin. Sonday situasiyany men bir filimime arqau etip aldym. Onyng tandauynyng bir jaghynda Otany túrady, ekinshi jaghynda jaqyndary túrady. Osy qayshylyqty sheshu onay emes. Adam eng biyiginde Otanyn tandaydy. Alash qayratkerlerining ómiri osyghan dәlel. Olardyng júbaylary, balalary qanshama qasiretke tap boldy... Biraq olar Otan ýshin mert boldy. Sondyqtan, «Otan ottan ystyq» degen sóz osy ma deymin.

IYә, qazirgi kezde jaqsy reformalar jýrip jatyr. Biraq, eng bastysy, әdilettilikti ornatu ýshin, shet elden úrlanghan aqshalardy qaytaru kerek. Qaytarghanda da, olardan «óz erkimen» emes, zandy jolymen olardy kapitaldan ajyratu kerek.

Qazir Ýkimet biyligi basyna qúqyq salasynyng ókili keldi. Halyq ony quana qarsy aluda. Alayda, ómirde әli de ózgerister joq. Qymbatyshylyq toqtar emes, halyq kreditten kóz asha almauda, Sondyqtan, men Ýkimette minezdi adamdar kelse degen ýmittemin. Biylikke batyldyq men qauharly sheshim shygharatynday minez kerek. Biylik halyqqa qaray búryluy kerek.

– Deputat demekshi, ózine belgili osydan biraz jyl búryn әigili Ukraina satirik aktery V.Zelenskiy әzildep jýrip aq preziydenttikke ótip ketti. Ótkende ózing saylaugha týserde odan ýlgi alghan joqsyng ba?

– Ol saylau aldynda jaqsy bir kino týsirgen. Sol oghan saylauda qatty kómektesti. Preziydent bolyp ketti. Mýmkin, maghan da sonday kino týsiru kerek shyghar, preziydent bolu ýshin. Biraq men preziydent bolmay‑aq qoyayyn. Bolsam, sirә, diktator preziydent bolatyn shygharmyn. Sebebi, men aqsha úrlaghandardyng bәrin týrmege otyrghyzyp qoyamyn. Songhy tiynyn qaytarmayynsha zyndangha salamyn. Qazir bizde ohrannikter kóp. Ol kezde shet elde tyqqan baylyqty izdeushiler kóp bolady. Al, ol jaqtan kóp qaryz alghandy sol jaqtyng shahtalaryna júmysqa jiberemin. Osynday preziydent kerek pe? (Kýldi)

– Ereke, onda preziydent bolmay‑aq qoyghanyng jón‑au deymin. Mening týsinigimde, preziydent sәl salqynqandy, sabyrly boluy kerek siyaqty. Al saghan kinoda, deputattyq qyzmette jaqsy jetistikter tileymiz.

Súhbattasqan Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz