Álemdik nemese aimaqtyq ekonomikalyq úiymdardyng maqsaty әri onyng prinsipteri turaly oy bóliskendi jón kórip otyrmyn. Kez kelgen ekonomikalyq úiymnyng maqsaty bireu ghana – ortaq naryq jasau.

Onyng negizgi ýsh prinsipteri bar.
Birinshi, ortaq naryqta kapitaldyng kedergisiz ainalymyn qamtamasyz etu.
Ekinshi, tauarlardyn, ónimderding ortaq naryq shenberinde shekaradan kedergisiz ótu,
Ýshinshi, enbek kýshinin, yaghny adamdardyng ortaq naryq ayasynda azamattyghyna qaramastan, erkin júmysqa ornalasu jenildigi.
Kez kelgen memleket óz naryghyn qorghau maqsatynda jogharyda aitylghan ýsh prinsipter negizinde tosqauyldar qoyady. Atalghan ýsh prinsipti mysaldarmen jekeley aityp ótsek.
1. Elimizde ekinshi dengeyli bankterding payyzy 14% joghary, al damu instituttarynda ortasha kórsetkish 7% qúraydy. Batys elderining 3-5 payyzdyq qarjy qyzmetin tútynatyn korporasiyalar otandyq kәsipkerlerden bәsekelestigi bir tóbe joghary. Arzan aqshagha qol jetimdilik bәsekelestikke qabiletti boludyng negizgi kórsetkishterining biri. Memleket qazynasynan qarajat alatyn damu instituttarynyng ýsteme payyzdary nege joghary ekendigi týsiniksiz. Sebebi olardyng negizgi maqsaty payyz arqyly payda tabu emes, el ekonomikasyn damytugha qyzmet etu. Sol sebepti, budjetten bólinetin qarjy bәsekelestikke tótep beru ýshin jergilikti kәsipkerlerge barynsha tómen, ne bolmasa payyzsyz әri úzaq merzimge berilui tiyis.

Álemdik nemese aimaqtyq ekonomikalyq úiymdardyng maqsaty әri onyng prinsipteri turaly oy bóliskendi jón kórip otyrmyn. Kez kelgen ekonomikalyq úiymnyng maqsaty bireu ghana – ortaq naryq jasau.

Onyng negizgi ýsh prinsipteri bar.
Birinshi, ortaq naryqta kapitaldyng kedergisiz ainalymyn qamtamasyz etu.
Ekinshi, tauarlardyn, ónimderding ortaq naryq shenberinde shekaradan kedergisiz ótu,
Ýshinshi, enbek kýshinin, yaghny adamdardyng ortaq naryq ayasynda azamattyghyna qaramastan, erkin júmysqa ornalasu jenildigi.
Kez kelgen memleket óz naryghyn qorghau maqsatynda jogharyda aitylghan ýsh prinsipter negizinde tosqauyldar qoyady. Atalghan ýsh prinsipti mysaldarmen jekeley aityp ótsek.
1. Elimizde ekinshi dengeyli bankterding payyzy 14% joghary, al damu instituttarynda ortasha kórsetkish 7% qúraydy. Batys elderining 3-5 payyzdyq qarjy qyzmetin tútynatyn korporasiyalar otandyq kәsipkerlerden bәsekelestigi bir tóbe joghary. Arzan aqshagha qol jetimdilik bәsekelestikke qabiletti boludyng negizgi kórsetkishterining biri. Memleket qazynasynan qarajat alatyn damu instituttarynyng ýsteme payyzdary nege joghary ekendigi týsiniksiz. Sebebi olardyng negizgi maqsaty payyz arqyly payda tabu emes, el ekonomikasyn damytugha qyzmet etu. Sol sebepti, budjetten bólinetin qarjy bәsekelestikke tótep beru ýshin jergilikti kәsipkerlerge barynsha tómen, ne bolmasa payyzsyz әri úzaq merzimge berilui tiyis.
2. Damyghan elderde ózderi óndiretin tauarlar men ónimderdi qorghamaydy, Olar sol tauar óndiretin kompaniyalardy damugha yntalandyratyn, shetel tauarlarynan óz naryghyn qorghaytyn standarttardy engizedi. Euro Odaqta euro — 1, 2,3,4,5 standarttar bar. Osy standarttargha say kelmeytin tauarlar kirgizilmeydi. AQSh-ta, Japoniyada ózderining últtyq standarttary bar. Bizde standarttardyng aty barda, zaty joq. Mәselen, kez kelgen, adam densaulyghyna ziyan keltiretin, arzan (Qytay) tauarlary el naryghyna erkin kire beredi. Ol, óz kezeginde otandyq tauar óndirushilerding damuyna keri әserin tiygizedi. Al otandyq tauar óndirushini damugha yntalandyru ýshin jәne shetelding arzan әri sapasy tómen tauarlaryn el naryghyna kirgizbeu maqsatynda últtyq standarttardy engizu qajet. Bizge ózge elding mýddesin qorghaytyn halyqaralyq standarttyng keregi joq. Tek tәjiriybesin alu kerek. Mysaly, mal sharuashylyghynda mynaday últtyq standart engizuge bolady. Qazaqstan territoriyasynda ósetin: jusan, betege, dәrmene t.s.s. ósimdiktermen qorektengen mal eti men sýt ónimderining standartyn engizu. Argentina, Avstraliya, Belorussiya elderinen keletin sýt pen et ónimderi bolmaydy. Ne ýshin múnday standart engizildi dep, dau tudyratyn kórshi elderge, jusan jegen maldyng sýti men eti qanshalyqty adam aghzasyna paydaly ekendigin dәleldey qoyamyz. Olardyng ónimderinde dәl osynday qasiyetting joghyn kórsetemiz. Yaghni, últtyq standarttargha say emestigin eskertemiz. Resey de óz naryghyn qorghau maqsatynda 20 tonnadan asatyn jýk tasymaldaytyn transport týrlerin óz territoriyasyna kirgizbeytin standart qabyldamaq. Yaghny Keden Odaghy aumaghynda Qytaydyng Howo, Shancman, ne bolmasa, Nemisting Mersedesteri jýrmeytin bolady. Sebebi olardyng jýk kóteru,tasu qabileti 20 tonnadan asyp ketedi. Olardyng sapaly ekendigi nazargha alynbaydy. Biraq, búl Kamaz ýshin taptyrmaytyn mýmkindik. Al esesine Euro Odaq TMD elderi óndiretin jýk tasityn kólikterin kirgizbeydi. Sebebi olar euro — 3,4 standarttaryna say emes.
3. Adam kapitaly. Kez kelgen maman (ekspat), damyghan elge baryp júmys isteuge niyet bildirse, oghan sol elding tilin bilu shart. Mysaly, Angliyagha baryp júmysqa ornalasu ýshin tildik minimum (IELTS) test tapsyrady. AQSh-ta TOEFL test tapsyrady. Onsyz júmys vizasy ashylmaydy. Al bizde, ekspattargha tildik test bylay túrsyn, ózimiz kvota ashyp beremiz, keng halyqpyz. Eger damyghan elder sekildi, bizde tildik tosqauyl qoyatyn bolsaq, onda bolashaq baghdarlamasymen, ne óz betinshe shetelde bilim alghan talay jastardy júmyspen qamtu mәselesin sheshuge bolady. Osylaysha, jýz myndaghan gastarbayterlerding jýgensiz aghymyn toqtatsaq, júmyssyzdyq mәselesi tuyndamas edi.
Qoryta aitqanda jogharydaghy prinsipterdi óz mýddemiz ýshin sheber paydalanudy ýirenu auaday qajet, sebebi, jiyrma birinshi ghasyrda shekarany tars jauyp otyra almaysyz. Odan da, osynday tetikter men qúraldardy barynsha qoldana bilsek, biz ýshin meyli ol DSÚ bolsyn, Keden Odaghy bolsyn úpayymyz týgel, mýmkindigi mol naryq bolary haq.
Jiyrma birinshi ghasyr tauarlar men ónimder, ne bolmasa qyzmet týrlerining bәsekelestik zamany emes, olardyng kólemdik әri sapalyq kórsetkishterin anyqtaytyn standarttar bәsekelestigining zamany.
Arman Bayqadam,
«Baikadam Holding» kompaniyasynyn
bas diyrektory

"Ekonomika" gazeti