Qazaqstan Republikasynyng Preziydenti
Núrsúltan NAZARBAEVQA,

QR Parlament Senatynyng Tóraghasy
Qasymjomart TOQAEVQA,

QR Parlament Mәjilisining Tóraghasy
Núrlan NYGhMATULLINGE,

Qazaqstan Respublikasynyng Premier ministri
Serik AHMETOVKE,

Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik
hatshysy Marat TÁJINGE
jәne barlyq Qazaqstan halqyna

«Halyq ókilderi qúryltayy» qúrghan
Qazaq Últtyq Kenesinin
M Á L I M D E M E S I

2013 jyldyng 23-shi qarashasynda Almaty qalasynda «Halyq ókilderining qúryltayy» ótti. Biraq, biylik Qúryltaydy ótkizbeuge barynsha tyrysyp baqqanymen, shyndyq kýshi óris tapty. Oghan respublikamyzdyng 12 oblysynan arnayy ókilder qatysty.

Qazaqstan Republikasynyng Preziydenti
Núrsúltan NAZARBAEVQA,

QR Parlament Senatynyng Tóraghasy
Qasymjomart TOQAEVQA,

QR Parlament Mәjilisining Tóraghasy
Núrlan NYGhMATULLINGE,

Qazaqstan Respublikasynyng Premier ministri
Serik AHMETOVKE,

Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik
hatshysy Marat TÁJINGE
jәne barlyq Qazaqstan halqyna

«Halyq ókilderi qúryltayy» qúrghan
Qazaq Últtyq Kenesinin
M Á L I M D E M E S I

2013 jyldyng 23-shi qarashasynda Almaty qalasynda «Halyq ókilderining qúryltayy» ótti. Biraq, biylik Qúryltaydy ótkizbeuge barynsha tyrysyp baqqanymen, shyndyq kýshi óris tapty. Oghan respublikamyzdyng 12 oblysynan arnayy ókilder qatysty.

Sizderding nazarlarynyzdy «Halyq ókilderining qúryltayynda» kóterilgen myna mәselege audarghymyz keledi. Birikken Últtar Úiymynyng Bayyrghy halyqtardyng qúqyghy turaly Deklarasiyasynda respublikadaghy bayyrghy halyq jogharghy biylikke, jergilikti memlekettik organdargha talaptar qoiygha, Ýkimetpen, basqa da resmy oryndarmen kelissózder, kezdesuler ótkizuge, últtyq memleket qúru tújyrymdamasyn, әleumettik ahualdy jaqsartudyn, últtyq ekonomika men últtyq iydeologiya qalyptastyrudyng ózge de mәselelerin kóteruge jәne sol mәselelerdi sheshuge, memlekettik tirkeudi qajet etpeytin úiym qúrugha tolyqtay qúqyly delingen. Osyghan oray, «Halyq ókilderining qúryltayy» Birikken Últtar Úiymynyng Bayyrghy halyqtardyng qúqyghy turaly Deklarasiyasynyng 18-19-baptarynyng jәne qúryltaydyng qararyna sәikes, respublikamyzda tirkeudi mýlde qajet etpeytin Qazaq Últtyq Kenesin qúrdy.

«Halyq ókilderining qúryltayynda» Qazaq Últtyq Kenesine memleket qúraushy Qazaq halqynyng atynan memlekettik organdar aldynda resmy týrde Qazaq halqynyng sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik mýddelerin qorghau, sonday-aq QR Preziydentinin, QR Ýkimetinin, ministrlikter men vedomstvolardyn, basqa da memlekettik organdardyn, әkimshilikterdin, sot oryndarynyng júmysyna, lauazym iyelerining qyzmetine últtyq kózqaras túrghysynan qoghamdyq bagha beru jәne birlesip júmys isteu mindetteri jýkteldi.

Búl mindetter Qazaqstandaghy ózge últ ókilderi qúqyqtarynyng shektelmeuin basty nazarda ústaydy jәne olargha әrdayym kómek qolyn úsynugha әzir ekendikterin mәlimdeydi.
Qúrylghan úiymnyng basty maqsaty – Qazaqstan Respublikasynyng tәuelsizdigin qorghau jәne nyghaytu, elimizdegi qoghamdyq kelisim men túraqtylyqty saqtau jәne barlyq Qazaqstan azamattaryn últyna, tiline, dinine qaramastan memleketimizding odan әri damuy jolynda birlesip qyzmet etuge toptastyru.

Qazaq Últtyq Kenesi qazirgi Qazaqstan biyligine tómendegidey
TALAPTAR QOYaDY:

1. Qazaqstannyng kórshi eldermen dostyq, ekonomikalyq baylanystarynyng manyzdylyghy sózsiz. Alayda Erkin ekonomikalyq aimaqtar qúru arqyly sheshiletin mәselege Kedendik odaq qúrudyng qajeti joq bolatyn. Endi búl mәseleni týpkilikti sheshu ýshin Kedendik odaqta qalmau mәselesine marotoriy jariyalau qajet dep sanaymyz. Kedendik Odaq qúrudaghy maqsat Euraziyalyq Ekonomikalyq Odaqqa qol jetkizu ekendigi eshkimge qúpiya emes. Euraziyalyq Ekonomikalyq Odaq qúru jónindegi qújattargha 2014 jyldyng 1-mamyrynda qol qoyylyp, 2015 jyldyng 1-qantarynda kýshine enedi. Búl – búrynghy Kenester Odaghyn qayta janghyrtu. Onyng erteni – sayasy bodandyq. Qazaq halqy bir qaqpangha eki ret týsudi qalamaydy. Euraziyalyq Ekonomikalyq Odaq degenimiz – ortaq zandar shygharatyn Ortaq Parlament qúrugha, zandardyng oryndaluyna tórelik etetin ortaq sot qúrugha, bodandyqty aqshamen bekitetin ortaq valuta shygharugha aparady. Búl – tәuelsizdikti qoldan beru emes pe? Sondyqtan Qazaqstan Ýkimeti memleketimizdi sayasy bodandyqqa úryndyratyn iydeyalardyng qandayynan bolsa da bas tartugha tiyis!

2. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Nazarbaevtyng tóniregindegi maqtau men madaqtyng shegi men shetining bolmauy, elimizde jeke adamgha tabynu mәselesining key tústary Staliyn, Hrushev, Brejnev kezindegiden de asyp týsui ashy shyndyq ekeni aiqyn. Eki-ýsh mysal ghana keltirelik: Qazaqstannyng barlyq oblystarynda derlik, kezinde Abaydyn, Mahambettin, t.b. úly túlghalardyng esimin iyelengen, júrt kóp qydyratyn Ortalyq sayabaqtardyng búrynghy aty alynyp tastalyp, tek túnghysh Preziydentting atyna auystyryluy, respublikamyzda bolashaqta úzyn-sany 90-gha jetetin, býgingi tanda 20 «Nazarbaev ziyatkerlik mektebinin» saltanat qúruy jәne olargha basqa mektepterding týsine kirmegen qyruar qarjynyng bólinui, «Habar», «Qazaqstan», taghy basqa telearnalar uaqytynyng ýlken bóligin tek Preziydentti madaqtaugha qúruy, býkil әlemde qalyptasqan demokratiyalyq ýrdisterge mýlde qayshy ister. Qazaqstandaghy jeke adamgha tabynu aghymyna toqtau salar kezeng keldi. Búghan Preziydentting ózi de qarsy bolmas dep senemiz.

3. Memleket basshysyna ant bergen lauazym iyelerining edәuiri qylmysker atanyp jatyr. Búl avtoritarizmge negizdelgen Preziydenttik basqaru formasynan tuyndaghan «jemister». Preziydent qúrghan Qazaqstan halqy Assambleyasy Respublikamyzda ekinshi Parlament qyzmetin atqaryp jýr. Álemning birde-bir elinde múnday sayasy jýie joq. Múnyng mýlde orynsyz ekendigi san ret aityldy, jazyldy. Biraq oghan qúlaq asar biylik joq. Endi halyq aldyndaghy, memleket aldyndaghy jauapkershilikti tereng sezine otyryp, Konstitusiyalyq jolmen Preziydenttik biylikti Parlamenttik-preziydenttik basqaru formasyna auystyrghandy jón dep bilemiz. Preziydent Parlament aldynda, deputattar halyq aldynda jauapty bolugha tiyis. Biylik tarmaqtarynyng demokratiyalyq qaghidattary saqtaluy kerek. Bir-birin retsiz qaytalaushylyqtan aryltu ýshin Parlamentting eki palatalyq formasy biriktirilip, shynayy halyq ókilderinen qúralatyn bir palatalyq formagha kóshirilsin. Deputattyqqa úsynu men saylau janama – partiyalyq tәsilmen emes, saylau okrugteri boyynsha, halyqtyq tóteley saylau arqyly jýzege asyrylsyn;

4. 2013 jyldyng 30-shildesindegi resmy aqparat boyynsha Qazaqstannyng syrtqy qaryzynyng kólemi 145,4 mlrd. AQSh dollaryna jetipti. Mәselen, biz Niyderlandy eline – 33,5 mlrd. dollar, Úlybritaniyagha – 23,6 mlrd. dollar, Qytay halyq respublikasyna – 17,1 mlrd. dollar, al AQSh-qa 11,2 mlrd. dollar qaryz ekenbiz. Osynsha mol qarjy Qazaqstannyng qay jyrtyghyna jamau boldy jәne qayda júmsaldy? Álde búl qarjynyng edәuir bóligi jeke adamdardyng qaltasyn qampaytty ma? Osy kókeytesti súraqtardyng jauabyn halyq bilui kerek.

5. Qazaqstan Respublikasynyng «El birligi» doktrinasynda jazylghanday: «Qazaqstan Respublikasy qazaq halqynyng san ghasyrlyq memlekettigining qúqyqtyq, tarihy jalghyz dara múrageri jәne onyng sayasi, memlekettik qúrylymynyng tabighy jalghasy bolyp tabylady. Qazaqstan Respublikasy óz tәuelsizdigin qorghau jәne últtyq memlekettigin kýsheytu jolyndaghy barlyq sharalardy atqarady». Doktrinadaghy osy sóz mýlde nazargha alynbauda. Elimizding zandary men memlekettik sheshimderining barlyghy qazaq halqynyng últtyq mýddesine kereghar kelmeui tiyis. Sonda ghana qazaq halqy Qazaqstan azamattaryn toptastyrushy etnos rólin abyroymen atqara alady.

6. Qazaqstan jer kólemi jaghynan әlem boyynsha 9-shy orynda dep maqtanamyz. Biraq, adamzat tarihynda 50 jylda 752 ret yadrolyq jarylysty basynan ótkizgen tek qazaq jeri shyghar... Oghan «Bayqonyrdan» jyl sayyn úshatyn Protondardan tógiletin geptildy, Reseyding 7 әskeriy-synaq poligondarynda bolatyn synaqtardy qosynyz. Yadrolyq jarylystardyng zardapty saldary az bolghanday jәne Chernobolidi, Fokusimany kórip otyryp, atom elektr stansiyasyn salmaqshymyz. Álem elderi bas tartyp otyrghan yadrolyq qaldyqtar men otynnyng qoymasyn da óz jerimizge әkeluge kelisim berdik. Osynyng bәri qazaq jerine, Qazaqstan halqyna ýlken qauip әkeletinin biylik biluge tiyis!

7. Shiyrek ghasyrdan beri memlekettik tilge qatysty qoldanylyp kelgen sayasy oiyn saldarynan, memlekettik tilding damu órisi keneymey, qasang baghdarlamalar ayasynda qalyp qoydy. Ýkimette, Parlamentte, diplomatiyada, qarjy-biznes, esep-qisap t.b. salalarda memlekettik tildi qoldanugha erik-jiger men ynta tughyzylmady. Týrli jiyndardyng basy men ayaghynda qazaqsha bir-eki auyz ghana sóz aityp, memlekettik tildi qorlau etek aldy. Sondyqtan memlekettik tilding eng aldymen memleket qúraushy últ tili ekendigi eskerilip, Qazaqstan Parlamenti «Memlekettik til turaly» arnayy zang qabyldap, zang negizinde memlekettik tilding qúzyryn kýsheytu qajet. Elbasynyng ózinen bastap memlekettik lauazymdy qyzmet iyeleri barlyq otandyq, sheteldik resmy kezdesulerde, negizinen, memlekettik tilde sóileuge mindettelip, respublika kólemindegi manyzdy is-sharalar memlekettik tilde jýrgizilsin. Respublika ministrlikteri, memlekettik organdar, departament, basqarmalardyng is-qaghazdary tolyqtay memlekettik tilge kóshirilui kerek. Memlekettik tildi bilmeytinder ilespe audarma qyzmetin paydalanatyn bolsyn. Memlekettik tildi moyyndamaytyndar, ony oqyp, ýirenuge tyryspaytyndar – memlekettik qyzmetke alynbasyn! Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining bir bólimshesi retinde ghana qyzmet etetin Til komiytetining til problemalaryn sheshuge mýlde shamasy jetpeydi. Sondyqtan Memlekettik Til agenttigin jәne Til inspeksiyasyn qúrudy úsynamyz;

8. Qúramynda 23 últtyng ókili, 100 mynnan astam mýshesi bar «Halyq ruhy» partiyasyn tirkeuge bergen 6 jyldan astam uaqyt ishinde partiya ókilderi Qazaqstan Respublikasynyng Ádilet ministrligine 32 ret qayyrylghan eken. Olardyng jauaptary: «Áli tekserip jatyrmyz. Kýte túrynyzdar!». Tekseruding shegi men sheti bolmaghany qalay? Ádilet ministrligining jaltarma jauaptaryn demokratiyalyq ústanymdargha mýlde qayshy dep eseptep, jaqyn arada partiyany tirkeudi talap etemiz. Búl talap oryndalmaghan jaghdayda Birikken Últtar Úiymyna jәne әlemdik dengeydegi demokratiyalyq kýshterding qorghauyna jýginetinimizdi mәlimdeymiz;

9. 1926 jyly Kenester Odaghynyng kezinde Nauryz merekesin toylaugha tyiym salyndy. 62 jylghy ýzilisten song Nauryz meyramy 1988 jyldan bastap, memlekettik dengeyde qayta toylanuda. Biraq әli kýnge deyin ózining negizgi mindetin atqara almay keledi. Nauryz merekesi (21-22-nauryz kýni) týrkitildes halyqtardyng Jana jyly bolyp sanalady. Naq osy merzimde kýn menen týn tenesedi. Árbir otbasy aghash otyrghyzugha mindetti. Eger adamdar renjisken, ókpelesken bolsa, ózara keshirim súrasyp, tatulasuy shart. Nauryz meyramynyng osynday ruhany ónegesi bar. Biraq biz әli kýnge deyin Kenes Odaghy kezinde qalyptasqan dәstýr boyynsha, Jana jyldy 1-qantarda toylap kelemiz. Búdan bylay Jana jyl merekesin Nauryz meyramymen birge toylau – ejelgi ata-baba dәstýrine bet búru ekenin úmytpaghanymyz abzal.

10. «1986 jylghy Almatydaghy Jeltoqsan oqighasy» dep atalghan Jeltoqsan kóterilisi kólemi jәne ruhany quaty jaghynan býkil Kenester Odaghyndaghy demokratiyalyq qozghalystardyng kóshbasshysy boldy. Keyinnen Odaq qúramynan shyghyp, egemendik tuyn jelbiretken elderding bәri derlik belgili dengeyde osy Jeltoqsan kóterilisine qaryzdar. Jeltoqsan oqighasyn teksergen jәne oghan týpkilikti bagha bergen komissiya Kenester Odaghynyng saltanat qúryp túrghan kezining ózinde KOKP Ortalyq Komiytetine, onyng Sayasy Burosyna ýlken kinә taghyp, biylik qúpiya ústap kelgen 168 adamnyng qaza bolghanyn jәne oqighagha aiypty 41 adamnyng aty-jónin әigiledi. Biraq Qazaqstan Prokuraturasy komissiyanyng talaptary men úsynystaryna qúlaq aspay, mәseleni jyly jauyp qoydy. Tipti Qazaqstan biyligi Jeltoqsan kóterilisining 25 jyldyghyn da eskerusiz qaldyrdy. Áli kýnge deyin respublikamyzdyng tarihy jazylghan kitaptarda jәne mektep oqulyqtarynda Jeltoqsan kóterilisining shyndyghy mýlde joq. Biylik qalyptastyrghan búl tonmoyyndyqqa әdiletti kózben qarar kezeng әldeqashan kelgenin eskertemiz.

11. Jat júrttaghy 5 million qandastarymyzdyng kópshiligi Qytayda, Resey men Ózbekstanda túrady. Búl elderde qazaq tildi mektepter mýlde jabylyp, bilim beru jýiesi tútastay qytay, orys jәne ózbek tilderine auystyrylghan. Sondyqtan da últsyzdandyru sayasaty qarqyndy jýrude. Ýkimet dayyndaghan «Enbek migrasiyasy turaly» songhy zang jobasynda qandastarymyzdyng azamattyq alu mәselesin 5 jylgha úzartyp, olardyng elge oraluyna ýlken bóget qoyyluda. Sondyqtan búl zannyng keri qaytarylyp, shetelderdegi qandastarymyzdyng atamekenge oraluyna qúqyqtyq túrghydan barynsha jaghday jasaluy qajet. Oralmandardyng azamattyq alu prosesi meylinshe jenildetilip, olardyng elge oraluyna barlyq mýmkindikti jasaumen shúghyldanatyn arnayy Memlekettik Agenttik qúrylsyn;

12. Elimizde әlemdik jәne dәstýrli dinder bólshekterining janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap ketkendigi eshkimge qúpiya emes. Búryn Islam dini, keyinirek Hristian dini saltanant qúrghan qazaq jerinde egemendi el atanghannan song 4 jarym mynnan astam birlestikter men sektalardyn, dýniyejýzining týkpir-týkpirinen kelgen missionerlerding qaptap ketui jәne olardyng ýime-ýy jýrip júrtty óz dinine ýgitteui, milliongha juyq qazaqtyng basqa dinge ótip ketui, biylik basyndaghylardyng búghan toqtau salarlyq zang qabyldaugha mýmkindik bermeui, Hrushev kezindegidey Qazaqstannyng últtar dostyghynyng laboratoriyasyna ainalghany siyaqty, býgingi dәuirde dinder laboratoriyasyna ainaluy eldigimizge syn boldy. Eger Amerikanyng osynday sharalargha jyl sayyn 11 mlrd. dollar qarjy bóletinin eskersek, sonyng ýlken bóligi Qazaqstangha kelip jatqany belgili. Sol ýshin de shetelden qarjylandyrylatyn jәne dәstýrli dinimizben ýndespeytin jat diny aghymdargha tosqauyl qoyylyp, jergilikti halyqtyng әdet-ghúryptaryna qayshy keletin diny birlestikterding is-әreketterine tyiym salynsyn;

13. Tól tarihymyzdaghy aqtandaqtardy eske alu – ata-babalarymyzdyng aldyndaghy basty paryzymyz. Mәselen, 1918 jyly Týrkistan avtonomiyalyq respublikasynda 1 millionday, 1921-22 jyldary bolghan asharshylyq nәubetinen 800 mynday qazaq opat boldy. 1931-33 jyldary arnayy qoldan úiymdastyrylghan asharshylyqtyng zardabynan qazaqtyng 70 payyzdayy qyrylyp qaldy. 1928-38 jyldary bolghan qughyn-sýrginde 130 myng adam jazyqsyz sottaldy. 25 mynday qayratkerlerimiz ben arystarymyz halyq jauy degen jalamen atylyp ketti. Osy jantýrshigerlik qasiretti eske alu kýni nege joq? Jazyqsyz japa shegip, joqtausyz ketken, asharshylyq pen qughyn-sýrgin qúrbandarynyng ruhyna taghzym etip túru ýshin, 31-mamyrda atap ótiletin sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýnin «Qazaq Últynyng Qasiret kýni» dep ataudy úsynamyz;

14. Auyl sharuashylyghyna arnalghan jerlerdi qayta saraptaudan ótkizip, latifundister men oligarhtargha әr týrli joldarmen shekteusiz ýlestirilgen, kýtimsiz qalghan jerlerdi memleket iyeligine qaytaryp, ony diqan-sharualargha, oralmandargha berip, ol jerlerdi iygeruge memleket tarapynan, últtyq qazynadan qarjy bólinui qajet. Dәndi daqyldar ósiru, ony shetelge satu siyaqty jeleulermen birlesken kýmәndi kәsiporyndar qúrugha jol beruge bolmaydy. Sonday-aq, sheteldikterge әrtýrli syltaularmen 49, 99 jylgha jalgha berilgen jerlerdi keri qaytaru mәselesin sheshu jәne múnday isterge tosqauyl qoyatyn kezeng jetkenin eskertemiz. Sol siyaqty «ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda» ketken ózge de qúndylyqtarymyz da halyq iygiligine qaytaryluy tiyis;

15. Sot jәne qúqyq qorghau organdarynyng ózderi sybaylas jemqorlyq pen paraqorlyqtyng qaynar kózine ainaldy. Sondyqtan elimizde jemqorlyq pen paraqorlyqqa qarsy tosqauyl qoidyng jana jәne tiyimdi týrlerin izdestirgen abzal;
El ekonomikasynyng 70 payyzdan astamy sheteldik kompaniyalargha 24-50 jylgha basqarugha berilgen. Olargha keregi – Qazaqstannyng shiykizaty. Sondyqtan el eksportynyng 90 payyzdan astamy shiykizattyng ýlesinde. Shiykizatqa tәueldi Qazaqstan damyghan el qataryna qosyluy ekitalay. Sondyqtan, elding ekonomikalyq sayasatyn týpkilikti ózgertip, innovasiyany qoghamnyng barlyq salasyna engizudi qamtamasyz etip, Qazaqstannyng jogharghy tehnologiyasy damyghan órkeniyetti memleket boluyna qol jetkizu. Óz ekonomikamyzdy ózimiz basqaratyn jaghdaygha jetu ýshin, sheteldik kompaniyalargha basqarugha berilgen ken oryndary men kәsiporyndardy Últtyq kompaniyalardyng menshigine qaytaru sayasatyn jýieli jýrgizu qajet. Elimizding shaghyn jәne orta kәsipkerligin damytugha jan-jaqty jaghday jasalsyn jәne Qazaqstannyng últtyq baylyghy memleket menshigine qaytarylsyn;

16. Qazaq tilining memlekettik til mәrtebesin iyelengenine 25 jylgha tayau uaqyt ótse de memlekettik til turaly arnayy zannyng bolmauy ana tili bedelining qúldyrauyna әkep soqty. Onyng ýstine biylik «Ýsh túghyrly til» degendi oilap tapty. Búl orys tilin de memlekettik til jasau sayasatynan tuyndaghan әdis. Áli ong qoly men sol qolyn aiqyn aiyra almaytyn balabaqshadaghy eki jasar sәbiyge birden ýsh til ýiretuge bet búru pedagogikanyng zanyna týgeldey qayshy, qylmysqa barabar is. Tipti búrynghy Kenester Odaghynyng ózinde balagha shet tildi bastauysh synyptan keyin ýiretetin. Al Japoniyada býldirshin 12 jasqa jetkennen keyin ghana shet tilderdi ýirenuge baghyt alady. Oghan deyin jas qanat óz ana tilining súlulyghyn, qúdiretin boyyna tolyq sinirui, tughan ana quatyn moyyndauy qajet. Sodan keyin ghana on til, tipti jýz til mengere me, óz erki. Pedagogikanyng zanyna kereghar «Ýsh túghyrly til» sayasatyn órkeniyetti elder tәjiriybesine ýilestirip, jalpy jas jetkinshekterge shet tilin ýiretudi әlemdik tәjiriybege say jýrgizudi talap etemiz;

17. Qazir respublikamyzdaghy kez-kelgen bank jýiesi turaly «payyzdaryn kóbeytip, tútynushylaryn qanaydy» degen naqty derektermen berilgen pikirler baspasóz betterinde aityla bastady. Europada nesiyelik payyzdyng normasy 1-2, ary ketse 3 payyzdan aspaydy eken. Al AQSh-ta 3,3 payyzdy qúrasa, Japoniyada 2 payyzdyq ósimmen beriledi. Al bizding elimizde búl kórsetkishter 10 esege deyin joghary. Onyng sebebi, shetel bankterinen 2-3 payyzdyq qaytarymmen alyp kelgen mol qarjyny eldegi bankter 20-30 payyzdyq ósimmen halyqqa úsynady. Qazir elimizde enbekke jaramdy adamdardyng nesie almaghany kemde-kem. Yaghni, respublika júrtshylyghyn týgeldey bankter qanauda. Sol siyaqty memleket tarapynan qoldaudaghy «Qol jetimdi baspana – 2020» baghdarlamasyn iske asyratyn «Túrghyn-ýy qú¬rylys jinaq bankinin» ózi kommersiyalyq, týrli astyrtyn amaldarmen ipotekalyq nesiyege negizsiz payyzdyq syiaqy qosady. Bankter «jasyryn payyz» arqyly óte kóp payda kórip otyr. Sondyqtan da boryshkerlerding qaryzy eki-ýsh esege kóterilip ketti. Osyghan oray, astyrtyn, aram amaldarmen halyqty qanap otyrghan bank payyzdarynyng mólsherin tómendetetin banktik reforma jasaudy talap etemiz;

18. Elimizde әielderding zeynetke shyghu mәselesi kýrdeli kýiinde qalyp otyr. Búl túrghyda ýkimet qolgha alghan reformanyng mәsele mәnine boylamay, asyghys jasalghandyghy osy sala ministrining jyly ornyn bosatuyna úlasty. Atalmysh reformanyng ayaghynan tik túryp ketuine Parlament barynsha qoldau bildirgenimen, ol bәribir halyqtan qoldau tappady. Mәselege Preziydent aralasqannan keyin ýkimet qolgha alghan reforma syrt kózge ózgeriske týskendey bolyp kóringenimen, әielderding zeynetke shyghu jasyn 63 jasqa úlghaytu sheshimi sol qalpynda qaldy. Analar qúqyghy tipti Kenester Odaghy kezinde de tap búlaysha ayaqasty bolmaghan edi. Sondyqtan, biz zeynetaqy reformasyn tәuelsiz el mýddesine say qayta qarau kerek dep esepteymiz;

19. Qazba baylyqtarynyng kólemining moldyghy jaghynan Qazaqstan әlemdegi eng bay memleketterding biri ekeni dausyz. Eger altynnyng 1 gramy 6 myng tenge ekenin eskersek, elimizde óndiriletin, әlemning eshbir elinde kezdespeytin osmy jәne reny atty rudalardyng 1 gramy jabyq kóterme sauda oryndarynda 100 myng AQSh dollaryna baghalanady eken. Al qorghasyn, sink, bariyt, hrom rudalarynyng kóptigi jaghynan biz býkil әlemde birinshi oryn, uran, marganes, kýmisten ekinshi oryn, mys qorynyng moldyghy jaghynan ýshinshi oryn, kobalit, qara metall rudalarynan besinshi oryn, fosforit pen kómir qory boyynsha altynshy oryn, múnay qorynyng kóptigi jaghynan jetinshi oryn iyelenedi ekenbiz. «Osynday úshan-teniz baylyqtarda qarapayym halyqtyng ýlesi bar ma?» degen súraq ylghy da algha shyghady. Dәl biz siyaqty múnay qoryn iyelengen arab elderi әrbir jana tughan balagha 7 myng dollar, ýilenip, shanyraq kótergen jas janúyagha 64 myng dollar, kәsipkerlikpen shúghyldanamyn degenderge 20 myng dollar kóleminde qaytarymsyz kómek-qarjy beredi. Búghan qosa býkil elding oquyn, medisinalyq jәrdemin jәne pәter aqysyn memleket óz moynyna alghan. Bizding elimizde múnaydan jәne basqa baylyqtardan týsken qarjylar kimderding qaltasyn toltyryp jatqanyn júrt biledi. Nege respublikamyzda osynday iygilikterding biri joq? Tughan jerimizding qazba baylyqtarynan týsken qarjynyng respublika azamattarynyng iygiligine júmsaluyn talap etemiz;

20. Elimizde qazaq tilinde 500-ge juyq, al orys tilinde 2 jarym myngha taqau gazet-jurnal jaryq kóredi eken. Eger tek Shymkent qalasynan óz ana tilimizde 300 gazet-jurnal shyghatynyn eskersek, qalghan 200 basylym býkil respublikagha tiyesili. Áriyne, búl maqtanarlyq jaghday emes. Eng kýrdeli mәsele mynada: Resey memleketinen Qazaqstangha 5500-ge juyq gazet-jurnal kelip taraydy. Kez kelgen dýngirshekke barynyz, qazaq basylymdary orys baspasózining kólenkesinde qalghan. Tipti, dýngirshek iyelerining kópshiligi belgili qazaq basylymdarynyng atyn da atay almaydy. Endi respublikamyzdyng qalalaryndaghy barlyq kitap dýkenderinde 90, 95, 100 payyzgha deyin tek Resey baspalary ónimderining satyluy, sonday-aq Reseyding 50-60 telearnasynyng kabelidik jýie arqyly әrbir ýide kýndiz-týni kórsetilui qazaq ziyalylaryn «biz osy Qazaqstanda túramyz ba, joq әlde Resey Federasiyasynyng qúramyna enip kettik pe?» degen oigha tartady. Sondyqtan, Qazaqstan Respublikasynyng aqparattyq qauipsizdigin saqtau jәne elimizding últtyq mýddesin qorghau ýshin Qazaqstannyng memlekettik iydeologiyasy turaly últtyq baghdarlamasy qabyldanyp, shúghyl týrde jýzege asyrylsyn;

21. Negizin «amerikandyq últtan» alatyn «Qazaqstandyq últ» sayasaty Qazaqstan halqy Assambleyasy doktrinasynan alynyp tastalynghanmen, qoghamgha synalay endirilip jatyr. «Qazaqstandyq últ» sayasaty qoghamdyq úiymdar men ziyaly qauymnyng jiti nazarynda bolghandyqtan, búl iske qayta bet búru, halyqtyng zor qarsylyghyn tudyratynyn biylikting esine salamyz:

22. Kez kelgen memleketting demokratiyalyq qúqyna nazar salyp kóriniz. Eger halyq biylikke riza bolmasa, kóshege shyghyp, jinalystar, mitingiler, sheruler ótkizip, óz pikiri men oiyn ashyq týrde bildire alady. Al bizde «Beybit jinalystar, mitingiler, sheruler, piyketter jәne demonstrasiyalar úiymdastyru men ótkizu tәrtibi turaly» zang boyynsha jergilikti әkimshilikterden sheru nemese qoghamdyq jinalys ótkizuge rúqsat súraugha tiyistisin. Ol ótinishting ózine әkimshilik on bes-jiyrma kýnde nemese bir aida әzer jauap qayyrady, negizinen rúqsat bermeydi. Resmy rúqsat etilmegen jiyndardy úiymdastyrushylardy qysqa merzimge qamaugha alyp, aiyppúl salady. Zanmen bekitilgen búl jýie adam qúqyqtaryn jýzege asyrudyng halyqaralyq standarttaryna qayshy keletindikten, búl oraydaghy zandy qayta qaraudy talap etemiz;

23. Jogharyda qoyylghan talaptardyng oidaghyday oryndaluy ýshin, ýsh ay merzim ishinde, elimizding qúzyrly memlekettik organdary men Qazaq Últtyq Kenesining mýshelerinen toptastyrylghan Birikken júmysshy tobyn qúrudy talap etemiz.
Qazaq Últtyq Kenesi atynan:

Múhtar ShAHANOV, Respublikalyq «Tәuelsizdikti qorghau» jәne «Memlekettik til» qoghamdyq qozghalystarynyng tóraghasy, Qazaqstannyng Halyq jazushysy; Amangeldi AYTALY, Qogham jәne memleket qayratkeri, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor; Mekemtas MYRZAHMETOV, akademiyk, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, filologiya ghylymdarynyng doktory; Túrsynbek KÁKIShEV, akademiyk, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor; Qabdesh JÚMADILOV, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty, Qazaqstannyng halyq jazushysy; Dulat ISABEKOV, «Mәdeniyet» jurnalynyng bas redaktory, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty; Dos KÓShIM, «Últ taghdyry» qoghamdyq qozghalysynyng tóraghasy; Orazaly SÁBDEN, Qazaqstan Ghalymdar Odaghynyng Preziydenti, QR ÚIA Akademiygi, ekonomika ghylymdarynyng doktory, professor, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty; Temirhan MEDETBEK, aqyn, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty; Marat TOQAShBAEV, jazushy-publisist; Jarylqap QALYBAY, «Júldyzdar otbasy», «Anyz adam» jurnaldarynyng bas redaktory; Maqsat NÚRYPBAEV, zanger, qogham qayratkeri; Ghabiyden JÁKEEV, tarihshy, Ghabit Mýsirepov pen Berdibek Soqpaqbaev qorlarynyng tóraghasy; Bolatbek BILÁLOV, sayasattanushy; Aydar ÁLIBAEV, qarjyger, Qazaqstan zeynetkerler qauymdastyghynyng tóraghasy; Ermúrat BAPI, «Tasjarghan» gazetining bas oqyrmany; Dәuren QUAT, «Abay.kz» aqparattyq portalynyng jetekshisi; Maqsút QALYBAY, Qazaqstan Respublikasyna erekshe enbegi sinirgen zeynetker; Sovet-Han GhABBASOV, jazushy, Medisina jәne pedagogika ghylymdarynyng doktory, Mahambet syilyghynyng laureaty, KSRO densaulyq saqtau isining ýzdigi; Janúzaq ÁKIM, sayasattanushy,biologiya ghylymdarynyng kandidaty; Myrzan KENJEBAY, aqyn, QR mәdeniyet qayratkeri; Baltash TÚRSYMBAEV, sayasatker, memleket jәne qogham qayratkeri; Ghabbas QABYShÚLY, jazushy, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty; Núrghaly NÝSIPJANOV, QR halyq әrtisi, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty; Mereke QÚLKENOV, jazushy, «Ólke» baspasynyng diyrektory; Dәuren BABAMÚRATOV, «Bolashaq» respublikalyq jastar qozghalysynyng liyderi; Dos NÚR-AHMET, «Últ patriottary» qoghamdyq birlestigining tóraghasy; Hayrolla GhABJALILOV, «Alash» tarihiy-zertteu ortalyghynyng preziydenti; Qazybek ISA, aqyn, halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty, QR Mәdeniyet qayratkeri; Ghaziz ALDAMJAROV, qogham qayratkeri; Músaghaly DUAMBEKOV, «Halyq jemqorlyqqa qarsy komiyteti» qoghamdyq qozghalysynyng tóraghasy; Erkin RAQYShEV, «Jas Úlan» kinostudiyasynyng diyrektory; Moldaghaly MATQAN, jazushy-akademiyk, qogham qayratkeri; Isa OMAR, jurnalist-jazushy, «Zamana» Baspa ýiining bas diyrektory; Jangeldi ShYMShYQOV, QR GhK Ekonomika institutynyng Astana qalasy boyynsha filialynyng diyrektory; Mәdy MANATBEK, telejurnalist; Ázimbay GhALI, sayasattanushy, tarih ghylymdarynyng doktory; Serikjan MÁMBETALIYN, qogham qayratkeri; Qúdiyar BILÁL, jazushy, QR Mәdeniyet qayratkeri; Asyly OSMAN, Qazaqstan halqy Assambleyasynyng mýshesi, «Memlekettik tilge-qúrmet» birlestigi jәne Ázirbayjan mәdeni-ortalyqtarynyng tórayymy; KLARA HAN, Qazaqstan halqy Assambleyasynyng mýshesi; Ertay AYGhALIYÚLY, «Qazaqstan-Zaman» gazetining bas redaktory; Talghat AYTPAYÚLY, jazushy-publisist; Toghaybay RYSBEK, jurnalist, Halyqaralyq jazushylar Odaghynyng mýshesi; Rahym AYYPÚLY, «Jebeu» RQB ortalyq atqaru kenesining diyrektory; Júmash KENEBAY, «Tanym» pikirsayys klubynyng jetekshisi; Júmabek AShUÚLY, Qazaqstan sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandar qauymdastyghynyng tóraghasy; Ermek MÚQANGhALIYEV, zeynetker, qogham belsendisi; Bolat ShARAHYMBAY, aqyn, QR Mәdeniyet qayratkeri, Býkiltýrkidýniyesi aqyndar festivali jәne T.Aybergenov atyndaghy syilyqtyng laureaty; Tileuberdi BINAShEV, mýsinshi, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri; Bolat DÝISENBI, qogham qayratkeri; Baqytjan TOBAYaQOV, aqyn, QR mәdeniyet qayratkeri, Á.Bókeyhanov atyndaghy syilyqtyng laureaty; Nazarbek QANAFIYa, filologiya ghylymdarynyng kandidaty; Qarlyghash QOJAMÚRATOVA, «Alash amanaty» qoghamdyq birlestigining tóraghasy; Baqtygýl MÁKIMBAY, «Obshestvennaya pozisiya» gazetining bas redaktory; Qajymúqan GhABDOLLA, «Qazaq eli» gazetining bas redaktory; Tólemyrza TEMIRBEKÚLY, «Tórtinshi biylik» gazetining bas redaktory; Asqar NAYMANTAEV, akter, Qazaqstannyng enbek sinirgen qaytarkeri, «Beymaral» teatrynyng bas produseri; Bolat TÓLEPBERGENOV, «Tәuelsizdikti qorghau» qoghamdyq qozghalysy Astana qalalyq bólimshesi tóraghasynyng orynbasary; Beysenghazy SÁDUÚLY, «Jeltoqsan aqiqaty» qoghamdyq birlestigining tóraghasy; Mәlik ÁBDILDIYN, suretshi, Dizaiynerler Odaghynyng mýshesi, QR Mәdeniyet qayratkeri; Ilesbek BAYJANOV, «Tәuelsizdikti qorghau» qoghamdyq qozghalysynyng OQO bólimining jetekshisi; Beybit QOYShYBAEV, «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng preziydenti; Kenesary QAPTAGhAY, «Halyq dabyly» qozghalysynyng tóraghasy; Janysbek ÓTEGEN sayasatker, Ibragim PAYZOLLA, «Qazaqtanu» qoghamdyq qorynyng tóraghasy; Qúrmanghaly AShANÚLY, kәsipker; Aygýl QOHAEVA, qogham qayratkeri; Talghat BALTABAEV, «Uaqyt» gazetining bas redaktory; Ardabek SOLDATBAY, «Shyn» internet portalynyng bas redaktory; Múhtar MÚHAMBETJAN, «El birligi» qoghamdyq qozghalysynyng tóraghasy; Ábdirashit BÁKIRÚLY, «Qazaqiya» gazetining tilshi; Múhambet-Shәrip KENJEBAY, Qazaq últtyq agrarlyq uniyversiytetining dosenti, Auylsharuashylyghy ghylymdarynyng kandidaty; Keulimjay QÚTIYEV, «Iman» jurnalynyng tilshisi; Kóbentay QADYRGhALI, QR mәdeniyet qayratkeri; Múhtarhan ABAGhAN, «Kenesary han» qoghamdyq qorynyng tóraghasy; Ramazan QÚRMANBAEV, «Asharshylyq qúrbandary» qoghamdyq birlestigining tóraghasy; Ruza BEYSENBAYTEGI, «Jeltoqsan aqiqaty» qoghamdyq qozghalysynyng Pavlodar oblysy bólimshisining tórayymy; Sәlim ORAZALIYEV, «Jer ana» qoghamdyq birlestigining tóraghasy; Baqtiyar SEYITOV, zanger; Serik BALTABEK, qogham belsendisi; SERIK BAYMURZIYN, qogham qayratkeri; Berik AGhYBAEV, «Bolashaq» qozghalysy jastar qanatynyng jetekshisi; Núrjanbay ShYNBAEV, «Alash ruhy» qoghamdyq birlistigining belsendisi; Azat KÓKEN, «Azat» qozghalysynyng mýshesi; Aytmúhan TAUJANOV, zeynetker; Zeynep MYRZABOLAT, zeynetker, qogham qayratkeri; Maqsút ORAZAY, qogham qayratkeri; Núrjan OShANBEKOV, qogham qayratkeri; Júmamúrat ShÁMShI, tarih ghylymdarynyng kandidaty; Janna IMANQÚLOVA, jurnalist, Gh.Mýsirepov atyndaghy syilyqtyng laureaty; Ámirbek NÚRSÚLTAN, zang jәne qúqyq magistri; Shәkizada SÝLEYMENOVA, QR Mәdeniyet qayratkeri; Núrghaly JÝSIPBAY, www.erkineurasia.com media portaly redaktorlar kenesining tóraghasy; Amanghazy KÁRIPJAN, aqyn, Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi; Sәule AHMETOVA, QR baspa isining qayratkeri; t.b. Barlyghy: 227 adam qol qoydy.