• Qazaqtyng túnghysh stenografiysi, qarymdy qalamger D.Bayqadamovanyng tughanyna 100 jyl

Qazaqtyng túnghysh stenografiysi, «Alma aghashy gýldegende», «Men biletin Áuezov» atty estelikterdin, «Qazaq stenografiyasy» oqulyghynyng avtory, jazushy Danabiyke Bayqadamovanyng tughanyna 100tolyp otyr. Jogharyda atalghan әdeby estelikterdi úrpaqtarymyzgha qaldyrghan qarymdy qalamger, «Abay joly» tәrizdi úly shygharmany stenografiyalaghan qazaqtyng alghashqy stenografiysi Danabiyke Bayqadamovanyng esimin  osy merey kýninde layyqty atap ótu  әr azamattyn, әr jurnalisting paryzy desem artyq bolmas.

Danabiyke Bayqadamova ataqty Bayqadamovtar әuletining úrpaghy. Ol  1913 -jyly 9- jeltoqsanda Torghay poselkesinde tughan.  Ákesi Bayqadam Qaraldin men sheshesi Ýrzipa Qaraldina óz zamanyndaghy oqyghan, belsendi qyzmet atqarghan kisiler. Ýrzipa apay Bayqadamgha kýieuge shyqpay túrghan kezinde-aq  Peterborda oqyp, oryssha, franuzsha til bilgen kisi eken. Mine, Torghay jerinen shyqqan osynday qazaq oqyghandarynyng otbasynda Danabiyke, Kýnimjan, Baqytjan, Aysúlu dýniyege kelipti.

• Qazaqtyng túnghysh stenografiysi, qarymdy qalamger D.Bayqadamovanyng tughanyna 100 jyl

Qazaqtyng túnghysh stenografiysi, «Alma aghashy gýldegende», «Men biletin Áuezov» atty estelikterdin, «Qazaq stenografiyasy» oqulyghynyng avtory, jazushy Danabiyke Bayqadamovanyng tughanyna 100tolyp otyr. Jogharyda atalghan әdeby estelikterdi úrpaqtarymyzgha qaldyrghan qarymdy qalamger, «Abay joly» tәrizdi úly shygharmany stenografiyalaghan qazaqtyng alghashqy stenografiysi Danabiyke Bayqadamovanyng esimin  osy merey kýninde layyqty atap ótu  әr azamattyn, әr jurnalisting paryzy desem artyq bolmas.

Danabiyke Bayqadamova ataqty Bayqadamovtar әuletining úrpaghy. Ol  1913 -jyly 9- jeltoqsanda Torghay poselkesinde tughan.  Ákesi Bayqadam Qaraldin men sheshesi Ýrzipa Qaraldina óz zamanyndaghy oqyghan, belsendi qyzmet atqarghan kisiler. Ýrzipa apay Bayqadamgha kýieuge shyqpay túrghan kezinde-aq  Peterborda oqyp, oryssha, franuzsha til bilgen kisi eken. Mine, Torghay jerinen shyqqan osynday qazaq oqyghandarynyng otbasynda Danabiyke, Kýnimjan, Baqytjan, Aysúlu dýniyege kelipti.

Bayqadamnyng túnghyshy Danabiyke qily zamandy basynan ótkerdi, eki dәuirdin  kuәsi. Ákesi Bayqadam óz zamanynyng aldynghy qatarynda jýrgen kisi. Onyng «Torghay uezindegi jer óndeu mәselesi» atty maqalasy 1902-jyly «Turgayskaya gazetinde jariyalanghan. Al,ol 1916-jyly Amangeldi bastaghan últ azattyq kóterilisine belsene aralasqany ýshin ony dalalyq ólke general gubernatory Eversman tútqyndap, ólim jazasyna kesken. Sodan 1917-qazaq jerine týrli ókimet auysqan tústa týrmeden bosatylghan eken. 1919- Mәskeuge baryp, Leninning qabyldauynda bolyp Qazaq avtonomiyasy turaly mәsele kótergenderding tizimining ishinde Ahmet Baytúrsynov, Á.Jangeldinmen birge Bayqadam Qaraldinninde esimi bar. B.Qaraldin  Kenes túsynda biraz uaqyt qyzmet atqaryp jýrip, 1928-jyly týrmege jabylyp, 1930-jyly OGPUding sheshimimen atylady. B.Qaraldin OGPUding oghynan qaza tapqansha Semey, Qostanay týrmelerinde otyrghan. Qostanay týrmesinde otyrghanda esi kirip, erjetip qalghan qyzy Danabiykege ólenmen hat joldaghan eken:

«Qaraghym,kózimning núry qalqam, Danash,

Qorshady- au, baqytsyzdyq bolmay tolas.

Qandyra meyirimdi sýiem desem,

Jetpeydi amalym ne,jayghan qúlash.

El talap, kisi óltigen úrlyghym joq,

Qiyanat jauyzdyqpen zorlyghym joq,

Zaryghyp aq týrmede papang otyr,

Kinәsiz әdiletsiz qorlyghyn kóp...». Ekinshi ret Semey týrmesinen ólenmen jazylghan hatynda:

«...Bala eger aqyldy bop tusa býgin,

Aqtaydy ata kýshin, ana sýtin.

Baladan osal minez kóre qalsa,

Ishine ata ananyng tolar týtin,

Mamana bolghyn tireu, janym, Danash,

Ár iske aqyl júmsap, eppen janas.

Mamandy menen basqa tapsyrarlyq,

Kimim bar  biletin ózing sanas!» depti.

Asyl er Baqang endi ómirden kýderin ýzip, artynda qalghan es biletin Danabiykesin sýieu kórip, sheshesi Ýrzipagha, artyndaghy inisi men sinililerine tireu bolaryna ýmitin artqan. Danabiyke әke ýmitin aqtap, sol bir qiyn qystau zamanda qughyn kórip jýrgenderine qaramay, býkil otbasyn ashtyqtanda, qughynnanda aman -esen alyp shyqty.  

Búl kisi aqtalghansha (1958-j) artynda qalghan otbasynyng kórmegen qorlyghy joq. Bayqadamdy atqany az bolghanday,OGPU 1937-jylyDanabiykening kýieui Qojahmetov Aryslandyda ústap әketip, aqyry atty.Múnan keyin Bayqadamovtar talay qughyndy da, ashtyqtyda bastarynan ótkerdi. Professor Kýnimjan Bayqadamova ózderining basynan keshken osy auyr kezenderdi «Bayqadamovtar әuleti» kitabynda jaqsy surettegen. Sonday bir qiyn shaqta búlargha Áliby Jangeldin qol úshyn bergenin ýnemi aityp otyrady. Taghdyrlary qanday qiyn bolsada, Bayqadamovtar otbasynan Danabiyke (qazaqtyng túnghysh stenografiysi, jazushy), Kýnimjan (professor, «Bayqadamovtar әuleti» kitabynyng avtory, Baqytjan (halyq әrtisi, ataqty kompozitor), Aysúlu(belgili opera әnshisi) tәrizdi elge belgili túlghalar ósip shyqty.

Biraq, Danabiyke Bayqadamova turaly búl jolghy әngimening jóni bólek.Qazaqtyng túnghysh stenografiysi D.Bayqadamovanyng esimi Qazaq eniklopediyasyna engen. Ol kisining kóptegen qogham qayratkerleri men tarihy túlghalarynyng bayandamalaryn, leksiyalaryn stenografiyalaghany turaly kóptegen әdeby enbekterde aitylyp ta, jazylyp ta jýr. Degenmen, Danabiyke Bayqadamovanyn  zamanymyzdyng úly jazushysy Múhtar Áuezovting «Abay joly» epopeyasyn stenografiyalaghany qazaq әdebiyeti tarihyna engen enbek desek artyq aitpasaq kerek. Danabiyke Bayqadamova Múhtar Áuezovting joghary oqu oryndarynda oqyghan dәristerin stenografiyalaudy 1947-jyly bastapty. Úly jazushygha D.Bayqadamovanyng aitqan sózderin jazu jyldamdyghy únaghan boluy kerek,kelesi jyly  ózining romanyn stenografiyalaugha shaqyrady. D.Bayqadamova Múhannyng «Abay joly» epopeyasyn stenografiyalaudy 1948- qyrkýiekte bastaghanyn jazghan. M.Áuezov búghan deyin ózining shygharmalaryn gharipti mәshinkede bastyryp jýripti. D.Bayqadamovanyng «Men biletin Áuezov» atty esteliginde úly jazushy óz tuyndylaryn stenografiyalaudy osy «Abay jolynan» bastaghany aitylady. Múhang epopeyanyng alghashqy betterin auyzeki әngime aitqanday eki saghat boyy jatqa aitypty. Danabiyke jazushynyng qolyna qarasa, esh jazylghan qaghazdy kórmepti, sodan tanghalyp: «Agha konspektiniz bolsa, mening stenografiyagha týsirgenimdi salystyryp kereyin» dese, Múhan: «Konspekt basymda ghoy. Jiyrma jyl boyy basyma saqtaghan, miymda jazylghan «Abayym» ghoy. Siz tek jazyp ýlgeriniz!» depti.Sodan keyin jayranday masattanyp, kiyinip akademiyagha ketip qaldy» deydi.(D.Bayqadamova. «Men biletin Áuezov»). Múhtar Áezov «Abay jolynyn» birinshi kitabyn 1949-tamyz aiynda ayaqtapty. Sharyqtaghan shabytty shygharmashylyqtyng jóni bólek qoy. Sol quanyshty sәtte Múhan: «...Úly Abay el perzenti, búl júrtymnyng ortaq quanyshy. Sol quanyshtyng birinshi kuәsi- Óziniz. Aghannyng myna basynyng ishindegi kópten jatqan qazynanyng syrtqa tebuining kuәsi, mening sol óshpes enbegimning kindik anasy dep qolynyzdy qysamyn, qúttyqtaymyn» dep Danabiykening qolyn alyp, mandayynan iyiskepti. Danabiyke Bayqadamova «Abay jolyn» ayaghyna deyin stenografiyalaghan. Danabiyke apamyz úly jazushymen, onyng otbasymen úzaq jyldar boyy iskerlik,, agha- qaryndastyq, dostyq qatynasta bolghan. Osynday bir syilastyq, dostyq ara -qatynas Múhannyng Kislovodskide demalyp jatqan kezinde D.Bayqadamovagha jazghan hatynan seziledi:

«Qadirli Danash!

23-de jazghan hatynyz kelip, quanyp qaldym. Sondaylyq dos,jaqyn jýrekten shyqqan jyly lep sezgendeymin.Ózinizdi men de asa jaqyn tilules bauyrym, ózimdey kóremin. Meni tanyp, baghalaytyn jannyng birisin, ony biz әsheyin de aityspasaq ta, osynday jyraqta bolghan shaqtarda oilamay, eskermey jýruge bolmaydy...» (Hat maqala kólemine qaray qysqartylyp berilip otyr)

Múhtar. 7.H. 1950-jyl.

Danabiyke osynday qymbat syilastyqty, dostyqty ghúmyrlyq dep oilaytyn. Bәri keyin, keyin  boldy ghoy. Múhang operasiyagha Mәskeuge baratyn bolypty. Aghayyn tuys, aralasatyn, syilasatyn adamdar shygharyp salghan.  Kóp úzamay sol qaraly habar Mәskeuden jetipti. Odan arnayy úshyp elgen úshaqty Qonaev, Sәtpaev,Marghúlan qarsy alypty. Múhang ýkimet sheshimi boyynsha ýiinen jóneltiletin bolghan eken. Ol qazaqtyng salt -dәstýrimen adam jóneltuge kóp jol berilmeytin kez. Degenmen, qazaqtyng arysyn qara tabytta jatqanyn  kórem dep oilamaghan Danabiyke Qaraldina sol jerde shydamay qazaqy joqtau aitypty:

« Au, halayyq-au, halayyq,

Múhtarday alyp túlghany

Joqtamay qaytip qalayyq!

Anayy qazaq әdetin

Bastady au dep qylma aiyp.

Qayghygha bókken jýrekti,

Kóz jasymen juayyq.

Úshynan bolghan pyshaqtyn,

Ajaly boldy aghanyn,

Qayghyrmay neghyp túrayyq!...

Qazaq atyn elinin,

Tanytqan erdi әlemge,

Artynda qalghan úrpaghy

Joqtamay qalay túra alsyn!...

Teatr, ghylym, әdebiy,

Óner,bilim, mәdeniy,

Irgesin ózi qalasqan.

Asyl sózding iyesin

El júrty qalay saghynbas...

Su ishinde sýirigin,

Eren jorgha jýirigin,

Qara jerding astyna

Qalaysha júrty qiyady!?...»dep egilgen. ( 1961. 27.16. )

Ómir әri qaray jalghasyn tabatyny tabighy dýnie ghoy. Danabiyke Qaraldina ghúmyrynyng sonyna deyin shygharmashylyqpen ainalysty. Joghary oqu oryndarynda sabaq berdi. D.Bayqadamova ózining qiyn qystaugha toly ómirinen birneshe tomdyq estelikterdi jazghan eken.Jogharyda atap ótkenimizdey, Danabiyke BAYQADAMOVANYNG   bir stenografiya oqulyghy jәne eki estelikter kitaby respublika baspalarynan jaryq kórdi.Qazaqtyng túnghysh stenografiysi D.Bayqadamovanyng Úly jazushy Múhtar Áuezovting «Abay joly» epopeyasyn stenografiyalauynyng ózi  eren enbek ekenin baghalay bilsek, artynda «Men biletin Áuezov», «Alma aghashy gýldegende» kitaptarymen artynda sóz qaldyrghan qarymdy qalamger ekeni dausyz. 

Júmat Ánesúly

Abai.kz