• قازاقتىڭ تۇڭعىش ستەنوگرافيسى، قارىمدى قالامگەر د.بايقاداموۆانىڭ تۋعانىنا 100 جىل

قازاقتىڭ تۇڭعىش ستەنوگرافيسى، «الما اعاشى گۇلدەگەندە»، «مەن بىلەتىن اۋەزوۆ» اتتى ەستەلىكتەردىڭ، «قازاق ستەنوگرافياسى» وقۋلىعىنىڭ اۆتورى، جازۋشى دانابيكە بايقاداموۆانىڭ تۋعانىنا 100تولىپ وتىر. جوعارىدا اتالعان ادەبي ەستەلىكتەردى ۇرپاقتارىمىزعا قالدىرعان قارىمدى قالامگەر، «اباي جولى» ءتارىزدى ۇلى شىعارمانى ستەنوگرافيالاعان قازاقتىڭ العاشقى ستەنوگرافيسى دانابيكە بايقاداموۆانىڭ ەسىمىن  وسى مەرەي كۇنىندە لايىقتى اتاپ ءوتۋ ء ار ازاماتتىڭ، ءار ءجۋرناليستىڭ پارىزى دەسەم ارتىق بولماس.

دانابيكە بايقاداموۆا اتاقتى بايقاداموۆتار اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى. ول  1913 -جىلى 9- جەلتوقساندا تورعاي پوسەلكەسىندە تۋعان.  اكەسى بايقادام قارالدين مەن شەشەسى ءۇرزيپا قارالدينا ءوز زامانىنداعى وقىعان، بەلسەندى قىزمەت اتقارعان كىسىلەر. ءۇرزيپا اپاي بايقادامعا كۇيەۋگە شىقپاي تۇرعان كەزىندە-اق  پەتەربوردا وقىپ، ورىسشا، فرانۋزشا ءتىل بىلگەن كىسى ەكەن. مىنە، تورعاي جەرىنەن شىققان وسىنداي قازاق وقىعاندارىنىڭ وتباسىندا دانابيكە، كۇنىمجان، باقىتجان، ايسۇلۋ دۇنيەگە كەلىپتى.

• قازاقتىڭ تۇڭعىش ستەنوگرافيسى، قارىمدى قالامگەر د.بايقاداموۆانىڭ تۋعانىنا 100 جىل

قازاقتىڭ تۇڭعىش ستەنوگرافيسى، «الما اعاشى گۇلدەگەندە»، «مەن بىلەتىن اۋەزوۆ» اتتى ەستەلىكتەردىڭ، «قازاق ستەنوگرافياسى» وقۋلىعىنىڭ اۆتورى، جازۋشى دانابيكە بايقاداموۆانىڭ تۋعانىنا 100تولىپ وتىر. جوعارىدا اتالعان ادەبي ەستەلىكتەردى ۇرپاقتارىمىزعا قالدىرعان قارىمدى قالامگەر، «اباي جولى» ءتارىزدى ۇلى شىعارمانى ستەنوگرافيالاعان قازاقتىڭ العاشقى ستەنوگرافيسى دانابيكە بايقاداموۆانىڭ ەسىمىن  وسى مەرەي كۇنىندە لايىقتى اتاپ ءوتۋ ء ار ازاماتتىڭ، ءار ءجۋرناليستىڭ پارىزى دەسەم ارتىق بولماس.

دانابيكە بايقاداموۆا اتاقتى بايقاداموۆتار اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى. ول  1913 -جىلى 9- جەلتوقساندا تورعاي پوسەلكەسىندە تۋعان.  اكەسى بايقادام قارالدين مەن شەشەسى ءۇرزيپا قارالدينا ءوز زامانىنداعى وقىعان، بەلسەندى قىزمەت اتقارعان كىسىلەر. ءۇرزيپا اپاي بايقادامعا كۇيەۋگە شىقپاي تۇرعان كەزىندە-اق  پەتەربوردا وقىپ، ورىسشا، فرانۋزشا ءتىل بىلگەن كىسى ەكەن. مىنە، تورعاي جەرىنەن شىققان وسىنداي قازاق وقىعاندارىنىڭ وتباسىندا دانابيكە، كۇنىمجان، باقىتجان، ايسۇلۋ دۇنيەگە كەلىپتى.

بايقادامنىڭ تۇڭعىشى دانابيكە قيلى زاماندى باسىنان وتكەردى، ەكى ءداۋىردىڭ  كۋاسى. اكەسى بايقادام ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا جۇرگەن كىسى. ونىڭ «تورعاي ۋەزىندەگى جەر وڭدەۋ ماسەلەسى» اتتى ماقالاسى 1902-جىلى «تۋرگايسكايا گازەتىندە جاريالانعان. ال،ول 1916-جىلى امانگەلدى باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە بەلسەنە ارالاسقانى ءۇشىن ونى دالالىق ولكە گەنەرال گۋبەرناتورى ەۆەرسمان تۇتقىنداپ، ءولىم جازاسىنا كەسكەن. سودان 1917-قازاق جەرىنە ءتۇرلى وكىمەت اۋىسقان تۇستا تۇرمەدەن بوساتىلعان ەكەن. 1919- ماسكەۋگە بارىپ، لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە كوتەرگەندەردىڭ ءتىزىمىنىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءا.جانگەلدينمەن بىرگە بايقادام قارالديننىڭدە ەسىمى بار. ب.قارالدين  كەڭەس تۇسىندا ءبىراز ۋاقىت قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ، 1928-جىلى تۇرمەگە جابىلىپ، 1930-جىلى وگپۋدىڭ شەشىمىمەن اتىلادى. ب.قارالدين وگپۋدىڭ وعىنان قازا تاپقانشا سەمەي، قوستاناي تۇرمەلەرىندە وتىرعان. قوستاناي تۇرمەسىندە وتىرعاندا ەسى كىرىپ، ەرجەتىپ قالعان قىزى دانابيكەگە ولەڭمەن حات جولداعان ەكەن:

«قاراعىم،كوزىمنىڭ نۇرى قالقام، داناش،

قورشادى- اۋ، باقىتسىزدىق بولماي تولاس.

قاندىرا مەيىرىمدى سۇيەم دەسەم،

جەتپەيدى امالىم نە،جايعان قۇلاش.

ەل تالاپ، كىسى ولتىگەن ۇرلىعىم جوق،

قيانات جاۋىزدىقپەن زورلىعىم جوق،

زارىعىپ اق تۇرمەدە پاپاڭ وتىر،

كىناسىز ادىلەتسىز قورلىعىن كوپ...». ەكىنشى رەت سەمەي تۇرمەسىنەن ولەڭمەن جازىلعان حاتىندا:

«...بالا ەگەر اقىلدى بوپ تۋسا بۇگىن،

اقتايدى اتا كۇشىن، انا ءسۇتىن.

بالادان وسال مىنەز كورە قالسا،

ىشىنە اتا انانىڭ تولار ءتۇتىن،

ماماڭا بولعىن تىرەۋ، جانىم، داناش،

ءار ىسكە اقىل جۇمساپ، ەپپەن جاناس.

ماماڭدى مەنەن باسقا تاپسىرارلىق،

كىمىم بار  بىلەتىن ءوزىڭ ساناس!» دەپتى.

اسىل ەر باقاڭ ەندى ومىردەن كۇدەرىن ءۇزىپ، ارتىندا قالعان ەس بىلەتىن دانابيكەسىن سۇيەۋ كورىپ، شەشەسى ۇرزيپاعا، ارتىنداعى ءىنىسى مەن سىڭىلىلەرىنە تىرەۋ بولارىنا ءۇمىتىن ارتقان. دانابيكە اكە ءۇمىتىن اقتاپ، سول ءبىر قيىن قىستاۋ زاماندا قۋعىن كورىپ جۇرگەندەرىنە قاراماي، بۇكىل وتباسىن اشتىقتاندا، قۋعىنناندا امان -ەسەن الىپ شىقتى.  

بۇل كىسى اقتالعانشا (1958-ج) ارتىندا قالعان وتباسىنىڭ كورمەگەن قورلىعى جوق. بايقادامدى اتقانى از بولعانداي،وگپۋ 1937-جىلىدانابيكەنىڭ كۇيەۋى قوجاحمەتوۆ ارىسلاندىدا ۇستاپ اكەتىپ، اقىرى اتتى.مۇنان كەيىن بايقاداموۆتار تالاي قۋعىندى دا، اشتىقتىدا باستارىنان وتكەردى. پروفەسسور كۇنىمجان بايقاداموۆا وزدەرىنىڭ باسىنان كەشكەن وسى اۋىر كەزەڭدەردى «بايقاداموۆتار اۋلەتى» كىتابىندا جاقسى سۋرەتتەگەن. سونداي ءبىر قيىن شاقتا بۇلارعا ءاليبي جانگەلدين قول ۇشىن بەرگەنىن ۇنەمى ايتىپ وتىرادى. تاعدىرلارى قانداي قيىن بولسادا، بايقاداموۆتار وتباسىنان دانابيكە (قازاقتىڭ تۇڭعىش ستەنوگرافيسى، جازۋشى), كۇنىمجان (پروفەسسور، «بايقاداموۆتار اۋلەتى» كىتابىنىڭ اۆتورى، باقىتجان (حالىق ءارتىسى، اتاقتى كومپوزيتور), ايسۇلۋ(بەلگىلى وپەرا ءانشىسى) ءتارىزدى ەلگە بەلگىلى تۇلعالار ءوسىپ شىقتى.

بىراق، دانابيكە بايقاداموۆا تۋرالى بۇل جولعى اڭگىمەنىڭ ءجونى بولەك.قازاقتىڭ تۇڭعىش ستەنوگرافيسى د.بايقاداموۆانىڭ ەسىمى قازاق ەنيكلوپەدياسىنا ەنگەن. ول كىسىنىڭ كوپتەگەن قوعام قايراتكەرلەرى مەن تاريحي تۇلعالارىنىڭ باياندامالارىن، لەكتسيالارىن ستەنوگرافيالاعانى تۋرالى كوپتەگەن ادەبي ەڭبەكتەردە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. دەگەنمەن، دانابيكە بايقاداموۆانىڭ  زامانىمىزدىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىن ستەنوگرافيالاعانى قازاق ادەبيەتى تاريحىنا ەنگەن ەڭبەك دەسەك ارتىق ايتپاساق كەرەك. دانابيكە بايقاداموۆا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىعان دارىستەرىن ستەنوگرافيالاۋدى 1947-جىلى باستاپتى. ۇلى جازۋشىعا د.بايقاداموۆانىڭ ايتقان سوزدەرىن جازۋ جىلدامدىعى ۇناعان بولۋى كەرەك،كەلەسى جىلى  ءوزىنىڭ رومانىن ستەنوگرافيالاۋعا شاقىرادى. د.بايقاداموۆا مۇحاڭنىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىن ستەنوگرافيالاۋدى 1948- قىركۇيەكتە باستاعانىن جازعان. م.اۋەزوۆ بۇعان دەيىن ءوزىنىڭ شىعارمالارىن عارىپتى ماشينكەدە باستىرىپ ءجۇرىپتى. د.بايقاداموۆانىڭ «مەن بىلەتىن اۋەزوۆ» اتتى ەستەلىگىندە ۇلى جازۋشى ءوز تۋىندىلارىن ستەنوگرافيالاۋدى وسى «اباي جولىنان» باستاعانى ايتىلادى. مۇحاڭ ەپوپەيانىڭ العاشقى بەتتەرىن اۋىزەكى اڭگىمە ايتقانداي ەكى ساعات بويى جاتقا ايتىپتى. دانابيكە جازۋشىنىڭ قولىنا قاراسا، ەش جازىلعان قاعازدى كورمەپتى، سودان تاڭعالىپ: «اعا كونسپەكتىڭىز بولسا، مەنىڭ ستەنوگرافياعا تۇسىرگەنىمدى سالىستىرىپ كەرەيىن» دەسە، مۇحاڭ: «كونسپەكت باسىمدا عوي. جيىرما جىل بويى باسىما ساقتاعان، ميىمدا جازىلعان «ابايىم» عوي. ءسىز تەك جازىپ ۇلگەرىڭىز!» دەپتى.سودان كەيىن جايراڭداي ماساتتانىپ، كيىنىپ اكادەمياعا كەتىپ قالدى» دەيدى.(د.بايقاداموۆا. «مەن بىلەتىن اۋەزوۆ»). مۇحتار اەزوۆ «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن 1949-تامىز ايىندا اياقتاپتى. شارىقتاعان شابىتتى شىعارماشىلىقتىڭ ءجونى بولەك قوي. سول قۋانىشتى ساتتە مۇحاڭ: «...ۇلى اباي ەل پەرزەنتى، بۇل جۇرتىمنىڭ ورتاق قۋانىشى. سول قۋانىشتىڭ ءبىرىنشى كۋاسى- ءوزىڭىز. اعاڭنىڭ مىنا باسىنىڭ ىشىندەگى كوپتەن جاتقان قازىنانىڭ سىرتقا تەبۋىنىڭ كۋاسى، مەنىڭ سول وشپەس ەڭبەگىمنىڭ كىندىك اناسى دەپ قولىڭىزدى قىسامىن، قۇتتىقتايمىن» دەپ دانابيكەنىڭ قولىن الىپ، ماڭدايىنان يىسكەپتى. دانابيكە بايقاداموۆا «اباي جولىن» اياعىنا دەيىن ستەنوگرافيالاعان. دانابيكە اپامىز ۇلى جازۋشىمەن، ونىڭ وتباسىمەن ۇزاق جىلدار بويى ىسكەرلىك،، اعا- قارىنداستىق، دوستىق قاتىناستا بولعان. وسىنداي ءبىر سىيلاستىق، دوستىق ارا -قاتىناس مۇحاڭنىڭ كيسلوۆودسكىدە دەمالىپ جاتقان كەزىندە د.بايقاداموۆاعا جازعان حاتىنان سەزىلەدى:

«قادىرلى داناش!

23-دە جازعان حاتىڭىز كەلىپ، قۋانىپ قالدىم. سوندايلىق دوس،جاقىن جۇرەكتەن شىققان جىلى لەپ سەزگەندەيمىن.ءوزىڭىزدى مەن دە اسا جاقىن تىلۋلەس باۋىرىم، وزىمدەي كورەمىن. مەنى تانىپ، باعالايتىن جاننىڭ ءبىرىسىڭ، ونى ءبىز اشەيىن دە ايتىسپاساق تا، وسىنداي جىراقتا بولعان شاقتاردا ويلاماي، ەسكەرمەي جۇرۋگە بولمايدى...» (حات ماقالا كولەمىنە قاراي قىسقارتىلىپ بەرىلىپ وتىر)

مۇحتار. 7.ح. 1950-جىل.

دانابيكە وسىنداي قىمبات سىيلاستىقتى، دوستىقتى عۇمىرلىق دەپ ويلايتىن. ءبارى كەيىن، كەيىن  بولدى عوي. مۇحاڭ وپەراتسياعا ماسكەۋگە باراتىن بولىپتى. اعايىن تۋىس، ارالاساتىن، سىيلاساتىن ادامدار شىعارىپ سالعان.  كوپ ۇزاماي سول قارالى حابار ماسكەۋدەن جەتىپتى. ودان ارنايى ۇشىپ ەلگەن ۇشاقتى قوناەۆ، ساتپاەۆ،مارعۇلان قارسى الىپتى. مۇحاڭ ۇكىمەت شەشىمى بويىنشا ۇيىنەن جونەلتىلەتىن بولعان ەكەن. ول قازاقتىڭ سالت -داستۇرىمەن ادام جونەلتۋگە كوپ جول بەرىلمەيتىن كەز. دەگەنمەن، قازاقتىڭ ارىسىن قارا تابىتتا جاتقانىن  كورەم دەپ ويلاماعان دانابيكە قارالدينا سول جەردە شىداماي قازاقى جوقتاۋ ايتىپتى:

« اۋ، حالايىق-اۋ، حالايىق،

مۇحتارداي الىپ تۇلعانى

جوقتاماي قايتىپ قالايىق!

انايى قازاق ادەتىن

باستادى اۋ دەپ قىلما ايىپ.

قايعىعا بوككەن جۇرەكتى،

كوز جاسىمەن جۋايىق.

ۇشىنان بولعان پىشاقتىڭ،

اجالى بولدى اعانىڭ،

قايعىرماي نەعىپ تۇرايىق!...

قازاق اتىن ەلىنىڭ،

تانىتقان ەردى الەمگە،

ارتىندا قالعان ۇرپاعى

جوقتاماي قالاي تۇرا السىن!...

تەاتر، عىلىم، ادەبي،

ونەر،ءبىلىم، مادەني،

ىرگەسىن ءوزى قالاسقان.

اسىل ءسوزدىڭ يەسىن

ەل جۇرتى قالاي ساعىنباس...

سۋ ىشىندە سۇيرىگىن،

ەرەن جورعا جۇيرىگىن،

قارا جەردىڭ استىنا

قالايشا جۇرتى قيادى!؟...»دەپ ەگىلگەن. ( 1961. 27.16. )

ءومىر ءارى قاراي جالعاسىن تاباتىنى تابيعي دۇنيە عوي. دانابيكە قارالدينا عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەردى. د.بايقاداموۆا ءوزىنىڭ قيىن قىستاۋعا تولى ومىرىنەن بىرنەشە تومدىق ەستەلىكتەردى جازعان ەكەن.جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، دانابيكە بايقاداموۆانىڭ ء  بىر ستەنوگرافيا وقۋلىعى جانە ەكى ەستەلىكتەر كىتابى رەسپۋبليكا باسپالارىنان جارىق كوردى.قازاقتىڭ تۇڭعىش ستەنوگرافيسى د.بايقاداموۆانىڭ ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىن ستەنوگرافيالاۋىنىڭ ءوزى  ەرەن ەڭبەك ەكەنىن باعالاي بىلسەك، ارتىندا «مەن بىلەتىن اۋەزوۆ»، «الما اعاشى گۇلدەگەندە» كىتاپتارىمەن ارتىندا ءسوز قالدىرعان قارىمدى قالامگەر ەكەنى داۋسىز. 

جۇمات انەسۇلى

Abai.kz