BESINShI TARAU: KERAZULAR KERGISI

(nemese «Abaydyng atyn betqap etip jamylghan ... Áuezov»)

1.

Kenesary qozghalysynyng dauyl tolqyny kóterilip basylar degen ýmitte boldy ma, әlde Abaydyng ruhyna sendi me, kim bilsin, sol kóktemde Áuezov aghysqa qarsy jýzdi. 1951 jyly 9-nauryz kýni Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng ghylymy Kenesi Q.Múhamedhanovtyng «Abaydyng aqyndyq mektebi» degen taqyryptaghy dissertasiyasy turaly mәsele qarady. Q.Júmaliyev pen S.Núryshevting ashyq qarsylyghyna qaramastan, 6 adam – jaqtap, 1– adam qarsy bolyp, Tariyh, etnografiya, arheologiya institutymen birikken keneste qorghaugha jiberildi.

Dissertasiya 7-kókek kýni qorghaldy. Kenesting tóraghasy M.Sauranbaev, opponentteri Silichenko men Áuezov, talqylaugha qatysqandar: Q.Júmaliyev, Tastanbekov, S.Núryshev, E.Bekmahanov, S.Amanjolov, Balqashev, Usanovich, Túrghambaev, B.Sýleymenov, M.Ghabdullin t.b. Opponentterding pikirinen song sóz alghan Q.Júmaliyev:

BESINShI TARAU: KERAZULAR KERGISI

(nemese «Abaydyng atyn betqap etip jamylghan ... Áuezov»)

1.

Kenesary qozghalysynyng dauyl tolqyny kóterilip basylar degen ýmitte boldy ma, әlde Abaydyng ruhyna sendi me, kim bilsin, sol kóktemde Áuezov aghysqa qarsy jýzdi. 1951 jyly 9-nauryz kýni Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng ghylymy Kenesi Q.Múhamedhanovtyng «Abaydyng aqyndyq mektebi» degen taqyryptaghy dissertasiyasy turaly mәsele qarady. Q.Júmaliyev pen S.Núryshevting ashyq qarsylyghyna qaramastan, 6 adam – jaqtap, 1– adam qarsy bolyp, Tariyh, etnografiya, arheologiya institutymen birikken keneste qorghaugha jiberildi.

Dissertasiya 7-kókek kýni qorghaldy. Kenesting tóraghasy M.Sauranbaev, opponentteri Silichenko men Áuezov, talqylaugha qatysqandar: Q.Júmaliyev, Tastanbekov, S.Núryshev, E.Bekmahanov, S.Amanjolov, Balqashev, Usanovich, Túrghambaev, B.Sýleymenov, M.Ghabdullin t.b. Opponentterding pikirinen song sóz alghan Q.Júmaliyev:

«Qyzyq, dissertant Áuezovting búl qateligin qatty synaudyng orynyna onyng jeteginde ketken. Al Áuezov jas ghalymgha dúrys baghyt beruding orynyna, ghylymy Kenesting aldynda oghan ghylymy dәreje berudi úsynady... Búl dissertasiya ghylymgha qarsy ústanymda jazylghan. Múnda Kenesary Qasymovty әspettegen aqyndardyng shoghyry toptastyrylghan, pantýrkizmnin, panislamizmning iydeyalaryn janghyrtady, ózining kózqarasy jaghynan halyqqa qarsy, jat aqyndardy aqtaugha tyrysady»,– dep dissertantty da, opponentti de, Kókbay, Árip, Túraghúldy da da jerden alyp, jerge saldy.

Al әigili kerazu S.Núryshev tura Áuezovting ózining jaghasyna jarmasty:

«Sonymen, Áuezov, Abay mektebi degenimiz – búl negizinen arab-parsy әdebiyetining yqpalynyng negizinde qalyptasqan shyghystyq sofylyq mektebi dep qaraydy»,– dep synarezuley jóneldi.

N.Sauranbaevtin: «Sóileushilerdi Múhtar Áuezovting jeke basy turaly emes, dissertasiya jóninde pikir bildiruge shaqyramyn. Ghylymy mәseleni taldaugha kósheyik»,– degenine jogharydaghy eki adam yryq bermey, dissertasiyanyng betalysyn basqa arnagha – әshkereleuge búrugha úmtyldy.

Olardy synalap kirip sóz alghan Túrghambaev, B.Sýleymenov, S.Amanjolovtyng pikirleri kózge ilinbey qaldy. Aqyry M.Áuezovting ózi ekinshi ret minbege kóterilip, dissertasiyanyng ghylymy mәnin týsindire kele:

«Sizderdi búl qyrqyljyngha iytermelep otyrghan ghylymy mýdde emes, 12 jyl boyy adal jәne bayypty zertteu jýrgizip, býgin ghylymy Kenesting aldynda qorghaugha shyghyp otyrghan jas ghylymy qyzmetkerdi múqatu pighyly. Ol sózsiz alghyr ghylymy qyzmetker, talantty jәne úqypty zertteushi. Onyng qatesi de bar shyghar, biraq ony sizder týzete biluleriniz kerek, bizding partiyalyq prinsip degenimiz qayda, ghylymnyng mýddesine obektivti týrde qaraytyn ghylymy kózqaras qayda? Sizder Abaydy shәkirtterinen bólip tastaghylarynyz kele me, sizder Abayda eshqanday shyghystyq nyshan men qayshylyq joq deysizder me?... Joq, sizderding búl әreketteriniz eshqashanda jýzege asa qoymas! Sizderding búl synarezuleuleriniz ghylymy mәseleni, dissertasiyany talqylaudyng sheginen shyghyp barady. Siz ekeuiniz, osy dissertasiyagha ziyan keltiru arqyly Áuezovti múqatqylarynyz kelip, aldyn-ala qamdanyp kelgensizder, al búl degeniniz baryp túrghan jikshildik, odan basqa eshtene de emes!»,– dep olardyng betin qayyrdy.

Dauysqa salghanda: 10 adam – qostap, 7 adam – qarsy dauys berdi. Sóitip, shartty týrde M.Áuezovting ústanymy uaqytsha ýstemdik qúrdy. Alayda «Abaydyng aqyndyq mektebi» mәselesining naghyz talqysy aldaghy kýnderge qalyp edi.

Búdan keyin Abaytanu ilimi men Abaydyng aqyndyq mektebi mәselesi Jazushylar Odaghynyng partiya úiymy men qalalyq partiya úiymynyng 1951 jylghy 13-mausym kýngi birikken mәjilisinde jәne 20-mausym kýngi Ghylym akademiyasy men Jazushylar odaghy birigip ótkizgen jinalysta shúghyl da shógel talqylandy. Ol ýshin sol tústa «Abay» romanynyng oryssha audarmasy men jurnaldyq basylymyn óndeu ýshin Mәskeude jýrgen M.Áuezovke 15-mamyr kýni Q.Sәtbaev:

«Sizding shaqyryluynyz tek qana abaytanu turaly diskussiyagha qatysty... Sizding dәleldi sebepterinizge baylanysty diskussiya 15-mausymgha qaldyryldy»,– dep jedel hat joldady.

Búl ekinshi jaghynan alghanda, әzirshe tónip túrghan qauip joq – degen ishara da bolsa kerek. Ile sonymen jarystyra M.Ghabdullin 23-mamyr kýni:

«Sizding bayandamanyz dikussiyanyng baghdarlamasyna engizildi, qay tilde sóileytininizdi habarlanyz. Abaydyng aqyndyq mektebi – bayandamashy S.Múqanov, Orys әdebiyetining Abaygha yqpaly – bayandamashy S.Núryshev. Jeke joldastar da sózge dayyndalyp jatyr»,– dep jedeldete suyt habar jiberdi.

Eki jinalysta qaralghan mәsele de jәne onda sóilegen adamdar da, olardyng pighyldary men pikirleri de birdey. 14-mausym kýngi Ghylym Akademiyasynyng prezidiumyndaghy Q.Sәtbaev jýrgizip otyrghan alqa mәjilisinde de M.Áuezovke sóz berilgen bolatyn. Sondyqtan da qaytalau men shashyranqylyqqa úrynbas ýshin eki mәjilistegi sózderdi qosarlay jarystyra paydalandyq.

Jazushylar odaghyndaghy jinalys stenogramma boyynsha Q.Jarmaghambetovtin:

«Endi Abay mektebi turaly mәselege kóshemin. Búl turaly kandidattyq dissertasiya qorghatugha deyin barghan Áuezovting ústanymy bar, sonday-aq oghan qarsy Júmaliyevting jәne ony qostaytyn ózge de әdebiyetshilerding pikiri bar, búl mәsele turaly men de pikir bildirgemin. «Shyndyq talasta tuady» – degen, sondyqtan da búl mәseleni joldastyq, ashyq pikir, ghylymiy-talap túrghysynan taldap, bir sheshimge keluimiz qajet»,– degen sózimen bastalady.

Osy arada orynynda otyryp:

«Áuezov: Biraq sileytip (ohaivaniiya) salu túrghysynan bolyp jýrmesin»,– dep replika tastapty.

Jazushynyng shydamsyzdyq kórsetui tegin emes edi. Osynyng aldyndaghy Kenesary turaly talqyda qazirgi jinalys jýrgizushining ózi eskertip ótkendey, alany mol pikir úsynghan bolatyn. Onda Q.Jarmaghambetov:

«Dissertasiya qorghaushy Q.Múhamedhanov Abay mektebining shәkirtterine balalarynyng ishinen Aqylbay men Maghauiyany, dostarynyng ishinen Kókbay men Áripti, taghy basqalardy qosady. Osy shәkirtterding shygharmashylyghyn talday kele dissertasiya avtory: Abay ýnemi olargha taqyryp úsynyp otyrdy, shygharmashylyghyna kýndelikti kómek kórsetip otyrdy,– deydi. Búl joramalgha ózining «Abay jәne onyng orys dostary» atty kitabynda Jiyrenshin de op-onay qosyla ketedi. Búl pikirdi ózining «Abay Qúnanbaevting ómiri men shygharmashylyghy» atty 1945 jyly Mәskeude orys tilinde shyqqan Abaydyng bir tomdyghyna jazghan alghysózinde Áuezov te qostaydy. Áuezov joldas onda: «Abaydyng aqylymen jazylghan Maghauiyanyng eng ozyq dastany – «Medghad – Qasym», ondaghy oqigha Nilding boyynda ótedi, qúl men qojayynnyng arasyndaghy qaqtyghys suretteledi, al ekinshi dastany – «Shәmil» dastanynda Kavkazdaghy patshagha qarsy kóterilisting belgili kósemi Shәmil turaly bayandalady... Abaydyng tapsyrmasymen jәne onyng etene qatysuymen Kókbay ataqty Kenesary kóterilisi men onyng patshamen úzaqqa sozylghan qaruly kýresin tarihy dastan etip shyghardy»,– dep (18-bet) jazady.

Mening oiymsha, Áuezov te, Jiyrenshin de, Múhamedhanov ta búl arada eki birdey qatelik jibergen. Birinshi, Shәmil men Kenesaryny kóterilisshilerding kósemi etip kórsetken, óz halyqtarynyng tәuelsizdigi jolyndaghy kýreskeri retinde beynelengen dastandardy jazugha Abay úsynys berdi dep, oghan teluge bolmaydy. Joldas Áuezov Abay jóninde kimnen bolsa da jaqsy biledi, oghan Abaydyng ózining batyr-qaraqshylargha arnalghan, al Shәmil men Kenesary shyndyghynda da solardyng qataryna jatatyny anyq, sózderi belgili. Abaydyng ózi:

Batyrdy aitsam, el shauyp alghan talap,

Qyzdy aitsam, qyzyqty aitsam qyzdyrmalap.

Ánsheyin kýn ótkizbek әngimege,

Tyndar eding әr sózin myngha balap,–

demep pe edi.

... Sondyqtan da bizding әr qaysymyz osy kýnge deyin nәr alyp jýrgen býkil qazaq әdebiyetining klassiygining shәkirtterining qatarynan balalary men dindar-reaksionerlerdi alyp tastasaq, odan onyng bedeli kemimeydi. Abay óz balalarynyng jaqsy әkesi, ózining joldastarynyng jaqsy dosy bolghan shyghar, biraq, aqyn retinde, qazaq әdebiyetining klassiygi retinde revolusiyagha deyingi demokratiyalyq әdebiyetting jәne qazirgi qazaq kenes әdebiyetining tútas bir talantty aqyndar shoghyrynyng ústazy әri ónegesi bolyp tabylady»,– dep bir Abaydy ekige bólip tastaghan edi.

Yaghni, Abaydy jalghan iydeologiya men ayar sayasattyng qúrbandyghyna qasym etip, ony balasynan, dosynan aiyryp, «molasynday baqsynyng jalghyz qaldyrdy». M.Áuezovti de alandatyp otyrghan týitkil de osy edi. Óitkeni, búl eki mәsele ushyghyp ketse, ózining býkil ghúmyrynyng mәni bolyp tabylatyn «Abay» romanyna da qauip tónetin. Biraq Qúnanbay aitqanday, «qaupi neden bolsa qateri de sodan keldi».

Ghylym Akademiyasyndaghy ghylymy mәjilisting «tóraghasy M.Ghabdullin búl jinalystyng maqsatyn:

«Joldastar! Ghylym akademiyasy men Jazushylar Odaghynyng birlesken kenesinde abaytanu ilimi turaly pikir talasyna keybir qorytyndylar shygharu turaly komissiya qúrylghan bolatyn. Ekinshi, abaytanu salasynda atqarylatyn aldaghy júmystardyng baghyt-baghdary jasaluy tiyis. Sonyng ishinde Abaydyng aqyndyq mektebi tóniregindegi pikirlerdi qorytyp, kimdi Abaydyng shәkirtining qataryna qosu kerek, kimdi qospau kerek, sol jóninde obektivti sheshim qabyldaugha tiyispiz. 1954 jyly Abaydyng qaytys bolghanyna 50 jyl tolady. Osyghan oray QK(b)P Ortalyq komiyteti Abaydyng shygharmalaryn eki tilde shygharu turaly sheshim shyghardy. Abay poeziyasyn kezenge bólu men onyng keybir ólenderining tekstologiyasy jayynda dauly pikirler qozghalyp jýr. Abay shygharmalaryn jariyalauda qanday dayyndyq júmystaryn jýrgizemiz, sony osy keneste anyqtap alghanymyz dúrys. Ýshinshi: búrmalaudan, jalghan taldaulardan tazarghan Abaydyng jana ghylymy ómirbayany jóninde de pikir alysuymyz qajet. Soghan baylanysty Abay shygharmashylyghyn zertteu mәselelerining baghyt-baghdaryn da anyqtauymyz kerek shyghar. Sonynda, bizding sheshimimizde Abaydyng әdeby múrajayy nemen ainalysu kerek degen mәsele qamtylu kerek»,– dep (sonda, 34-is, 26-bet) tanystyrypty.

Búl Múhtar Áuezovke baghyttalghan iydeologiyalyq kezekti bir sheshushi soqqy bolatyn. Ol eki kenesting de stenogrammasynan anyq angharylady. Bas bayandamashylar Sәbit Múqanov pen Qajym Júmaliyev, qosymsha bayandamashy S.Núryshev. Sonymen baghyt pen basty qarauyl anyqtaldy, «mergender» belgilendi.

Qarauylgha, qazaqy ataugha jýginsek qaraqshygha, әriyne, Abaydy «búrmalap, jalghan taldaghan», «Abaydyng aqyndyq mektebin oilap tapqan», Abaygha «islamiyat turaly óleng jazdyryp» (solay demeske laj da joq), ony jinaqqa kirgizgen, Abaygha ruhany opasyzdyq jasaghan jәne ony zertteuge dәrmensiz adam – Múhtar Áuezov ilindi. Búl nauqan ýsh jyl qatarynan jýrgizilip kele jatty. Sonda da «alyp bәiterek» shayqalsa da qúlamay, tenselip túrghan. Basty әshkereleushiler – sol tústaghy Múhtar Áuezovting «jeke dúshpany» (óz sózi) Qajym Júmaliyev jәne ortalau mektepting bilimimen «Abay shygharmalarynyng alghashqy kezeni» degen abaytanu ilimining «shanyn shygharghan» kandidattyq dissertasiya qorghap, onysy keyin әshkerelengen jalantós S.N.Núryshev – jiyrmasynshy jyldardyng sonynda «Abaydyng burjuaziyalyq-últshyl filosofiyasynyng tamyryna balta shauyp, qazaq ruhaniyatyn qoqystan tazartayyq» dep shu shygharghan I.Qabylovtyng maqalasynyng atyn sәl ózgertip aldy da «Abaydyng shygharmashylyghyn zertteudegi burjuaziyashyl-últshyl búrmalaushylyqtyng tamyryna balta shabayyq» degen taqyrypta bayandama jasady.

Keyinnen anyqtalghanynday jәne ózining moyyndauynsha, búl bilimsiz jalantósting aitaqshysy – jazalau qyzmetin baghyttap otyratyn Ortalyq komiytetting iydeologiya bólimi men partiyalyq baqylau komissiyasy, qauipsizdik mekemesining iydeologiyalyq qarsy kýres bólimi, «Pravda» gazetining Qazaqstandaghy tilshisi A.Chernichenkonyng manyna toptasqan «júmys toby», onyng úiymdastyruyn qadaghalaghan Saqtaghan Bәiishev, oryndaluyna jauapty adam Qajym Júmaliyev ekeni anyqtaldy. Qazaqstandaghy «qyzyl nauqandy» «Pravdanyn» bas redaktory L.F.Iliichev, syn jәne bibliografiya bólimining mengerushisining orynbasary V.Ozerov baqylap, kenes berip otyrghan. «Gýldengen Qazaqstannyng sayasi-ekonomikasynyng iydeologiyalyq negizin qalaghan», erekshe bólimning әskery komissary, 1946–1954 jyldardyng arasyndaghy sayasy qysymnyng bas iydeologi, 1947 jyly «Professor M.Áuezov ótkenning shyrmauynda» dep maqala jazyp, ashyq kýnde nayzaghay oinatqan S.Bәiishevke qarsy M.Áuezov eshqanday uәj aita almaytyn. Ol – kenes iydeologiyasyna qarsy shyghumen birdey bolatyn.

Al Múhtar Áuezovting qara tilding shesheni, azuly Qajym Júmaliyevke jalyn tistetkenimen, ýiirine jolatpaytynday aibary bar bolatyn jәne oghan qarsy nәtiyjeli týrde kýrese bildi. Jek kórinishting tamyry qayda jatqanyn kim bilsin, adam retinde de olar bir-birining tirshiligin tilemegen, Abaydyng aqyndyq mektebi olar ýshin aiqas alany ghana bolghan siyaqty. Auyr sóz, biraq, shara qaysy. Búl – talqylaudy, dәleldeudi qajet etpeytin, shiyin shygharmay qaldyratyn tylsym taqyryp.

Al eshqanday bilimi men ghylymy salmaghy joq S.Núryshev «kýshtining qoljaulyghy», bar ghylymy maqsaty: «Men Áuezovting ózin bylay sýmireytkemin!»,– dep (Q.Múhamedhanov) atyn shygharugha úmtylghan qazaqtyng Gerostraty ghana. Mýmkin, ómirining jalghyzdyqpen ayaqtaluyna da sol janyghudyng zaualy tiygen shyghar, kim bilsin.

Áuezovting qara basyn qarauylgha alghan bayandamany tolyq keltirudin, tipti ishinara keltiruding retin tappadyq. Ýsh jyl boyy Múhtardyng basyna qamshy ýiirgen S.Núryshevting ústanghan pikirin tújyrymdap qana týiip beremiz jәne oiymyzdy shiraqtay damytu ýshin qosymsha bayandamadan bastadyq.

S.Núryshev: «1. Kenes ókimeti ornaghannan keyin burjuaziyashyl últshyldar, panturkister, panislamister Abaydyng atyn betqap etip jamylyp ózderining dúshpandyq, keneske qarsy kózqarastaryn qazaq әdebiyettanuyna býrkemelep engizdi. Múnday sayasi, iydeologiyalyq últshyl qoqystan aryltpay Abaydy zerttey almaymyz».

Sonda «Abaydyng atyn jamylyp betqap kiygen» kim? Áuezov pe, әlde ózi me? Sirә, ózi shyghar.

S.Núryshev (jalghasy): «2. Abaydyng shygharmalaryn taptyq qayshylyqtardan, shyghystyq reaksiyalyq yqpaldan tazartuymyz kerek».

Abaydy qalay tazartpaq? Onyng da jolyn tapty. 1954 jylghy jinaq kýzelip, týzelip shyqty.

S.Núryshev (jalghasy): «3. Abaydyng aqyndyq mektebi degen markstik, lenindik, stalindik ilimge qarsy tas-talqany shygharylyp talqandalghan qylmystyq tújyrymdamanyng tamyryn mәngilikke otap tastauymyz kerek. Ol ýshin»:

IYә, ne isteu kerek? «Shәkirtsiz ústaz túl» emes pe edi?

S.Núryshev (jalghasy): «4. Ótkendegi burjuaziyashyl, últshyl, feodaldyq, panturkistik, panislamistik iydeyasyn býginge deyin býrkemelep kelgen; 5. Abaytanudan dәris ótetin, «Aqyn agha» atty romany arqyly teris tújyrymdy nasihattaghan; 6. Alash iydeyasyn «Abay» jurnaly arqyly nasihattaghan; 7. Kontrrevolusiyashyl «alashordashyl jastardyng kósemi»; 8. Orystargha qarsy ýgitteytin «zar zaman» teoriyasy men «Han Kenenin» avtory; 9. Abaydyng burjuaziyalyq-panislamistik, shyghystyq reaksiyalyq shygharmalaryn búrmalap taldaushy; 10. Pushkindi, Lermontovty erkin audardy dep Abaydyng orys әdebiyetinen ýirengenin joqqa shygharushy, sóitip, Abaydyng jalaqory bolyp otyrghan, onymen de shektelmey, 11. Ádebiyet tarihyn zertteude kontrabandalyq jolmen ainalysyp, A.Baytúrsynovtyng «Qazdar» atty mysalyn Abaydyng atynan jariyalatqan; 12. «Qazaq SSR tarihy» men «Qazaq әdebiyetining tarihyna» Kenesary turaly taldaulardy «sana aghymyn» ústana otyryp engizgen; 13. Ózining ghylymgha jat, dúshpandyq iydeologiyalyq, marksizmge qarsy ústanymyn M.Dýisenov, qazir halyq jauy retinde әshkerelenip, ghylymy dәrejesi alynyp tastalghan Qayym Múhamedhanov siyaqty shәkirtteri arqyly ótkizip jiberuge tyrysqan; 14. Sóitip, qoghamdyq oidy adastyrghan; 15. Z.Kedrinagha ózi turaly zertteu jazdyryp, odaqtyq dengeydegi әdebiyettanu ghylymyn jalghan jolgha salghan; 16. Abay múrajayyna jalghan derekter men múraghattar jinau arqyly halyq jaularynyng iydeyasyn nasihattaghan – búl aitylghandardyng barlyghy da onyng otyz jyldan beri әdebiyet salasyna engizgen búrmalaulary men sayasy qateligin, onyng naghyz býrkemelengen bet-beynesin tolyq ashyp bere almaytyn M.Áuezovting últshyl-burjuaziyalyq, dúshpandyq ústanymyn әshkerelep, әdebiyettanu ghylymyn últshyl kózqarastan tazartqanda ghana ilgeri basa alamyz»,– degen mazmúnda aiyp taqty.

Múnday tarmaq-tarmaqqa bólinip, uytty tilmen túzdyqtalghan, «neghylayynsyz әshkereleuler» M.Áuezovting tergeu isinde de kezdespegen. Qazir ezu tartqyzghanymen, ol kezde jaghyndy aiyratyn aiyptar edi.

Ýsh jyl boyghy talqy osy baghytta órbidi. Talqylau men silkilesu barysynda búl tarmaqtardyng ózi búdan da úsaq jәne shetin taqyryptargha bólinip ketti. Biz sol kezding aua rayyn andatu ýshin ghana ýsh jylgha sozylghan búl aitystardyng jekelegen tústaryndaghy sharpysulardy jinaqtay qamtyp, qorytyndy otyrystaghy hattamany yqshamdap nazargha úsynamyz.

Diyletant S.Núryshev negizgi iydeologiyalyq dúshpandyqtyng baghyttaryn tújyrymdap berse, akademik Q.Júmaliyev endi sony jiliktep, mýsheley әshkereleuge kóshti. Sonyng ishinde Áuezovting shәkirtteri arqyly Abaydyng shәkirtterin «halyq jauy» etip shyghardy.

Q.Júmaliyev: «Múhamedhanovtyng dissertasiyasynda… birinshi opponent retinde Áuezov sóz aldy, ol búl júmysty óte maqtap, aspangha kóterdi. Men búl dissertasiyany bizge jat últshyl, panislamistik iydeyany kópe-kórineu ótkizip jiberu dep esepteymin. Nege?

Birinshiden, Abaydyng shәkirti retinde Túraghúldy úsynady, al ol bolsa kezinde halyq jauy retinde Qazaqstan territoriyasynan quylghan bolatyn. Dissertanttyng pikiri boyynsha, Abaydyng ekinshi shәkirti – kollektivtendiruge qarsy shyghyp, Shynghystauda qaruly bandylar kóterilisin basqaryp jýrgende qyzyl armiya bólimderimen atys kezinde ólgen Shәkerim Qúdayberdiyev eken, al ony Áuezov 1933 jyly-aq Abaydyng shәkirti esebine qosqan bolatyn (Abay shygharmalary, 1933 jyl, 383-bet).

Múhamedhanov: Abaydyng eng jaqyn dosy jәne talantty shәkirti – asa iri din ókili, iri feodal, orystardy, ózbekterdi, qyrghyzdardy jәne qazaqtardy qyrghan, býgin partiya men kenes búqarasy әshkerelep otyrghan Kenesary men Nauryzbay turaly dastan jazghan Kókbay edi, – dep esepteydi.

M.Áuezov ózining 1933 jyly ústanghan Kókbay turaly qate pikirin túraqty týrde tabandap qorghap keledi jәne Kenesary Qasymovtyng qozghalysy turaly bolishevik partiyasynyng ortalyq organy «Pravda» gazetindegi maqaladan song da, QK(b)P Ortalyq komiytetining ol turaly sheshiminen keyin de bizge jat osy tújyrymdy Múhamedhanovtyng dissertasiyasy arqyly ótkizip jiberuge tyrysyp keledi. M.Áuezov Abay mektebining ýzdik ókili dep baghalaghan Kókbaydyng «Kenesary – Qanshayym» dastany qanday eken, tyndanyzdar:

Qylyshyn suyryp alyp qynabynan,

Adamnyng dauysyn estip qúlaghynan.

Shahargha «Abylaylap!» kirip ketti,

Kem bolmay týlep úshqan qyranynan.

Kóp qoygha bir kók bóri jýrgen kirip,

Basyna qalqan ústap, sauyt kiyip.

Bәrin de tystaghynyng qyrghannan son,

Kóshege jan shyqpady auyzy kýiip.

Kóshege esh bir adam shyqpaghan son,

Shahardyng órt qoyady bir shetinen...

Dastanda Nauryzbay kimdi óltiredi? Orystardy. Kimning qalasyn órtke oraydy? Orystardyn. Kókbay Kenesaryny nege madaqtaydy? Bir jolda 99 ózbekti óltirgeni ýshin. Qasymovtardy aqyn ne ýshin maqtaydy? Qyrghyz ben qazaq elining beybit túrghyndaryn qatygezdikpen ayausyz qyrghany ýshin».

Mine, Áuezov kimdi Abaydyng shәkirti, dosy, halyq aqyny dep esepteydi. Áuezovting osy pikirimen kelisemiz be? Joq, eshqashanda. Múny bir deniz».

Búghan qaraghanda Abay aqyn emes, kileng qyrypsap qaraqshylardy dayyndaghan siyaqty, Osy joldardy oqy otyryp S.Múqanovtyn, Q.Júmaliyevtin, S.Núryshevting ghylymy payymy men pikirlerining qisynyna tandana ýreylenesin. Sebebi «atyp, asyp, órtep, jatqan» Nauryzbay, Kenesary, Kókbay emes – Áuezovting tura ózi siyaqty synaydy bayandaydy.

Q.Júmaliyev (jalghasy): «Ekinshiden, ózining Abay turaly songhy zertteulerinde onyng shygharmashylyq qaynar kózi, orys әdebiyetimen baylanysy turaly dúrys taldaghanyna qaramastan, bәribir, Múhamedhanovtyng enbegi turaly pikirinde dissertanttyn: onyng ózining (Áuezovting – T.J.) «Ádebiyet maydany» jurnalynyng 1934 jylghy №11-12 sandarynda jariyalanghan, onda M.Áuezov Abaydy Gaspirinskiydin, Aughaniydin, Ghabdukuding jәne basqa da taza panislamisterding iydeyalyq jalghastyrushysy retinde kórsetken pantýrkistik, panislamistik maqalasyna jasaghan siltemesimen ymyralastyq bildirdi».

Demek, M.Áuezov – músylmanshyl, dindi nasihattaushy jәne týrikshil.

Q.Júmaliyev (jalghasy): «Ýshinshiden, 1951 jyly aqpandaghy «Pravdanyn» maqalasynan keyin de M.Áuezov dosent Smirnovanyng «HÝIII ghasyrdaghy qazaq әdebiyetining ocherkteri» atty enbegine markstik zertteu dep bagha berdi, al búl enbekte iydeologiyalyq túrghydan jat, ziyandy siltemeler keltirilgen, olardyng qatarynda halyqtyq shygharma dep býrkemelengen «Alashordanyn» kósemderining biri Júmabaevting shygharmasynan ýzindi keltirgen. Búl Áuezov ýshin masqara jaghday».

Demek, M.Áuezov alashordashyl! Shyndyghynda da masqara eken! Sonda Smirnova kim? Diysertasiyanyng iyesi – kenesshil, al onyng opponenti – alashordashyl bolatyny qalay? Ol dissertasiyanyng ghylymy jetekshisi kim? Keyin Smirnovanyng ózi de Júmaliyev pen Ghabdulindi jaqtap shyqty.

Q.Júmaliyev (jalghasy): «Ismaiylovtyn, Kenjebaevtin, Qonyratbaevtyng jәne basqalardyng enbekterinde jiberilgen últshyldyq qateler Áuezovting madaq pikirlerimen tikeley astasyp jatqany eshkimge qúpiya emes. Osydan birneshe jyl búryn Narmanbet Ormanbetovting ólender jinaghy shyqty, Ismaiylov ony da demokrat halyq aqyny dep Abaydyng shәkirtterining qataryna qosty, Áuezov ol jinaqqa jaqsy bagha berdi jәne onyng redaktory boldy. Al búl «aqyn» «Alashordanyn» mýshesi boldy jәne ólerinde ózining barlyq mýlkin kontrrevolusiyalyq úiymnyng paydasyna qaldyrdy. Búl turaly «Saryarqa» gazetinde 1919 jyly jazyldy. Áuezov múny shynymen bilmedi me? Mening oiymsha múny onyng bilmeui mýmkin emes.

Bizge jat osynday iydeologiyany ótkizip jýruin kezdeysoqtyq deymiz be? Joq, kezdeysoq emes. Búl qanday da bir jýiege týsirilgen, naqty bir maqsaty bar tújyrym.

M.Áuezov ózining osy qatelerin batyldyq tanytyp, shyn jýrekten moyyndaudyng orynyna, qasarysyp, ózining osynday sayasy ziyandy tújyrymdaryn ózining shәkirti-mis dep esepteytin – Ismaiylov, Qonyratbaev, Múhamedhanov, taghy basqalar arqyly tabandy týrde dәleldeuin jalghastyryp keledi, ózimen pikirles tarihshylardyng qataryna Sýleymenov siyaqty әdebiyetten habarsyz adamdardy qosyp aldy, sóitip, olar Áuezovting qolyndaghy shoqpargha ainaldy, ózining óreskel sayasy qatelerin kórsetuge úmtylghandardy Áuezov solardyng kómegi arqyly esep aiyrysady».

Jalpy alghanda, S.Múqanov pen Q.Júmaliyevting pikirleri mazmúndas, sabaqtas, iliktes keledi. Soghan qaraghanda olar mektep oqulyghyn ghana birigip jazbaghan, bayandamalardy da aqyldasa otyryp, birining pikirin biri tolyqtyrghany anyq bayqalady. Demek búl, úiymdasqan «iydeologiyalyq shabuyl» bolyp tabylady.

Sәbit Múqanov ózining «Abaydyng shәkirtteri turaly» bayandamasynyng negizgi pikirleri biz qysqarta paydalanyp otyrghan myna mәselelerdi qamtydy jәne onyng barlyghyn tek qana M.Áuezovke qarata aitty:

«1) Abaydyng shәkirtteri nemese jolyn tútushylar kimder? Búl súrau birinshi ret búdan 40 jyl búryn tudy. 1911 jyly Orynborda shyghatyn «Qazaq» gazetindegi maqalalarynda bayshyl-últshyldar Abaydy ózderining ruhany atasy ghyp kórsetpek boldy.

2) Ekinshi ret búl súrau 1918 jyly qaytalandy. «Alashorda» partiyasynyng Semeydegi oblystyq komiyteti sol jyly Semey qalasynda «Abay» atty revolusiyagha qarsy jurnal shyghardy... Jurnal panaziyattyq úran shaqyryp, shyghys ataulynyng aldyna militaristik Japoniyany ýlgige tartty. Osy shekten shyqqan reaksiyalyq jurnaldyng besinshi sanynda bas maqala bop «Abaydan songhy aqyndar» degen maqala shyqty, avtorynyng psevdoniymi – «Ekeu». «Ekeudin» kimder ekeni bizge mәlimsiz, al maqalanyng mazmúny – revolusiyagha qarsy, sonymen qatar, halqymyzdyng ardaqty aqyny Abaygha japqan jala, jaqqan kýie. Óitkeni, búl maqalada «Ekeu» revolusiyagha deyin ashyqtan-ashyq bayshyl-últshyldyq baghytta bolghan, revolusiya jyldary sovet ókimetine sózben ghana emes, ispen qarsy shyghyp, «Alash polktaryn» qúryp, qyzyl armiyamen soghysqan Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov siyaqty alashordashylardy Abaydyng shәkirti edi – deydi».

«Abay» jurnalyndaghy «Abaydyng aqyndyghy turaly» maqalany jazghan «Ekeu» – Túraghúl Abayúly Qúnanbaev pen Múhtar Áuezov. Búl turaly Áuezovting ózining siltemesi ómirbayandyq anketada jazylghan. Al «Abaydan songhy aqyndargha» qol qoyghan «Ekeu» – Jýsipbek Aymauytov pen Múhtar Áuezov. Búl jónindegi derek J.Aymauytovtyng ómirbayandyq anyqtamasynda bar. S.Múqanov ony bilip, oraghytyp otyr ma, joq bilmey qosaqabattap otyr ma. Songhysy dúrys siyaqty. Óitkeni, Túraghúldyng jazghanyn bilse, kelesi bapta ony eleusiz qaldyrmay, mindetti týrde atasa kerek edi.

S.Múqanov (jalghasy): «3) «Abaydyng shәkirtteri kimder?» degen súraugha, ýshinshi ret, sovettik dәuirde Tashkent qalasynda shyqqan «Sholpan» atty jurnal jauap bermek boldy. Jurnaldyng 1923 jyly shyqqan 2-3 jәne 4-5 sandarynda «Qonyr» atty psevdonimmen bireu «Qazaq әdebiyetining qazirgi dәuiri» degen maqala jazdy. Maqalanyng avtory, jogharyda, «Abay» jurnalynda jariyalanghan «Ekeudin» pikirine týgel qosylyp, ondaghy revolusiyagha qarsy pikirdi terendetti, Sovet ókimetine qarsy qúraldy kýres jýrgizgen Ahmet Baytúrsynov pen Mirjaqyp Dulatovtan bastap, «Abaydyng shәkirtteri» degen tizimge on aqyn, jazushynyng atyn tirkedi, solardyng jeteui – Oktyabri revolusiyasyna, Sovet ókimetine ashyq qarsy bop, qazaq halqynyng tarihynda qara taqtagha jazylghandar».

Olardy «Qara taqtagha jazghan» adam – S.Múqanovtyng ózi bolatyn.

S.Múqanov (jalghasy): «4) Áuezov joldastyng Shәkәrim men Kókbay turaly sózderi sayasy qate pikir ekendigine, búl aitylghandardyng kópshiligi Abaydyng taza betine kýie jaghu bolatyndyghyna keyinirek tolyq oralamyz. Ázirge aitarymyz, osy pikirin Áuezov keyingi maqalalarynda da qoldap, halyq jauy Shәkәrimning atyn 1940 jyly Moskvada orys tilinde shyqqan «Abaydyng ólenderi men poemalary» degen kitapta da (18-bet) qaytalaydy. Abaydyng 1940 jyly basylghan Shygharmalarynyng tolyq jinaghyna jazghan maqalasynda, Áuezov joldas Abay «shәkirtterinin» tiziminen Shәkәrimdi shygharady da, onyng ornyna sayasy betinde Shәkәrimnen týk aiyrmasy joq Túraghúldy qosyp, ol turaly: «Shynynda da Abaydyng uaghyz-ósiyet aityp, adam bolsang sen ghana bolasyn, ýmit qylatyn sender ghana deytin et-bauyr, jaqyn jastary da osy Kókbay, Túraghúl bolatyn»,– deydi (269-bet). Túraghúl Abaydyng 1948 jyly shyqqan Tolyq jinaghynda óte sýikimdi sózdermen atalady, osy kitaptyng 121-betinde, Abaymen týsken foto-sureti basylady.

1951 jyly, 6-apreli kýni Almatyda qorghalghan «Abaydyng әdebiyet mektebi» degen Qayym Múhamedhanovtyng dissertasiyasyna Áuezov maqtap pikip aitady, sonyng ishinde de Túraghúl maqtalyp jýr. Osy jyly baspagha berilgen «Abaydyng shәkirtteri» degen ólender jinaghyna Áuezov úzaq kipicpe cóz jazady da, «Abaydyng shәkirttepi» degen tizimge, Abay auylynda әr kezde molda bop, qadym jolymen bala oqytqan Mýrseyit, Mahmúd, Samarbay degen adamdardy kirgizedi. Sóitip Áuezovting әr jylda jazghan maqalalarynda «Abay shәkirtteri» degen adamdardyng tizimderi keneye beredi».

Búdan keyin әrbir halyq jauyn bir-birlep sanap, bas-basyna minezdeme beredi. Áriyne túzdyghy ashy, aiyby auyr, ýkimi ótimdi. Oghan qarap búlardyn, shyndyghynda da, qaraqshy ekenine esh kýdigin qalmaydy.

S.Múqanov (jalghasy): «5) Birinshi – Shәkәrim Qúdayberdiyn. Búl adam revolusiyagha deyingi dinshildik-últshyldyq baghytta jazghan adam. 1917 jyly pevolusiyagha qarsy úiymdasqan «Alashorda» partiyasynyng Semeydegi Oblystyq sezin «Alash aqsaqaly» bop ashqan adam, revolusiyagha qarsy baghyttaghy «Abay» jurnaly men «Saryarqa» gazetine oktyabri revolusiyasyna qarsy maqalalar jazghan adam. 1929 jyly bay-kulaktardy bastap, Shynghystau audanynda sovet ókimetine qarsy qúraldy kóterilis jasap, jazyqsyz talay adamdy óltirip, ózi atysta oqqa úshqan adam. Búnday banditti, ol atylyp ólgennen keyin de, Múhtar Áuezov joldastyng 1934 jyly da, 1940 jyly da «Abay shәkirtterinin» tizimine qosyp maqtauy oygha syimaydy. Áuezov joldastyn, Shәkәrim bandit bop ólgennen keyin de, oghan meyrimdi kózben qarauy, eng jenil tilmen aitqanda – úyat».

Bizdinshe, adamgha qiyanat jasamau ýshin, onasha tirlik keshken, myna dýniyening isin tәrk etken әz Shәkәrimning kinәsizdigin bile túra, al ony S.Múqanov jaqsy bilgen, jazyqsyz jannyng moynyna «jazyqsyz talay adamdy óltirip, atysta oqqa úshqan» dep jala arqalatuy, S.Múqanovtay túlghagha «eng jenil tilmen aitqanda – úyat» edi. Biraq, dekbirsiz sayasat oghan degbir bermedi

S.Múqanov (jalghasy): «Áuezov joldastyng byltyr basylyp shaqqan «Aqyn agha» degen romanynda, Abay shәkirtterining biri bop Shúbar degen jýredi. Onyng Shәkәrim ekeni ózinen-ózi kórinip túr, óitkeni, ol, Maghauiyamen jarysyp, «Enlik-Kebek» atty poema jazyp jýredi, sonda ol Shәkәrim bolmaghanda kim? Olay deytinimiz kitap bop shyghyp elge taraghan «Enlik-Kebek» – Shәkәrimdiki. Maghauiya «Enlik-Kebekti» jazypty degen sózi әli dәleldenui kerek. Óitkeni, Maghauiyanyng ózge ólenderi әrtýrli jazbalarda saqtalghanda, ol «jazypty» degen «Enlik-Kebek» eshqayda saqtalmay, tek, Múhamedhanovtyng aituynsha, Múhtardyng Semeydegi arhivynan tabylypty-mys. Ol ne qylghan arhiyv? Jәne ol arhivti 1934 jylghy maqalasyna deyin Áuezov joldastyng ózi nege bilmegen?!. Odan búrynghy maqalalarynda nege atamaghan?!. Búnday bandittyng shygharmalaryn biz talqylap jatpaymyz.

6) Ekinshi – Túraghúl. Jaqsy kóretinderding erkeletip qoyghan aty – Túrash. Abaydan tughan bala bolghanymen, búl da sovet qoghamyna jat, jau kisi. Ol da «Alashorda» partiyasynyng ardaqty adamynyng biri bop, «Saryarqa» gazetine covet ókimetin jamandap maqala jazghan. 1928 jyly covet ókimetining erekshe dekretimen, qazaqtyng bes jýz bay-feodaldarynyng mal-mýlikteri konfiskasiyagha alynghanda, Túraghúl da sol tizimde bolghan. Osynday jolda ólgen adamdy da 1951 jylgha deyin Áuezov joldastyn, ony quattap Jiyrenshiyn, Múhamedhanov joldastardyng dәripteuine qayran qalamyz!

7) Ýshinshi – Narmambet Ormambetov. Búl adamnyng da «Alashorda» partiyasynda bolghan syrlary ashylyp, arhiv dokumentterimen dәleldenip otyr. Sondyqtan ol turaly da eshkimmen búl joly aitysqymyz kelmeydi.

8) Endigi sóz Kәkitay Ysqaqov turaly. 1909 jyly shyqqan Abaydyng bipinishi ólender jinaghyn qúrastyryp bastyruda Kәkitaydyng enbegi bolghany ras. Bipaq, jiynaqqa basylghan «Abaydyng ómirbayany» onyn enbegi emes, 1907 jyly, «Zapisky Semipalatinskogo otdeleniya Zapadno-Sibirskogo otdela, imperatorskogo russkogo geograficheskogo obshestva. Vypusk – III» – degen atpen shyqqan kitapta, últshyldardyn atamany Álihan Bókeyhanov jazghan maqalanyng dәlme-dәl audarmasy (1-8 nemese 156-164-better). Sondyqtan da maqalada bayshyl-últshyldyqtyn iysi anqyp túrady. Búlardan basqa «Kәkitay jazypty» degen eki ólenning ne avtordyng shygharmalyq betine kuә bolarlyq, ne qazaq әdebiyetining tarihyna eshqanday paydasy tiyerlik qúny joq. Sondyqtan, Abay ólenderin jinap bastyrghanyn atap aityp, shygharmalyq eshbip beti joq Kәkitaydy «Abay shәkirtteri» degen tizimnen shygharghan jón.

9) Biograftardyng aituynsha, Maghauiya, «Abaydyng tapsyruymen» ýsh poema jazghan: «Shamili», «Enlik-Kebek», «Medghat-Qasym». Biograftar «Shamili» saqtalmaghan desedi. «Sonday poema bolypty-mys» – degen mәlimetti Áuezov joldas әr jyldarda jazghan maqalalarynda aityp jýr. Osy maqalalardyng bәrinde de Múhtar Áuezov Shamilidi: «Kavkaz elderining bostandyghy ýshin kýresken halyq kósemi edi»,– deydi. Shamiliding aghylshyn razvedkasyna agent bolghanyn, kóterilisti sol razvedkanyng tapsyruymen jasaghanyn, sondaghy úrany panislamistik pen pantýrkistik bolghanyn 1949 jyly bolisheviktik baspasóz betinde jariyalanghan maqalalar ashyp berdi. Sodan keyin baspagha berilgen «Abay shәkirtteri» degen jinaqqa jazghan kipicpe sózinde professor Áuezovtin: «Maghauiya Abaydyng mәslihatymen jәne material bepyin paydalanyp, birneshe poema jazdy. Ol jazghan poemalary – «Enlik-Kebek», «Abylay», «Shamili» jәne «Medghat-Qasym». Shamili poemasy joghalyp ketken (qoljazbanyn, 14-beti)»,– deui eshbip aqylgha syimaydy.

10) Abay shәkirtteri atalatyndardyng ishinde Kókbay Janataev ta bar. Búl adam 1862 jyly tuyp, 1925 jyly, sovet túsynda, 63 jasynda ólgen. Biografiyalyq materialdargha qaraghanda, Kókbay jas kýninen, sovet ókimeti qúrylghangha deyin, meshit ústap, ózi sonda jiyrma jylday imam bop, meshit qasynan diny medirese ashyp, ózi sonda din sabaghynan jiyrma jylday dәris oqyghan adam.

11) Árip Tәnirbergenov (1856-1924). «Abay shәkirtteri» degen tizimge ony qosyp jýrgen Múhamedhanov. Biz Árippen de tanyspaq bop, jinalghan shygharmalaryn týgel oqyp shyqtyq, olardyng birazy «Abay shәkirtteri» degen jinaqqa qosylghan, birazy qoljazba kýiinde, Ghylym Akademiyasynyng arhivynda saqtalghan. Solarmen tanysqannan keyin kelgen qorytyndymyz: shygharmalarynyng ne iydeyalyq, ne kórkemdik jaghynan onyng Abaymen eshbir baylanysy joq. Ol óz betimen óristep jýrgen aqynnyng biri kórinedi.

12) Bizding zamannyng Abaydy zertteushileri óneboyy turadan-tura islam dinining ýgitshisi bolghan Kókbay, Ápip, Áset siyaqty baryp túrghan keritartpa adamdardy dәriptep, XIX ghasyrdaghy kazaqtyng eng progresshil aqyny Abaydyng qauymyna qosqysy keledi. Búl – ótpeytin jarlyq. Búghan qazaqtyng «ótpes jarlyq, boygha qorlyq» degen maqaly tura keledi».

Búl arada Ásetting kirigip ketui kezdeysoq, qosaq arasyndaghy janylys siyaqty. Óitkeni onyng shygharmashylyq taghdyry mýldem basqa arnada damydy. Al: «Abayday art jaghyna sóz qaldyryp, jaqsy edi-au, әttegen-ay, ólu degen», – aqyndy: Abaydy ýlgi tútpady deu, Sәbenning ózinshe aitqandy taghy da «úyat» jala.

(Jalghasy bar)

Abai.kz