تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». كەرازۋلار كەرگىسى (جالعاسى)
بەسىنشى تاراۋ: كەرازۋلار كەرگىسى
(نەمەسە «ابايدىڭ اتىن بەتقاپ ەتىپ جامىلعان ... اۋەزوۆ»)
1.
كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ داۋىل تولقىنى كوتەرىلىپ باسىلار دەگەن ۇمىتتە بولدى ما، الدە ابايدىڭ رۋحىنا سەندى مە، كىم ءبىلسىن، سول كوكتەمدە اۋەزوۆ اعىسقا قارسى ءجۇزدى. 1951 جىلى 9-ناۋرىز كۇنى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن تاقىرىپتاعى ديسسەرتاتسياسى تۋرالى ماسەلە قارادى. ق.جۇماليەۆ پەن س.نۇرىشەۆتىڭ اشىق قارسىلىعىنا قاراماستان، 6 ادام – جاقتاپ، 1– ادام قارسى بولىپ، تاريح، ەتنوگرافيا، ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرىككەن كەڭەستە قورعاۋعا جىبەرىلدى.
ديسسەرتاتسيا 7-كوكەك كۇنى قورعالدى. كەڭەستىڭ توراعاسى م.ساۋرانباەۆ، وپپونەنتتەرى سيلچەنكو مەن اۋەزوۆ، تالقىلاۋعا قاتىسقاندار: ق.جۇماليەۆ، تاستانبەكوۆ، س.نۇرىشەۆ، ە.بەكماحانوۆ، س.امانجولوۆ، بالقاشەۆ، ۋسانوۆيچ، تۇرعامباەۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، م.عابدۋللين ت.ب. وپپونەنتتەردىڭ پىكىرىنەن سوڭ ءسوز العان ق.جۇماليەۆ:
بەسىنشى تاراۋ: كەرازۋلار كەرگىسى
(نەمەسە «ابايدىڭ اتىن بەتقاپ ەتىپ جامىلعان ... اۋەزوۆ»)
1.
كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ داۋىل تولقىنى كوتەرىلىپ باسىلار دەگەن ۇمىتتە بولدى ما، الدە ابايدىڭ رۋحىنا سەندى مە، كىم ءبىلسىن، سول كوكتەمدە اۋەزوۆ اعىسقا قارسى ءجۇزدى. 1951 جىلى 9-ناۋرىز كۇنى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن تاقىرىپتاعى ديسسەرتاتسياسى تۋرالى ماسەلە قارادى. ق.جۇماليەۆ پەن س.نۇرىشەۆتىڭ اشىق قارسىلىعىنا قاراماستان، 6 ادام – جاقتاپ، 1– ادام قارسى بولىپ، تاريح، ەتنوگرافيا، ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرىككەن كەڭەستە قورعاۋعا جىبەرىلدى.
ديسسەرتاتسيا 7-كوكەك كۇنى قورعالدى. كەڭەستىڭ توراعاسى م.ساۋرانباەۆ، وپپونەنتتەرى سيلچەنكو مەن اۋەزوۆ، تالقىلاۋعا قاتىسقاندار: ق.جۇماليەۆ، تاستانبەكوۆ، س.نۇرىشەۆ، ە.بەكماحانوۆ، س.امانجولوۆ، بالقاشەۆ، ۋسانوۆيچ، تۇرعامباەۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، م.عابدۋللين ت.ب. وپپونەنتتەردىڭ پىكىرىنەن سوڭ ءسوز العان ق.جۇماليەۆ:
«قىزىق، ديسسەرتانت اۋەزوۆتىڭ بۇل قاتەلىگىن قاتتى سىناۋدىڭ ورىنىنا ونىڭ جەتەگىندە كەتكەن. ال اۋەزوۆ جاس عالىمعا دۇرىس باعىت بەرۋدىڭ ورىنىنا، عىلىمي كەڭەستىڭ الدىندا وعان عىلىمي دارەجە بەرۋدى ۇسىنادى... بۇل ديسسەرتاتسيا عىلىمعا قارسى ۇستانىمدا جازىلعان. مۇندا كەنەسارى قاسىموۆتى اسپەتتەگەن اقىنداردىڭ شوعىرى توپتاستىرىلعان، پانتۇركيزمنىڭ، ءپانيسلاميزمنىڭ يدەيالارىن جاڭعىرتادى، ءوزىنىڭ كوزقاراسى جاعىنان حالىققا قارسى، جات اقىنداردى اقتاۋعا تىرىسادى»,– دەپ ديسسەرتانتتى دا، وپپونەنتتى دە، كوكباي، ءارىپ، تۇراعۇلدى دا دا جەردەن الىپ، جەرگە سالدى.
ال ايگىلى كەرازۋ س.نۇرىشەۆ تۋرا اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ جاعاسىنا جارماستى:
«سونىمەن، اۋەزوۆ، اباي مەكتەبى دەگەنىمىز – بۇل نەگىزىنەن اراب-پارسى ادەبيەتىنىڭ ىقپالىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان شىعىستىق سوفىلىق مەكتەبى دەپ قارايدى»,– دەپ سىڭارەزۋلەي جونەلدى.
ن.ساۋرانباەۆتىڭ: «سويلەۋشىلەردى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جەكە باسى تۋرالى ەمەس، ديسسەرتاتسيا جونىندە پىكىر بىلدىرۋگە شاقىرامىن. عىلىمي ماسەلەنى تالداۋعا كوشەيىك»,– دەگەنىنە جوعارىداعى ەكى ادام ىرىق بەرمەي، ديسسەرتاتسيانىڭ بەتالىسىن باسقا ارناعا – اشكەرەلەۋگە بۇرۋعا ۇمتىلدى.
ولاردى سىنالاپ كىرىپ ءسوز العان تۇرعامباەۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، س.امانجولوۆتىڭ پىكىرلەرى كوزگە ىلىنبەي قالدى. اقىرى م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى ەكىنشى رەت مىنبەگە كوتەرىلىپ، ديسسەرتاتسيانىڭ عىلىمي ءمانىن تۇسىندىرە كەلە:
«سىزدەردى بۇل قىرقىلجىڭعا يتەرمەلەپ وتىرعان عىلىمي مۇددە ەمەس، 12 جىل بويى ادال جانە بايىپتى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، بۇگىن عىلىمي كەڭەستىڭ الدىندا قورعاۋعا شىعىپ وتىرعان جاس عىلىمي قىزمەتكەردى مۇقاتۋ پيعىلى. ول ءسوزسىز العىر عىلىمي قىزمەتكەر، تالانتتى جانە ۇقىپتى زەرتتەۋشى. ونىڭ قاتەسى دە بار شىعار، بىراق ونى سىزدەر تۇزەتە بىلۋلەرىڭىز كەرەك، ءبىزدىڭ پارتيالىق پرينتسيپ دەگەنىمىز قايدا، عىلىمنىڭ مۇددەسىنە وبەكتيۆتى تۇردە قارايتىن عىلىمي كوزقاراس قايدا؟ سىزدەر ابايدى شاكىرتتەرىنەن ءبولىپ تاستاعىلارىڭىز كەلە مە، سىزدەر ابايدا ەشقانداي شىعىستىق نىشان مەن قايشىلىق جوق دەيسىزدەر مە؟... جوق، سىزدەردىڭ بۇل ارەكەتتەرىڭىز ەشقاشاندا جۇزەگە اسا قويماس! سىزدەردىڭ بۇل سىڭارەزۋلەۋلەرىڭىز عىلىمي ماسەلەنى، ديسسەرتاتسيانى تالقىلاۋدىڭ شەگىنەن شىعىپ بارادى. ءسىز ەكەۋىڭىز، وسى ديسسەرتاتسياعا زيان كەلتىرۋ ارقىلى اۋەزوۆتى مۇقاتقىلارىڭىز كەلىپ، الدىن-الا قامدانىپ كەلگەنسىزدەر، ال بۇل دەگەنىڭىز بارىپ تۇرعان جىكشىلدىك، ودان باسقا ەشتەڭە دە ەمەس!»,– دەپ ولاردىڭ بەتىن قايىردى.
داۋىسقا سالعاندا: 10 ادام – قوستاپ، 7 ادام – قارسى داۋىس بەردى. ءسويتىپ، شارتتى تۇردە م.اۋەزوۆتىڭ ۇستانىمى ۋاقىتشا ۇستەمدىك قۇردى. الايدا «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» ماسەلەسىنىڭ ناعىز تالقىسى الداعى كۇندەرگە قالىپ ەدى.
بۇدان كەيىن ابايتانۋ ءىلىمى مەن ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى ماسەلەسى جازۋشىلار وداعىنىڭ پارتيا ۇيىمى مەن قالالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ 1951 جىلعى 13-ماۋسىم كۇنگى بىرىككەن ماجىلىسىندە جانە 20-ماۋسىم كۇنگى عىلىم اكادەمياسى مەن جازۋشىلار وداعى بىرىگىپ وتكىزگەن جينالىستا شۇعىل دا شوگەل تالقىلاندى. ول ءۇشىن سول تۇستا «اباي» رومانىنىڭ ورىسشا اۋدارماسى مەن جۋرنالدىق باسىلىمىن وڭدەۋ ءۇشىن ماسكەۋدە جۇرگەن م.اۋەزوۆكە 15-مامىر كۇنى ق.ساتباەۆ:
ء«سىزدىڭ شاقىرىلۋىڭىز تەك قانا ابايتانۋ تۋرالى ديسكۋسسياعا قاتىستى... ءسىزدىڭ دالەلدى سەبەپتەرىڭىزگە بايلانىستى ديسكۋسسيا 15-ماۋسىمعا قالدىرىلدى»,– دەپ جەدەل حات جولدادى.
بۇل ەكىنشى جاعىنان العاندا، ازىرشە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ جوق – دەگەن يشارا دا بولسا كەرەك. ىلە سونىمەن جارىستىرا م.عابدۋللين 23-مامىر كۇنى:
ء«سىزدىڭ بايانداماڭىز ديكۋسسيانىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى، قاي تىلدە سويلەيتىنىڭىزدى حابارلاڭىز. ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى – بايانداماشى س.مۇقانوۆ، ورىس ادەبيەتىنىڭ ابايعا ىقپالى – بايانداماشى س.نۇرىشەۆ. جەكە جولداستار دا سوزگە دايىندالىپ جاتىر»,– دەپ جەدەلدەتە سۋىت حابار جىبەردى.
ەكى جينالىستا قارالعان ماسەلە دە جانە وندا سويلەگەن ادامدار دا، ولاردىڭ پيعىلدارى مەن پىكىرلەرى دە بىردەي. 14-ماۋسىم كۇنگى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمىنداعى ق.ساتباەۆ جۇرگىزىپ وتىرعان القا ماجىلىسىندە دە م.اۋەزوۆكە ءسوز بەرىلگەن بولاتىن. سوندىقتان دا قايتالاۋ مەن شاشىراڭقىلىققا ۇرىنباس ءۇشىن ەكى ماجىلىستەگى سوزدەردى قوسارلاي جارىستىرا پايدالاندىق.
جازۋشىلار وداعىنداعى جينالىس ستەنوگرامما بويىنشا ق.جارماعامبەتوۆتىڭ:
«ەندى اباي مەكتەبى تۋرالى ماسەلەگە كوشەمىن. بۇل تۋرالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاتۋعا دەيىن بارعان اۋەزوۆتىڭ ۇستانىمى بار، سونداي-اق وعان قارسى جۇماليەۆتىڭ جانە ونى قوستايتىن وزگە دە ادەبيەتشىلەردىڭ پىكىرى بار، بۇل ماسەلە تۋرالى مەن دە پىكىر بىلدىرگەمىن. «شىندىق تالاستا تۋادى» – دەگەن، سوندىقتان دا بۇل ماسەلەنى جولداستىق، اشىق پىكىر، عىلىمي-تالاپ تۇرعىسىنان تالداپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋىمىز قاجەت»,– دەگەن سوزىمەن باستالادى.
وسى ارادا ورىنىندا وتىرىپ:
«اۋەزوۆ: بىراق سىلەيتىپ (وحايۆانييا) سالۋ تۇرعىسىنان بولىپ جۇرمەسىن»,– دەپ رەپليكا تاستاپتى.
جازۋشىنىڭ شىدامسىزدىق كورسەتۋى تەگىن ەمەس ەدى. وسىنىڭ الدىنداعى كەنەسارى تۋرالى تالقىدا قازىرگى جينالىس جۇرگىزۋشىنىڭ ءوزى ەسكەرتىپ وتكەندەي، الاڭى مول پىكىر ۇسىنعان بولاتىن. وندا ق.جارماعامبەتوۆ:
«ديسسەرتاتسيا قورعاۋشى ق.مۇحامەدحانوۆ اباي مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرىنە بالالارىنىڭ ىشىنەن اقىلباي مەن ماعاۋيانى، دوستارىنىڭ ىشىنەن كوكباي مەن ءارىپتى، تاعى باسقالاردى قوسادى. وسى شاكىرتتەردىڭ شىعارماشىلىعىن تالداي كەلە ديسسەرتاتسيا اۆتورى: اباي ۇنەمى ولارعا تاقىرىپ ۇسىنىپ وتىردى، شىعارماشىلىعىنا كۇندەلىكتى كومەك كورسەتىپ وتىردى،– دەيدى. بۇل جورامالعا ءوزىنىڭ «اباي جانە ونىڭ ورىس دوستارى» اتتى كىتابىندا جيرەنشين دە وپ-وڭاي قوسىلا كەتەدى. بۇل پىكىردى ءوزىنىڭ «اباي قۇنانباەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى» اتتى 1945 جىلى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە شىققان ابايدىڭ ءبىر تومدىعىنا جازعان العىسوزىندە اۋەزوۆ تە قوستايدى. اۋەزوۆ جولداس وندا: «ابايدىڭ اقىلىمەن جازىلعان ماعاۋيانىڭ ەڭ وزىق داستانى – «مەدعاد – قاسىم»، ونداعى وقيعا ءنىلدىڭ بويىندا وتەدى، قۇل مەن قوجايىننىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس سۋرەتتەلەدى، ال ەكىنشى داستانى – ء«شامىل» داستانىندا كاۆكازداعى پاتشاعا قارسى كوتەرىلىستىڭ بەلگىلى كوسەمى ءشامىل تۋرالى باياندالادى... ابايدىڭ تاپسىرماسىمەن جانە ونىڭ ەتەنە قاتىسۋىمەن كوكباي اتاقتى كەنەسارى كوتەرىلىسى مەن ونىڭ پاتشامەن ۇزاققا سوزىلعان قارۋلى كۇرەسىن تاريحي داستان ەتىپ شىعاردى»،– دەپ (18-بەت) جازادى.
مەنىڭ ويىمشا، اۋەزوۆ تە، جيرەنشين دە، مۇحامەدحانوۆ تا بۇل ارادا ەكى بىردەي قاتەلىك جىبەرگەن. ءبىرىنشى، ءشامىل مەن كەنەسارىنى كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوسەمى ەتىپ كورسەتكەن، ءوز حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسكەرى رەتىندە بەينەلەنگەن داستانداردى جازۋعا اباي ۇسىنىس بەردى دەپ، وعان تەلۋگە بولمايدى. جولداس اۋەزوۆ اباي جونىندە كىمنەن بولسا دا جاقسى بىلەدى، وعان ابايدىڭ ءوزىنىڭ باتىر-قاراقشىلارعا ارنالعان، ال ءشامىل مەن كەنەسارى شىندىعىندا دا سولاردىڭ قاتارىنا جاتاتىنى انىق، سوزدەرى بەلگىلى. ابايدىڭ ءوزى:
باتىردى ايتسام، ەل شاۋىپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ.
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە،
تىڭدار ەدىڭ ءار ءسوزىن مىڭعا بالاپ،–
دەمەپ پە ەدى.
... سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ءار قايسىمىز وسى كۇنگە دەيىن ءنار الىپ جۇرگەن بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگىنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىنان بالالارى مەن ءدىندار-رەاكتسيونەرلەردى الىپ تاستاساق، ودان ونىڭ بەدەلى كەمىمەيدى. اباي ءوز بالالارىنىڭ جاقسى اكەسى، ءوزىنىڭ جولداستارىنىڭ جاقسى دوسى بولعان شىعار، بىراق، اقىن رەتىندە، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى رەتىندە رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى دەموكراتيالىق ادەبيەتتىڭ جانە قازىرگى قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءبىر تالانتتى اقىندار شوعىرىنىڭ ۇستازى ءارى ونەگەسى بولىپ تابىلادى»,– دەپ ءبىر ابايدى ەكىگە ءبولىپ تاستاعان ەدى.
ياعني، ابايدى جالعان يدەولوگيا مەن ايار ساياساتتىڭ قۇرباندىعىنا قاسىم ەتىپ، ونى بالاسىنان، دوسىنان ايىرىپ، «مولاسىنداي باقسىنىڭ جالعىز قالدىردى». م.اۋەزوۆتى دە الاڭداتىپ وتىرعان تۇيتكىل دە وسى ەدى. ويتكەنى، بۇل ەكى ماسەلە ۋشىعىپ كەتسە، ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرىنىڭ ءمانى بولىپ تابىلاتىن «اباي» رومانىنا دا قاۋىپ تونەتىن. بىراق قۇنانباي ايتقانداي، «قاۋپى نەدەن بولسا قاتەرى دە سودان كەلدى».
عىلىم اكادەمياسىنداعى عىلىمي ءماجىلىستىڭ «توراعاسى م.عابدۋللين بۇل جينالىستىڭ ماقساتىن:
«جولداستار! عىلىم اكادەمياسى مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ بىرلەسكەن كەڭەسىندە ابايتانۋ ءىلىمى تۋرالى پىكىر تالاسىنا كەيبىر قورىتىندىلار شىعارۋ تۋرالى كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. ەكىنشى، ابايتانۋ سالاسىندا اتقارىلاتىن الداعى جۇمىستاردىڭ باعىت-باعدارى جاسالۋى ءتيىس. سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى توڭىرەگىندەگى پىكىرلەردى قورىتىپ، كىمدى ابايدىڭ شاكىرتىنىڭ قاتارىنا قوسۋ كەرەك، كىمدى قوسپاۋ كەرەك، سول جونىندە وبەكتيۆتى شەشىم قابىلداۋعا ءتيىسپىز. 1954 جىلى ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 50 جىل تولادى. وسىعان وراي قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ابايدىڭ شىعارمالارىن ەكى تىلدە شىعارۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. اباي پوەزياسىن كەزەڭگە ءبولۋ مەن ونىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسى جايىندا داۋلى پىكىرلەر قوزعالىپ ءجۇر. اباي شىعارمالارىن جاريالاۋدا قانداي دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز، سونى وسى كەڭەستە انىقتاپ العانىمىز دۇرىس. ءۇشىنشى: بۇرمالاۋدان، جالعان تالداۋلاردان تازارعان ابايدىڭ جاڭا عىلىمي ءومىربايانى جونىندە دە پىكىر الىسۋىمىز قاجەت. سوعان بايلانىستى اباي شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنىڭ باعىت-باعدارىن دا انىقتاۋىمىز كەرەك شىعار. سوڭىندا، ءبىزدىڭ شەشىمىمىزدە ابايدىڭ ادەبي مۇراجايى نەمەن اينالىسۋ كەرەك دەگەن ماسەلە قامتىلۋ كەرەك»,– دەپ (سوندا، 34-ءىس، 26-بەت) تانىستىرىپتى.
بۇل مۇحتار اۋەزوۆكە باعىتتالعان يدەولوگيالىق كەزەكتى ءبىر شەشۋشى سوققى بولاتىن. ول ەكى كەڭەستىڭ دە ستەنوگرامماسىنان انىق اڭعارىلادى. باس بايانداماشىلار ءسابيت مۇقانوۆ پەن قاجىم جۇماليەۆ، قوسىمشا بايانداماشى س.نۇرىشەۆ. سونىمەن باعىت پەن باستى قاراۋىل انىقتالدى، «مەرگەندەر» بەلگىلەندى.
قاراۋىلعا، قازاقى اتاۋعا جۇگىنسەك قاراقشىعا، ارينە، ابايدى «بۇرمالاپ، جالعان تالداعان»، «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن ويلاپ تاپقان»، ابايعا «يسلاميات تۋرالى ولەڭ جازدىرىپ» (سولاي دەمەسكە لاج دا جوق), ونى جيناققا كىرگىزگەن، ابايعا رۋحاني وپاسىزدىق جاساعان جانە ونى زەرتتەۋگە دارمەنسىز ادام – مۇحتار اۋەزوۆ ءىلىندى. بۇل ناۋقان ءۇش جىل قاتارىنان جۇرگىزىلىپ كەلە جاتتى. سوندا دا «الىپ بايتەرەك» شايقالسا دا قۇلاماي، تەڭسەلىپ تۇرعان. باستى اشكەرەلەۋشىلەر – سول تۇستاعى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «جەكە دۇشپانى» ء(وز ءسوزى) قاجىم جۇماليەۆ جانە ورتالاۋ مەكتەپتىڭ بىلىمىمەن «اباي شىعارمالارىنىڭ العاشقى كەزەڭى» دەگەن ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ «شاڭىن شىعارعان» كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، ونىسى كەيىن اشكەرەلەنگەن ءجالاڭتوس س.ن.نۇرىشەۆ – جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا «ابايدىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل فيلوسوفياسىنىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، قازاق رۋحانياتىن قوقىستان تازارتايىق» دەپ شۋ شىعارعان ءى.قابىلوۆتىڭ ماقالاسىنىڭ اتىن ءسال وزگەرتىپ الدى دا «ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدەگى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل بۇرمالاۋشىلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابايىق» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى.
كەيىننەن انىقتالعانىنداي جانە ءوزىنىڭ مويىنداۋىنشا، بۇل ءبىلىمسىز ءجالاڭتوستىڭ ايتاقشىسى – جازالاۋ قىزمەتىن باعىتتاپ وتىراتىن ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا ءبولىمى مەن پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسى، قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ يدەولوگيالىق قارسى كۇرەس ءبولىمى، «پراۆدا» گازەتىنىڭ قازاقستانداعى ءتىلشىسى ا.چەرنيچەنكونىڭ ماڭىنا توپتاسقان «جۇمىس توبى»، ونىڭ ۇيىمداستىرۋىن قاداعالاعان ساقتاعان بايىشەۆ، ورىندالۋىنا جاۋاپتى ادام قاجىم جۇماليەۆ ەكەنى انىقتالدى. قازاقستانداعى «قىزىل ناۋقاندى» «پراۆدانىڭ» باس رەداكتورى ل.ف.يليچەۆ، سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.وزەروۆ باقىلاپ، كەڭەس بەرىپ وتىرعان. «گۇلدەنگەن قازاقستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكاسىنىڭ يدەولوگيالىق نەگىزىن قالاعان»، ەرەكشە ءبولىمنىڭ اسكەري كوميسسارى، 1946–1954 جىلداردىڭ اراسىنداعى ساياسي قىسىمنىڭ باس يدەولوگى، 1947 جىلى «پروفەسسور م.اۋەزوۆ وتكەننىڭ شىرماۋىندا» دەپ ماقالا جازىپ، اشىق كۇندە نايزاعاي ويناتقان س.بايىشەۆكە قارسى م.اۋەزوۆ ەشقانداي ءۋاج ايتا المايتىن. ول – كەڭەس يدەولوگياسىنا قارسى شىعۋمەن بىردەي بولاتىن.
ال مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قارا ءتىلدىڭ شەشەنى، ازۋلى قاجىم جۇماليەۆكە جالىن تىستەتكەنىمەن، ۇيىرىنە جولاتپايتىنداي ايبارى بار بولاتىن جانە وعان قارسى ناتيجەلى تۇردە كۇرەسە ءبىلدى. جەك كورىنىشتىڭ تامىرى قايدا جاتقانىن كىم ءبىلسىن، ادام رەتىندە دە ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ تىرشىلىگىن تىلەمەگەن، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى ولار ءۇشىن ايقاس الاڭى عانا بولعان سياقتى. اۋىر ءسوز، بىراق، شارا قايسى. بۇل – تالقىلاۋدى، دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن، ءشيىن شىعارماي قالدىراتىن تىلسىم تاقىرىپ.
ال ەشقانداي ءبىلىمى مەن عىلىمي سالماعى جوق س.نۇرىشەۆ «كۇشتىنىڭ قولجاۋلىعى»، بار عىلىمي ماقساتى: «مەن اۋەزوۆتىڭ ءوزىن بىلاي سۇمىرەيتكەمىن!»،– دەپ (ق.مۇحامەدحانوۆ) اتىن شىعارۋعا ۇمتىلعان قازاقتىڭ گەروستراتى عانا. مۇمكىن، ءومىرىنىڭ جالعىزدىقپەن اياقتالۋىنا دا سول جانىعۋدىڭ زاۋالى تيگەن شىعار، كىم ءبىلسىن.
اۋەزوۆتىڭ قارا باسىن قاراۋىلعا العان باياندامانى تولىق كەلتىرۋدىڭ، ءتىپتى ءىشىنارا كەلتىرۋدىڭ رەتىن تاپپادىق. ءۇش جىل بويى مۇحتاردىڭ باسىنا قامشى ۇيىرگەن س.نۇرىشەۆتىڭ ۇستانعان پىكىرىن تۇجىرىمداپ قانا ءتۇيىپ بەرەمىز جانە ويىمىزدى شيراقتاي دامىتۋ ءۇشىن قوسىمشا باياندامادان باستادىق.
س.نۇرىشەۆ: «1. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار، پانتيۋركيستەر، پانيسلاميستەر ابايدىڭ اتىن بەتقاپ ەتىپ جامىلىپ وزدەرىنىڭ دۇشپاندىق، كەڭەسكە قارسى كوزقاراستارىن قازاق ادەبيەتتانۋىنا بۇركەمەلەپ ەنگىزدى. مۇنداي ساياسي، يدەولوگيالىق ۇلتشىل قوقىستان ارىلتپاي ابايدى زەرتتەي المايمىز».
سوندا «ابايدىڭ اتىن جامىلىپ بەتقاپ كيگەن» كىم؟ اۋەزوۆ پە، الدە ءوزى مە؟ ءسىرا، ءوزى شىعار.
س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «2. ابايدىڭ شىعارمالارىن تاپتىق قايشىلىقتاردان، شىعىستىق رەاكتسيالىق ىقپالدان تازارتۋىمىز كەرەك».
ابايدى قالاي تازارتپاق؟ ونىڭ دا جولىن تاپتى. 1954 جىلعى جيناق كۇزەلىپ، تۇزەلىپ شىقتى.
س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «3. ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەن ماركستىك، لەنيندىك، ستاليندىك ىلىمگە قارسى تاس-تالقانى شىعارىلىپ تالقاندالعان قىلمىستىق تۇجىرىمدامانىڭ تامىرىن ماڭگىلىككە وتاپ تاستاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن»:
ءيا، نە ىستەۋ كەرەك؟ «شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» ەمەس پە ەدى؟
س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «4. وتكەندەگى بۋرجۋازياشىل، ۇلتشىل، فەودالدىق، پانتيۋركيستىك، پانيسلاميستىك يدەياسىن بۇگىنگە دەيىن بۇركەمەلەپ كەلگەن; 5. ابايتانۋدان ءدارىس وتەتىن، «اقىن اعا» اتتى رومانى ارقىلى تەرىس تۇجىرىمدى ناسيحاتتاعان; 6. الاش يدەياسىن «اباي» جۋرنالى ارقىلى ناسيحاتتاعان; 7. كونتررەۆوليۋتسياشىل «الاشورداشىل جاستاردىڭ كوسەمى»; 8. ورىستارعا قارسى ۇگىتتەيتىن «زار زامان» تەورياسى مەن «حان كەنەنىڭ» اۆتورى; 9. ابايدىڭ بۋرجۋازيالىق-پانيسلاميستىك، شىعىستىق رەاكتسيالىق شىعارمالارىن بۇرمالاپ تالداۋشى; 10. پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى ەركىن اۋداردى دەپ ابايدىڭ ورىس ادەبيەتىنەن ۇيرەنگەنىن جوققا شىعارۋشى، ءسويتىپ، ابايدىڭ جالاقورى بولىپ وتىرعان، ونىمەن دە شەكتەلمەي، 11. ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋدە كونتراباندالىق جولمەن اينالىسىپ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازدار» اتتى مىسالىن ابايدىڭ اتىنان جاريالاتقان; 12. «قازاق سسر تاريحى» مەن «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا» كەنەسارى تۋرالى تالداۋلاردى «سانا اعىمىن» ۇستانا وتىرىپ ەنگىزگەن; 13. ءوزىنىڭ عىلىمعا جات، دۇشپاندىق يدەولوگيالىق، ماركسيزمگە قارسى ۇستانىمىن م.دۇيسەنوۆ، قازىر حالىق جاۋى رەتىندە اشكەرەلەنىپ، عىلىمي دارەجەسى الىنىپ تاستالعان قايىم مۇحامەدحانوۆ سياقتى شاكىرتتەرى ارقىلى وتكىزىپ جىبەرۋگە تىرىسقان; 14. ءسويتىپ، قوعامدىق ويدى اداستىرعان; 15. ز.كەدريناعا ءوزى تۋرالى زەرتتەۋ جازدىرىپ، وداقتىق دەڭگەيدەگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىن جالعان جولعا سالعان; 16. اباي مۇراجايىنا جالعان دەرەكتەر مەن مۇراعاتتار جيناۋ ارقىلى حالىق جاۋلارىنىڭ يدەياسىن ناسيحاتتاعان – بۇل ايتىلعانداردىڭ بارلىعى دا ونىڭ وتىز جىلدان بەرى ادەبيەت سالاسىنا ەنگىزگەن بۇرمالاۋلارى مەن ساياسي قاتەلىگىن، ونىڭ ناعىز بۇركەمەلەنگەن بەت-بەينەسىن تولىق اشىپ بەرە المايتىن م.اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىل-بۋرجۋازيالىق، دۇشپاندىق ۇستانىمىن اشكەرەلەپ، ادەبيەتتانۋ عىلىمىن ۇلتشىل كوزقاراستان تازارتقاندا عانا ىلگەرى باسا الامىز»,– دەگەن مازمۇندا ايىپ تاقتى.
مۇنداي تارماق-تارماققا ءبولىنىپ، ۋىتتى تىلمەن تۇزدىقتالعان، «نەعىلايىنسىز اشكەرەلەۋلەر» م.اۋەزوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىندە دە كەزدەسپەگەن. قازىر ەزۋ تارتقىزعانىمەن، ول كەزدە جاعىڭدى ايىراتىن ايىپتار ەدى.
ءۇش جىل بويعى تالقى وسى باعىتتا ءوربىدى. تالقىلاۋ مەن سىلكىلەسۋ بارىسىندا بۇل تارماقتاردىڭ ءوزى بۇدان دا ۇساق جانە شەتىن تاقىرىپتارعا ءبولىنىپ كەتتى. ءبىز سول كەزدىڭ اۋا رايىن اڭداتۋ ءۇشىن عانا ءۇش جىلعا سوزىلعان بۇل ايتىستاردىڭ جەكەلەگەن تۇستارىنداعى شارپىسۋلاردى جيناقتاي قامتىپ، قورىتىندى وتىرىستاعى حاتتامانى ىقشامداپ نازارعا ۇسىنامىز.
ديلەتانت س.نۇرىشەۆ نەگىزگى يدەولوگيالىق دۇشپاندىقتىڭ باعىتتارىن تۇجىرىمداپ بەرسە، اكادەميك ق.جۇماليەۆ ەندى سونى جىلىكتەپ، مۇشەلەي اشكەرەلەۋگە كوشتى. سونىڭ ىشىندە اۋەزوۆتىڭ شاكىرتتەرى ارقىلى ابايدىڭ شاكىرتتەرىن «حالىق جاۋى» ەتىپ شىعاردى.
ق.جۇماليەۆ: «مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىندا… ءبىرىنشى وپپونەنت رەتىندە اۋەزوۆ ءسوز الدى، ول بۇل جۇمىستى وتە ماقتاپ، اسپانعا كوتەردى. مەن بۇل ديسسەرتاتسيانى بىزگە جات ۇلتشىل، پانيسلاميستىك يدەيانى كوپە-كورىنەۋ وتكىزىپ جىبەرۋ دەپ ەسەپتەيمىن. نەگە؟
بىرىنشىدەن، ابايدىڭ شاكىرتى رەتىندە تۇراعۇلدى ۇسىنادى، ال ول بولسا كەزىندە حالىق جاۋى رەتىندە قازاقستان تەرريتورياسىنان قۋىلعان بولاتىن. ديسسەرتانتتىڭ پىكىرى بويىنشا، ابايدىڭ ەكىنشى شاكىرتى – كوللەكتيۆتەندىرۋگە قارسى شىعىپ، شىڭعىستاۋدا قارۋلى باندىلار كوتەرىلىسىن باسقارىپ جۇرگەندە قىزىل ارميا بولىمدەرىمەن اتىس كەزىندە ولگەن شاكەرىم قۇدايبەرديەۆ ەكەن، ال ونى اۋەزوۆ 1933 جىلى-اق ابايدىڭ شاكىرتى ەسەبىنە قوسقان بولاتىن (اباي شىعارمالارى، 1933 جىل، 383-بەت).
مۇحامەدحانوۆ: ابايدىڭ ەڭ جاقىن دوسى جانە تالانتتى شاكىرتى – اسا ءىرى ءدىن وكىلى، ءىرى فەودال، ورىستاردى، وزبەكتەردى، قىرعىزداردى جانە قازاقتاردى قىرعان، بۇگىن پارتيا مەن كەڭەس بۇقاراسى اشكەرەلەپ وتىرعان كەنەسارى مەن ناۋرىزباي تۋرالى داستان جازعان كوكباي ەدى، – دەپ ەسەپتەيدى.
م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ 1933 جىلى ۇستانعان كوكباي تۋرالى قاتە پىكىرىن تۇراقتى تۇردە تابانداپ قورعاپ كەلەدى جانە كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسى تۋرالى بولشەۆيك پارتياسىنىڭ ورتالىق ورگانى «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالادان سوڭ دا، قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ول تۋرالى شەشىمىنەن كەيىن دە بىزگە جات وسى تۇجىرىمدى مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسى ارقىلى وتكىزىپ جىبەرۋگە تىرىسىپ كەلەدى. م.اۋەزوۆ اباي مەكتەبىنىڭ ۇزدىك وكىلى دەپ باعالاعان كوكبايدىڭ «كەنەسارى – قانشايىم» داستانى قانداي ەكەن، تىڭداڭىزدار:
قىلىشىن سۋىرىپ الىپ قىنابىنان،
ادامنىڭ داۋىسىن ەستىپ قۇلاعىنان.
شاھارعا «ابىلايلاپ!» كىرىپ كەتتى،
كەم بولماي تۇلەپ ۇشقان قىرانىنان.
كوپ قويعا ءبىر كوك ءبورى جۇرگەن كىرىپ،
باسىنا قالقان ۇستاپ، ساۋىت كيىپ.
ءبارىن دە تىستاعىنىڭ قىرعاننان سوڭ،
كوشەگە جان شىقپادى اۋىزى كۇيىپ.
كوشەگە ەش ءبىر ادام شىقپاعان سوڭ،
شاھاردىڭ ءورت قويادى ءبىر شەتىنەن...
داستاندا ناۋرىزباي كىمدى ولتىرەدى؟ ورىستاردى. كىمنىڭ قالاسىن ورتكە ورايدى؟ ورىستاردىڭ. كوكباي كەنەسارىنى نەگە ماداقتايدى؟ ءبىر جولدا 99 وزبەكتى ولتىرگەنى ءۇشىن. قاسىموۆتاردى اقىن نە ءۇشىن ماقتايدى؟ قىرعىز بەن قازاق ەلىنىڭ بەيبىت تۇرعىندارىن قاتىگەزدىكپەن اياۋسىز قىرعانى ءۇشىن».
مىنە، اۋەزوۆ كىمدى ابايدىڭ شاكىرتى، دوسى، حالىق اقىنى دەپ ەسەپتەيدى. اۋەزوۆتىڭ وسى پىكىرىمەن كەلىسەمىز بە؟ جوق، ەشقاشاندا. مۇنى ءبىر دەڭىز».
بۇعان قاراعاندا اباي اقىن ەمەس، كىلەڭ قىرىپساپ قاراقشىلاردى دايىنداعان سياقتى، وسى جولداردى وقي وتىرىپ س.مۇقانوۆتىڭ، ق.جۇماليەۆتىڭ، س.نۇرىشەۆتىڭ عىلىمي پايىمى مەن پىكىرلەرىنىڭ قيسىنىنا تاڭدانا ۇرەيلەنەسىڭ. سەبەبى «اتىپ، اسىپ، ورتەپ، جاتقان» ناۋرىزباي، كەنەسارى، كوكباي ەمەس – اۋەزوۆتىڭ تۋرا ءوزى سياقتى سىڭايدى باياندايدى.
ق.جۇماليەۆ (جالعاسى): «ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ اباي تۋرالى سوڭعى زەرتتەۋلەرىندە ونىڭ شىعارماشىلىق قاينار كوزى، ورىس ادەبيەتىمەن بايلانىسى تۋرالى دۇرىس تالداعانىنا قاراماستان، ءبارىبىر، مۇحامەدحانوۆتىڭ ەڭبەگى تۋرالى پىكىرىندە ديسسەرتانتتىڭ: ونىڭ ءوزىنىڭ (اۋەزوۆتىڭ – ت.ج.) «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ 1934 جىلعى №11-12 ساندارىندا جاريالانعان، وندا م.اۋەزوۆ ابايدى گاسپيرينسكيدىڭ، اۋعانيدىڭ، عابدۋكۋدىڭ جانە باسقا دا تازا پانيسلاميستەردىڭ يدەيالىق جالعاستىرۋشىسى رەتىندە كورسەتكەن پانتۇركىستىك، پانيسلاميستىك ماقالاسىنا جاساعان سىلتەمەسىمەن ىمىرالاستىق ءبىلدىردى».
دەمەك، م.اۋەزوۆ – مۇسىلمانشىل، ءدىندى ناسيحاتتاۋشى جانە تۇرىكشىل.
ق.جۇماليەۆ (جالعاسى): «ۇشىنشىدەن، 1951 جىلى اقپانداعى «پراۆدانىڭ» ماقالاسىنان كەيىن دە م.اۋەزوۆ دوتسەنت سميرنوۆانىڭ ء«حۇىىى عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وچەركتەرى» اتتى ەڭبەگىنە ماركستىك زەرتتەۋ دەپ باعا بەردى، ال بۇل ەڭبەكتە يدەولوگيالىق تۇرعىدان جات، زياندى سىلتەمەلەر كەلتىرىلگەن، ولاردىڭ قاتارىندا حالىقتىق شىعارما دەپ بۇركەمەلەنگەن «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى جۇماباەۆتىڭ شىعارماسىنان ءۇزىندى كەلتىرگەن. بۇل اۋەزوۆ ءۇشىن ماسقارا جاعداي».
دەمەك، م.اۋەزوۆ الاشورداشىل! شىندىعىندا دا ماسقارا ەكەن! سوندا سميرنوۆا كىم؟ ديسەرتاتسيانىڭ يەسى – كەڭەسشىل، ال ونىڭ وپپونەنتى – الاشورداشىل بولاتىنى قالاي؟ ول ديسسەرتاتسيانىڭ عىلىمي جەتەكشىسى كىم؟ كەيىن سميرنوۆانىڭ ءوزى دە جۇماليەۆ پەن عابدۋليندى جاقتاپ شىقتى.
ق.جۇماليەۆ (جالعاسى): «يسمايىلوۆتىڭ، كەنجەباەۆتىڭ، قوڭىراتباەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ەڭبەكتەرىندە جىبەرىلگەن ۇلتشىلدىق قاتەلەر اۋەزوۆتىڭ ماداق پىكىرلەرىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتقانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن نارمانبەت ورمانبەتوۆتىڭ ولەڭدەر جيناعى شىقتى، يسمايىلوۆ ونى دا دەموكرات حالىق اقىنى دەپ ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىنا قوستى، اۋەزوۆ ول جيناققا جاقسى باعا بەردى جانە ونىڭ رەداكتورى بولدى. ال بۇل «اقىن» «الاشوردانىڭ» مۇشەسى بولدى جانە ولەرىندە ءوزىنىڭ بارلىق مۇلكىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ پايداسىنا قالدىردى. بۇل تۋرالى «سارىارقا» گازەتىندە 1919 جىلى جازىلدى. اۋەزوۆ مۇنى شىنىمەن بىلمەدى مە؟ مەنىڭ ويىمشا مۇنى ونىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس.
بىزگە جات وسىنداي يدەولوگيانى وتكىزىپ ءجۇرۋىن كەزدەيسوقتىق دەيمىز بە؟ جوق، كەزدەيسوق ەمەس. بۇل قانداي دا ءبىر جۇيەگە تۇسىرىلگەن، ناقتى ءبىر ماقساتى بار تۇجىرىم.
م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ وسى قاتەلەرىن باتىلدىق تانىتىپ، شىن جۇرەكتەن مويىنداۋدىڭ ورىنىنا، قاسارىسىپ، ءوزىنىڭ وسىنداي ساياسي زياندى تۇجىرىمدارىن ءوزىنىڭ شاكىرتى-ءمىس دەپ ەسەپتەيتىن – يسمايىلوۆ، قوڭىراتباەۆ، مۇحامەدحانوۆ، تاعى باسقالار ارقىلى تاباندى تۇردە دالەلدەۋىن جالعاستىرىپ كەلەدى، وزىمەن پىكىرلەس تاريحشىلاردىڭ قاتارىنا سۇلەيمەنوۆ سياقتى ادەبيەتتەن حابارسىز ادامداردى قوسىپ الدى، ءسويتىپ، ولار اۋەزوۆتىڭ قولىنداعى شوقپارعا اينالدى، ءوزىنىڭ ورەسكەل ساياسي قاتەلەرىن كورسەتۋگە ۇمتىلعانداردى اۋەزوۆ سولاردىڭ كومەگى ارقىلى ەسەپ ايىرىسادى».
جالپى العاندا، س.مۇقانوۆ پەن ق.جۇماليەۆتىڭ پىكىرلەرى مازمۇنداس، ساباقتاس، ىلىكتەس كەلەدى. سوعان قاراعاندا ولار مەكتەپ وقۋلىعىن عانا بىرىگىپ جازباعان، باياندامالاردى دا اقىلداسا وتىرىپ، ءبىرىنىڭ پىكىرىن ءبىرى تولىقتىرعانى انىق بايقالادى. دەمەك بۇل، ۇيىمداسقان «يدەولوگيالىق شابۋىل» بولىپ تابىلادى.
ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «ابايدىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى» بايانداماسىنىڭ نەگىزگى پىكىرلەرى ءبىز قىسقارتا پايدالانىپ وتىرعان مىنا ماسەلەلەردى قامتىدى جانە ونىڭ بارلىعىن تەك قانا م.اۋەزوۆكە قاراتا ايتتى:
«1) ابايدىڭ شاكىرتتەرى نەمەسە جولىن تۇتۋشىلار كىمدەر؟ بۇل سۇراۋ ءبىرىنشى رەت بۇدان 40 جىل بۇرىن تۋدى. 1911 جىلى ورىنبوردا شىعاتىن «قازاق» گازەتىندەگى ماقالالارىندا بايشىل-ۇلتشىلدار ابايدى وزدەرىنىڭ رۋحاني اتاسى عىپ كورسەتپەك بولدى.
2) ەكىنشى رەت بۇل سۇراۋ 1918 جىلى قايتالاندى. «الاشوردا» پارتياسىنىڭ سەمەيدەگى وبلىستىق كوميتەتى سول جىلى سەمەي قالاسىندا «اباي» اتتى رەۆوليۋتسياعا قارسى جۋرنال شىعاردى... جۋرنال پانازياتتىق ۇران شاقىرىپ، شىعىس اتاۋلىنىڭ الدىنا ميليتاريستىك جاپونيانى ۇلگىگە تارتتى. وسى شەكتەن شىققان رەاكتسيالىق جۋرنالدىڭ بەسىنشى سانىندا باس ماقالا بوپ «ابايدان سوڭعى اقىندار» دەگەن ماقالا شىقتى، اۆتورىنىڭ پسەۆدونيمى – «ەكەۋ». «ەكەۋدىڭ» كىمدەر ەكەنى بىزگە ءمالىمسىز، ال ماقالانىڭ مازمۇنى – رەۆوليۋتسياعا قارسى، سونىمەن قاتار، حالقىمىزدىڭ ارداقتى اقىنى ابايعا جاپقان جالا، جاققان كۇيە. ويتكەنى، بۇل ماقالادا «ەكەۋ» رەۆوليۋتسياعا دەيىن اشىقتان-اشىق بايشىل-ۇلتشىلدىق باعىتتا بولعان، رەۆوليۋتسيا جىلدارى سوۆەت وكىمەتىنە سوزبەن عانا ەمەس، ىسپەن قارسى شىعىپ، «الاش پولكتارىن» قۇرىپ، قىزىل ارميامەن سوعىسقان احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى الاشورداشىلاردى ابايدىڭ شاكىرتى ەدى – دەيدى».
«اباي» جۋرنالىنداعى «ابايدىڭ اقىندىعى تۋرالى» ماقالانى جازعان «ەكەۋ» – تۇراعۇل ابايۇلى قۇنانباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ. بۇل تۋرالى اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ سىلتەمەسى ومىرباياندىق انكەتادا جازىلعان. ال «ابايدان سوڭعى اقىندارعا» قول قويعان «ەكەۋ» – جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ. بۇل جونىندەگى دەرەك ج.ايماۋىتوۆتىڭ ومىرباياندىق انىقتاماسىندا بار. س.مۇقانوۆ ونى ءبىلىپ، وراعىتىپ وتىر ما، جوق بىلمەي قوساقاباتتاپ وتىر ما. سوڭعىسى دۇرىس سياقتى. ويتكەنى، تۇراعۇلدىڭ جازعانىن بىلسە، كەلەسى باپتا ونى ەلەۋسىز قالدىرماي، مىندەتتى تۇردە اتاسا كەرەك ەدى.
س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «3) «ابايدىڭ شاكىرتتەرى كىمدەر؟» دەگەن سۇراۋعا، ءۇشىنشى رەت، سوۆەتتىك داۋىردە تاشكەنت قالاسىندا شىققان «شولپان» اتتى جۋرنال جاۋاپ بەرمەك بولدى. جۋرنالدىڭ 1923 جىلى شىققان 2-3 جانە 4-5 ساندارىندا «قوڭىر» اتتى پسەۆدونيممەن بىرەۋ «قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ءداۋىرى» دەگەن ماقالا جازدى. ماقالانىڭ اۆتورى، جوعارىدا، «اباي» جۋرنالىندا جاريالانعان «ەكەۋدىڭ» پىكىرىنە تۇگەل قوسىلىپ، ونداعى رەۆوليۋتسياعا قارسى پىكىردى تەرەڭدەتتى، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قۇرالدى كۇرەس جۇرگىزگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتان باستاپ، «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» دەگەن تىزىمگە ون اقىن، جازۋشىنىڭ اتىن تىركەدى، سولاردىڭ جەتەۋى – وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا، سوۆەت وكىمەتىنە اشىق قارسى بوپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا قارا تاقتاعا جازىلعاندار».
ولاردى «قارا تاقتاعا جازعان» ادام – س.مۇقانوۆتىڭ ءوزى بولاتىن.
س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «4) اۋەزوۆ جولداستىڭ شاكارىم مەن كوكباي تۋرالى سوزدەرى ساياسي قاتە پىكىر ەكەندىگىنە، بۇل ايتىلعانداردىڭ كوپشىلىگى ابايدىڭ تازا بەتىنە كۇيە جاعۋ بولاتىندىعىنا كەيىنىرەك تولىق ورالامىز. ازىرگە ايتارىمىز، وسى پىكىرىن اۋەزوۆ كەيىنگى ماقالالارىندا دا قولداپ، حالىق جاۋى شاكارىمنىڭ اتىن 1940 جىلى موسكۆادا ورىس تىلىندە شىققان «ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارى» دەگەن كىتاپتا دا (18-بەت) قايتالايدى. ابايدىڭ 1940 جىلى باسىلعان شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىنا جازعان ماقالاسىندا، اۋەزوۆ جولداس اباي «شاكىرتتەرىنىڭ» تىزىمىنەن شاكارىمدى شىعارادى دا، ونىڭ ورنىنا ساياسي بەتىندە شاكارىمنەن تۇك ايىرماسى جوق تۇراعۇلدى قوسىپ، ول تۋرالى: «شىنىندا دا ابايدىڭ ۋاعىز-وسيەت ايتىپ، ادام بولساڭ سەن عانا بولاسىڭ، ءۇمىت قىلاتىن سەندەر عانا دەيتىن ەت-باۋىر، جاقىن جاستارى دا وسى كوكباي، تۇراعۇل بولاتىن»،– دەيدى (269-بەت). تۇراعۇل ابايدىڭ 1948 جىلى شىققان تولىق جيناعىندا وتە سۇيكىمدى سوزدەرمەن اتالادى، وسى كىتاپتىڭ 121-بەتىندە، ابايمەن تۇسكەن فوتو-سۋرەتى باسىلادى.
1951 جىلى، 6-اپرەل كۇنى الماتىدا قورعالعان «ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى» دەگەن قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىنا اۋەزوۆ ماقتاپ پىكىp ايتادى، سونىڭ ىشىندە دە تۇراعۇل ماقتالىپ ءجۇر. وسى جىلى باسپاعا بەرىلگەن «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» دەگەن ولەڭدەر جيناعىنا اۋەزوۆ ۇزاق كipicپe ءcوز جازادى دا، «ابايدىڭ شاكىرتتepi» دەگەن تىزىمگە، اباي اۋىلىندا ءار كەزدە مولدا بوپ، قادىم جولىمەن بالا وقىتقان مۇرسەيىت، ماحمۇد، سامارباي دەگەن ادامداردى كىرگىزەدى. ءسويتىپ اۋەزوۆتىڭ ءار جىلدا جازعان ماقالالارىندا «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن ادامداردىڭ تىزىمدەرى كەڭەيە بەرەدى».
بۇدان كەيىن ءاربىر حالىق جاۋىن ءبىر-بىرلەپ ساناپ، باس-باسىنا مىنەزدەمە بەرەدى. ارينە تۇزدىعى اششى، ايىبى اۋىر، ۇكىمى ءوتىمدى. وعان قاراپ بۇلاردىڭ، شىندىعىندا دا، قاراقشى ەكەنىنە ەش كۇدىگىن قالمايدى.
س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «5) ءبىرىنشى – شاكارىم قۇدايبەردين. بۇل ادام رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى دىنشىلدىك-ۇلتشىلدىق باعىتتا جازعان ادام. 1917 جىلى pەۆوليۋتسياعا قارسى ۇيىمداسقان «الاشوردا» پارتياسىنىڭ سەمەيدەگى وبلىستىق سەزىن «الاش اقساقالى» بوپ اشقان ادام، رەۆوليۋتسياعا قارسى باعىتتاعى «اباي» جۋرنالى مەن «سارىارقا» گازەتىنە وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا قارسى ماقالالار جازعان ادام. 1929 جىلى باي-كۋلاكتاردى باستاپ، شىڭعىستاۋ اۋدانىندا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قۇرالدى كوتەرىلىس جاساپ، جازىقسىز تالاي ادامدى ءولتىرىپ، ءوزi اتىستا وققا ۇشقان ادام. بۇنداي ءبانديتتى، ول اتىلىپ ولگەننەن كەيىن دە، مۇحتار اۋەزوۆ جولداستىڭ 1934 جىلى دا، 1940 جىلى دا «اباي شاكىرتتەرىنىڭ» تىزىمىنە قوسىپ ماقتاۋى oيعا سىيمايدى. اۋەزوۆ جولداستىڭ، شاكارىم بانديت بوپ ولگەننەن كەيىن دە، وعان مەيرىمدى كوزبەن قاراۋى، ەڭ جەڭىل تىلمەن ايتقاندا – ۇيات».
بىزدىڭشە، ادامعا قيانات جاساماۋ ءۇشىن، وڭاشا تىرلىك كەشكەن، مىنا دۇنيەنىڭ ءىسىن تارك ەتكەن ءاز شاكارىمنىڭ كىناسىزدىگىن بىلە تۇرا، ال ونى س.مۇقانوۆ جاقسى بىلگەن، جازىقسىز جاننىڭ موينىنا «جازىقسىز تالاي ادامدى ءولتىرىپ، اتىستا وققا ۇشقان» دەپ جالا ارقالاتۋى، س.مۇقانوۆتاي تۇلعاعا «ەڭ جەڭىل تىلمەن ايتقاندا – ۇيات» ەدى. بىراق، دەكبىرسىز ساياسات وعان دەگبىر بەرمەدى
س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «اۋەزوۆ جولداستىڭ بىلتىر باسىلىپ شاققان «اقىن اعا» دەگەن رومانىندا، اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بوپ شۇبار دەگەن جۇرەدى. ونىڭ شاكارىم ەكەنى وزىنەن-ءوزى كورىنىپ تۇر، ويتكەنى، ول، ماعاۋيامەن جارىسىپ، «ەڭلىك-كەبەك» اتتى پوەما جازىپ جۇرەدى، سوندا ول شاكارىم بولماعاندا كىم؟ ولاي دەيتىنىمىز كىتاپ بوپ شىعىپ ەلگە تاراعان «ەڭلىك-كەبەك» – شاكارىمدىكى. ماعاۋيا «ەڭلىك-كەبەكتى» جازىپتى دەگەن ءسوزى ءالى دالەلدەنۋى كەرەك. ويتكەنى، ماعاۋيانىڭ وزگە ولەڭدەرى ءارتۇرلى جازبالاردا ساقتالعاندا، ول «جازىپتى» دەگەن «ەڭلىك-كەبەك» ەشقايدا ساقتالماي، تەك، مۇحامەدحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، مۇحتاردىڭ سەمەيدەگى ارحيۆىنان تابىلىپتى-مىس. ول نە قىلعان ارحيۆ؟ جانە ول ءارحيۆتى 1934 جىلعى ماقالاسىنا دەيىن اۋەزوۆ جولداستىڭ ءوزى نەگە بىلمەگەن؟!. ودان بۇرىنعى ماقالالارىندا نەگە اتاماعان؟!. بۇنداي بانديتتىڭ شىعارمالارىن ءبىز تالقىلاپ جاتپايمىز.
6) ەكىنشى – تۇراعۇل. جاقسى كورەتىندەردىڭ ەركەلەتىپ قويعان اتى – تۇراش. ابايدان تۋعان بالا بولعانىمەن، بۇل دا سوۆەت قوعامىنا جات، جاۋ كىسى. ول دا «الاشوردا» پارتياسىنىڭ ارداقتى ادامىنىڭ ءبىرى بوپ، «سارىارقا» گازەتىنە cوۆەت وكىمەتىن جامانداپ ماقالا جازعان. 1928 جىلى cوۆەت وكىمەتىنىڭ ەرەكشە دەكرەتىمەن، قازاقتىڭ بەس ءجۇز باي-فەودالدارىنىڭ مال-مۇلىكتەرى كونفيسكاتسياعا الىنعاندا، تۇراعۇل دا سول تىزىمدە بولعان. وسىنداي جولدا ولگەن ادامدى دا 1951 جىلعا دەيىن اۋەزوۆ جولداستىڭ، ونى قۋاتتاپ جيرەنشين، مۇحامەدحانوۆ جولداستاردىڭ دارىپتەۋىنە قايران قالامىز!
7) ءۇشىنشى – نارمامبەت ورمامبەتوۆ. بۇل ادامنىڭ دا «الاشوردا» پارتياسىندا بولعان سىرلارى اشىلىپ، ارحيۆ دوكۋمەنتتەرىمەن دالەلدەنىپ وتىر. سوندىقتان ول تۋرالى دا ەشكىممەن بۇل جولى ايتىسقىمىز كەلمەيدى.
8) ەندىگى ءسوز كاكىتاي ىسقاقوۆ تۋرالى. 1909 جىلى شىققان ابايدىڭ بipiنiشi ولەڭدەر جيناعىن قۇراستىرىپ باستىرۋدا كاكىتايدىڭ ەڭبەگى بولعانى راس. بipaق, جيناققا باسىلعان «ابايدىڭ ءومىربايانى» ونىڭ ەڭبەگi ەمەس، 1907 جىلى، «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو وتدەلەنيا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا، يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. ۆىپۋسك – ءىىى» – دەگەن اتپەن شىققان كىتاپتا، ۇلتشىلداردىڭ اتامانى ءاليحان بءوكەيحانوۆ جازعان ماقالانىڭ ءدالمە-دءال اۋدارماسى (1-8 نەمەسە 156-164-بەتتەر). سوندىقتان دا ماقالادا بايشىل-ۇلتشىلدىقتىڭ يسءى اڭقىپ تۇرادى. بۇلاردان باسقا «كاكىتاي جازىپتى» دەگەن eكi ولەڭنىڭ نە اۆتوردىڭ شىعارمالىق بەتىنە كۋا بولارلىق، نە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا ەشقانداي پايداسى تيەرلىك قۇنى جوق. سوندىقتان، اباي ولەڭدەرىن جيناپ باستىرعانىن اتاپ ايتىپ، شىعارمالىق eشبip بeتi جوق كاكىتايدى «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن تىزىمنەن شىعارعان ءجون.
9) بيوگرافتاردىڭ ايتۋىنشا، ماعاۋيا، «ابايدىڭ تاپسىرۋىمەن» ءۇش پوەما جازعان: «شاميل»، «ەڭلىك-كەبەك»، «مەدعات-قاسىم». بيوگرافتار «شاميل» ساقتالماعان دەسەدى. «سونداي پوەما بولىپتى-مىس» – دەگەن مالىمەتتى اۋەزوۆ جولداس ءار جىلداردا جازعان ماقالالارىندا ايتىپ ءجۇر. وسى ماقالالاردىڭ بارىندە دە مۇحتار اۋەزوۆ ءشاميلدى: «كاۆكاز ەلدەرىنىڭ بوستاندىعى ءۇشiن كۇرەسكەن حالىق كوسەمى ەدى»،– دەيدى. ءشاميلدىڭ اعىلشىن رازۆەدكاسىنا اگەنت بولعانىن، كوتەرىلىستى سول رازۆەدكانىڭ تاپسىرۋىمەن جاساعانىن، سونداعى ۇرانى پانيسلاميستىك پەن پانتۇركيستىك بولعانىن 1949 جىلى بولشەۆيكتىك ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان ماقالالار اشىپ بەردى. سودان كeيىن باسپاعا بەرىلگەن «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن جيناققا جازعان كipicپe سوزىندە پروفەسسور اۋەزوۆتىڭ: «ماعاۋيا ابايدىڭ ماسليحاتىمەن جانە ماتەريال بepyiن پايدالانىپ، بىرنەشە پوەما جازدى. ول جازعان پوەمالارى – «ەڭلىك-كەبەك»، «ابىلاي»، «شاميل» جانە «مەدعات-قاسىم». شاميل پوەماسى جوعالىپ كەتكەن (قولجازبانىڭ، 14-بeتi)»،– دەۋى eشبip اقىلعا سىيمايدى.
10) اباي شاكىرتتەرى اتالاتىنداردىڭ ىشىندە كوكباي جاناتاەۆ تا بار. بۇل ادام 1862 جىلى تۋىپ، 1925 جىلى، سوۆەت تۇسىندا، 63 جاسىندا ولگەن. بيوگرافيالىق ماتەريالدارعا قاراعاندا، كوكباي جاس كۇنىنەن، سوۆەت وكىمەتى قۇرىلعانعا دەيىن، مەشىت ۇستاپ، ءوزى سوندا جيىرما جىلداي يمام بوپ، مەشىت قاسىنان ءدىني مەدىرەسە اشىپ، ءوزى سوندا ءدىن ساباعىنان جيىرما جىلداي ءدارىس وقىعان ادام.
11) ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ (1856-1924). «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن تىزىمگە ونى قوسىپ جۇرگەن مۇحامەدحانوۆ. ءبىز ارىپپەن دە تانىسپاق بوپ، جينالعان شىعارمالارىن تۇگەل وقىپ شىقتىق، ولاردىڭ ءبىرازى «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن جيناققا قوسىلعان، ءبىرازى قولجازبا كۇيىندە، عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىندا ساقتالعان. سولارمەن تانىسقاننان كەيىن كەلگەن قورىتىندىمىز: شىعارمالارىنىڭ نە يدەيالىق، نە كوركەمدىك جاعىنان ونىڭ ابايمەن ەشبىر بايلانىسى جوق. ول ءوز بەتىمەن ورىستەپ جۇرگەن اقىننىڭ ءبىرى كورىنەدى.
12) ءبىزدىڭ زاماننىڭ ابايدى زەرتتەۋشىلەرى ونەبويى تۋرادان-تۋرا يسلام ءدىنىنىڭ ۇگىتشىسى بولعان كوكباي، ءاpiپ، اسەت سياقتى بارىپ تۇرعان كەرىتارتپا ادامداردى دارىپتەپ، XIX عاسىرداعى كازاقتىڭ ەڭ پروگرەسشىل اقىنى ابايدىڭ قاۋىمىنا قوسقىسى كەلەدى. بۇل – وتپەيتىن جارلىق. بۇعان قازاقتىڭ «وتپەس جارلىق، بويعا قورلىق» دەگەن ماقالى تۋرا كەلەدى».
بۇل ارادا اسەتتىڭ كىرىگىپ كەتۋى كەزدەيسوق، قوساق اراسىنداعى جاڭىلىس سياقتى. ويتكەنى ونىڭ شىعارماشىلىق تاعدىرى مۇلدەم باسقا ارنادا دامىدى. ال: «ابايداي ارت جاعىنا ءسوز قالدىرىپ، جاقسى ەدى-اۋ، اتتەگەن-اي، ءولۋ دەگەن»، – اقىندى: ابايدى ۇلگى تۇتپادى دەۋ، سابەڭنىڭ وزىنشە ايتقاندى تاعى دا «ۇيات» جالا.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
