Múndayda el-júrttyng bәri әlgi kisini әulie kóredi. Beker emes. Onday әuliyeler «amanatqa qiyanat jasamaydy».
Biz belgili jazushy, kýishi Talasbek Ásem­qúlov­tyng «Taltýs» romanyn oqyghanda osynday oy týidik. Kitaptyng alghashqy betin asha salghandaghy birinshi, óte qysqa abzastyng ózi býkil romannyng aldaghy au-jayynan habar beredi. «Baqytty balalyq shaq degen sózding maghynasyn eshqashan bayyptaghan emes. Tipti, balalyq shaq bolyp pa edi, esine týsire almaydy. Áyteuir bastan ótken bir taghdyr bar. Tәttisinen ashysy kóp, quany­shy­nan ókinishi, qamyryghy kóp». (5-b). Osy joldardy oqy sala shygharmanyng aitary mol, arq­ala­­ghany auyr jýk ekenin baghamdaysyz. Búl baghamynyzgha kitaptyng ortasyna qaray ja­qyn­­daghanda kóziniz әbden jetedi. Óitkeni, «Taltýs» – jay ghana Ájigereyding ayanyshty ba­la­lyq shaghyn, atasynyng qily taghdyryn surettegen shygharma emes. «Taltýs» – «dertke teng sóz óneri» men qazaqtyng býkil arman-múratyn, qayghy-qasiretin, quanyshy men kýiinishin, mún-zaryn qoynauyna býkken kýy óne­ri­ning qosyndysy, eki úly ónerding bite qaynasuy.
Áu basta bizge «kýy – quanysh pen qayghy­ny sózsiz úghyndyratyn óner» dep ýiretip kelgen. Bala kezimizden aty belgili-belgisiz ta­lay kýilerdi tyndadyq. Áyteuir konserva­to­riyany bitirgen aghalarymyz biz siyaqty tyndaushylardy dombyranyng ýnine elitken­derine mәz bolatyn. Tipti, «kýy shertiletin jer­de sóz aitylmauy kerek, kýy men sózding jol­dary basqa» deytin edi. Múndayda qúlaq­qa jaghymdy estiletin kýiding әuen-yrghaghyna ghana elitip otyra berip, onyng ishki mazmúnyn, zar-múnyn týsine almaytyn edik. Baqsaq, bizge deyin bireuler kýy men sózding arasyn tym ajyratyp jibergen eken. Sonyng әseri­nen әldebir týisiksiz jattyng «odna palka y dve struny» deytin mazaghyna úshyrappyz. «Taltýs» – osy mazaqty oqyrman sanasynan ýshkirip qualaytyn, jan jarasyn dem salyp jazatyn kórkem tuyndy.
Roman tәnirding tili – kýy jayynda ja­zyl­ghan. Keshegi Qorqyttyng qúdiretti qo­byzy­nyng saryny dombyra kýmbirimen jalghasyn tauyp, kók týrikting úrpaghy jaratushysymen tildesetin, syr alysatyn dәstýrge degen sa­­ghynysh. Kýy – kóshpendi qazaqtyng kemeldik, aqyl-oy, parasat, iman ólshemi. Onyng astaryna ýnilip, syr-sipatyn úghynu ekining birine búiyr­maghan baq. Áyteuir tyndaushysyn úiy­typ, alpys eki tamyryn iyitip jiberetin qú­diret. Onyng júmbaghy shyghu tarihyna qatys­ty oqigha men jýrek qylyn terbeter әserli, kesteli sózde jatady. Sóz ben kýiding baylanysy ýzilgen jerde atalghan ónerding jeti­m­­sireytini anyq. Al ekeuining úshtasqan túsyn­da oryndaushynyng mereyi ósip, abyroyy artsa, tyndaushynyng qúlaq qúryshy qanyp, ruhany qazynasy tola týsedi. Osy maqsatty algha qoyghan jazushy dittegen múratyna mýdirmey jetken. Óz ortasyna, jaqyn mandaghy aimaqqa kýishiligimen aty tanylghan Sabyttyng nemeresi Ájikenge aitatyn anyz-әngimeleri shygharmanyng negizgi ózegi. Qara­payym auyl adamy eshqanday da jogharghy bilim almay-aq, alys-jaqyn qalalarda oqymasa da tanym-týsinigining keng ekenin kórsetedi. Qúday taghalanyng boyyna bergen kýishilik ónerin óltirmeudin, qalay da úrpaqqa amanattap ketuding jolyn izdeydi. Tipti, «últshyl» dep jazalanyp, 25 jyl aidauda jýrgende qoly qatayyp, sausaq qimyly shabandap qalady. Sonda da kókire­gi kýige túnghan Sabyt «auyzben kýy shertu» arqyly kóp múrasyn aman saqtaydy. Bir sózin­de: «Jiyrma bes jyl abaqtyda jýrgen­de ­jyndanyp ketpegenim, osy kýy shertken­digi­mnen shyghar. Baraqta jatqanda oisha shertesin. Qaraghay shabugha barghanda ynyldap aitasyn. Keyinnen aidauda birge jýrgen qazaqtar janyma kóp ýiiriletin boldy. Olardyng da kónilin osy kýimen demedim. Baqsam, solardyng kóniline medeu bolypty búl kýi», – deydi kýishi. (56-b). Bir qaraghanda, ómirining eng mәndi kezenin qamauda ótkizgen adam óner túrmaq, shybyn janynyng aldaghy әr minutyna alandaumen sharshap-aq bitpey me? Basqalar sóiter, biraq kýishilikti aman­at dep úqqan Sabyt onday salghyrttyqqa boy aldyrmaydy. Keyin týrmeden shyqqan song óz kindiginen taraghan Bazaraly men Qalimanyng dombyragha ebi joghyn bayqap, qyzdan tughan Ájikendi bauyryna basady. Múndaghy bar armany – ózi ómirden ótkende býkil qazynasyn amanattap ketetin jәne onyng shashauyn shygharmay, ústap qalatyn izbasar dayyndau edi. Sabyttyng ýmitine oray Ájiken kýige erekshe yntyzar bop ósedi. «Sylqyldaqtan» bastalghan shәkirttik sýrleu Tәttimbet, Bayjigit, Quandyq syndy «kýy qaghandarynyn» tuyndylarymen tolysyp, danghyl jolgha úlasady. Nemeresining kýishilik tanymyn terendetu ýshin Sәruәr, Ghaziz siyaqty kýishilerge tәrbiyeletip, ónerin shyn­daydy. Ózi ana dýniyege attanar túsynda boz­balalyq shaqqa jaqyndap qalghan Ájiken­ge eng manyzdy ósiyeti retinde: «Basyna әli talay qiyn-qystau kýn tuady. Ónerindi sauda­gha sal, biraq ónermen saudalaspa. Ónermen saudalassan, ónerding kәrine úshyraysyn, kiyesi soghady. Mine, men býgin kýidi qayyrdym. Endigi kýy seniki», – deydi (254-b). Abyz ata nemeresin qanaty qatpay jatyp óner mú­hityn­da jalghyz ózin tastap ketti. Baghynan sory basym ekenin erte bayqasa da Ájikendi mýsirkegen joq. Anghal nemere atasynyng myna qayghysyn der kezinde anghara almady. Al oghan búl sózdi alghashqy mahabbat, eng qimas ta qasterli sezimning iyesi Gýlshat jet­kizdi. Ol Ájikenge eng qymbatyn syilasa da, ózin óner adamyna týgeldey arnay almaytynyna nalyp otyryp: «Ónerdi sor ghana kóte­redi degen. Balamnyng mandayynyng sory bes eli, taghdyryndy qosa qalsang osy esinde bol­syn degeni ghoy. Ájigerey, sening soryng qalyn, óitkeni ónering biyik», – dep, atasy Sabyttyng oiyn tәpsirlep beredi. (266-b). Búl tәpsir sirә, keyipker auzymen avtordyng barlyq shynayy ónerpazdargha qarata aitqan baghasy bolsa kerek. Shyn ónerpaz, meyli aqyn, jazushy, әnshi, kýishi, suretshi bolsa da týpting týbinde jalghyzdyqtan zardap shegetinin menzey­di. Bir sózinde Ájiken: «Nege biz osy jalghyzbyz», – dep súraytyny bar. Bylay qaraghanda, balalyq kýnәsizdikting sebebinen shyqqan sóz. Alayda, shygharmashylyq túlgha qashanda dara, jalghyz bolatynyn avtor payymmen, astarlap jetkizip otyrghanyn týsinu qiyn emes. Jalpy, shygharmanyng túla boyy astarly. Tipti, Gýlshattyng obrazy da «óziniki» emes. Múny synshy Madina Omarova dәl bayyptap: «Gýlshat obrazy bizding zamandastan góri – Qúrtqa qyz ben Gýlbarshynnyng beynelerine jaqyn. Onyng Ájigereyden, qosylyp qoyghan, kónili sýietin adamnan bas tartuy, onyng ýileneyik degen tilegin qa­byl­damay tastauy – on alty-on jetidegi boyjetken qabyldaytyn sheshim emes.
...Ájigerey men Gýlshattyng songhy әngimesin biz este­tiy­kalyq dialog dep úghamyz. Búl jerde avtor­dyng kýishilik bolmysy basym týsken. Ájigerey men Gýlshat arasyndaghy sezim – ózining sharyqtau shynyna, biyigine jetken kezde kenet short ýziledi. Búl – kýide keng qoldanylar tәsil. Logikalyq sheshimsiz saltanat qúryp, әbden órlep bitken tústan ýzilu», – deydi.
«Taltýstin» janry – roman. Biraq «úly әngime» (A. Baytúrsynov romandy osylay ataghan – N.Týsiphan) óte tez, jyldam oqylady. Ayaghyna qalay jetip qoyghanynyzdy bilmey de qalasyz. Múnyng syry – keyip­ker­ler­ding óte sheber әngimeshildiginde. Beyimbet Mayliyn, Sәbit Múqanovtardyng qazaqtyng әngimeshildik ónerin әdebiyetke engizgen dәstýri «Taltýste» tipten de әserli qoldanyl­ghan. Ájigereyding atasy Sabyt әrbir kýidi sher­ter aldynda onyng tarihyn, oqigha sebe­bin, shygharghan adamyn sheber surettep otyrady. Tәttimbetting Qarakesek Kýshikbaydy jú­batuy, IYlәpi, Rәsh, Baubekterding kýy tartysy, Azamatqoja batyrdyng Sary Niyaz tóre jylqysyn barymtalap bara jatyp shertken kýii, Kókjal Baraqtyng ómirden óterde shygharghan «Armany», Mýkәmәl shertisting tarihy, qyzghan temirdi jalanash qolmen sozghan Mýkәmәl, Ahmetjan, Jaqiya, Kamaleddin ústalardyng júmys isteu әdisi, aghashtan qa­natty pyraq jasap alyp aspangha úshyp ketken Júmaghúl sheberding anyzy ispetti shaghyn әngimeler shygharma mazmúnyn bayyta týs­ken. Sonymen qatar, romanda qazaqtyng әleu­mettik-túrmystyq salty, jol-joralghy­sy, keybir úmyt qalyp bara jatqan әdebi keninen qoldanylghan. Mysal ýshin, Sabyttyng Kerekuge baryp, Kamaleddin ústagha dombyra jasatuy jәne onyng enbekaqysyn beru tәsili kónil audartpay qoymaydy. «Mynaday salt bar. Atap alyp kelgen maldy jaqsylap baylap, qasha jónelesin. Eger anau adam sen qyr asqansha jipti sheship ýlgerse, noqta bos qaldy dep aighaylaydy. Ondayda qaytyp kelip malyndy alyp ketesin. Jaraydy onda, matayyn dedim. Jaqsylap shandyp, atqa mine shaptym. Qyr asyp bara jatyp artyma bú­rylsam, jantalasyp sheshe almay jatyr eken», – deytin túsy tipti de qyzyq. (155-b) .Ústa jasaghan dombyrasy ýshin «aqy almaymyn» dep bas tartqanda Sabyt kýishining jetek­tep barghan qúlyndy biyesin kermege shandyp baylap, qasha jónelui de dәl osy kóne saltty qayta janghyrtuy edi. Shygharma­nyng oqyrmandy taghy da bir eriksiz eleng etkizgen túsy – Sәruәr aqsaqaldyng aldyna et kelgendegi aitqan sózi.
– Týf, shirkin-ay, – dedi tamsanyp. – Balday eken. Kódege baylanghan qoy eti ekeni kórinip túr.
– Oipyray, – dedi Sherim, – Eskining adamy qalay, ә? Qoydyng ne jegenine deyin etinen ajyratyp otyrady.
– Onyng nesi tan? – dedi Sәruәr. – Óleng shóp­ke jayylghan maldyng eti jylbysqylau bolady. Betegege jayylghan maldyng eti shyny bolady. Kóde men qara jusan, kókpek jegen qoydyng qúiryghy kiyiz siyaqty bolady. Asqanda qazannyng týbine deyin batyp ketedi. Al, qazirgi qoydyng qúiryghy ókpe qúsap, qazannyng betinde qalqyp jýredi. (194-b). Keshegining qarapayym adamy býgingining ghalymdary jyldap jýrip jasaytyn zertteuin, tom-tomdap jazatyn enbegin bir ghana keshki astyng ýstinde aita saldy. Jaratylystyng qúpiyasyn, tabighattyng tylsym syryn syrttan baqylau azdyq etedi, kerisinshe, tonnyng ishki bauynday aralas-qúralas jýrip qana týsinu kerek. Romandaghy dәl osynday shaghyn әngimeler – qazaq halqynyng ertedegi dýniyetanymy teren, payym-parasaty keng bolghanynan habar beredi. Bizding búl oqighagha erekshe mәn berip, tәnti bolyp otyrghanymyzdyng ózi últtyq týptamyrymyzdan ajyrap, etnomә­deny týsinigimizden aulaq ketkenimizding aigha­ghy. Amal qansha... Keshegi keybir salt-dәstýr, tanym-týisik biz ýshin tansyq kórinip jýr.
Romanda kýishining jandýniyesi, ishki tebire­nisteri, sanasyndaghy oy oralymdary ózge de óner túlghalarynday әrdayym arpalysta jýretini kórkem sipattalghan. Ásirese, olar­dyng pәlsafalyq payymgha airyqsha yntyghyp túratyny jәne shygharmashylyq ýstinde dýniyeni jana tanyp jatqanday ýnemi tan­danys­ta bolatyny, u-shudy jaqtyrmay, túnyq tynyshtyqty qalaytyny kóp aitylady. Ájigereyge ústazdyq etip jýrgen Ghaziz bir kýni shәkirtine әldebir tanys emes kýiding sholaq iyirimin shertip, ony atasyna aparyp tartyp beruin súraydy. Sabyt búny tyndap erekshe bir kýige bólenedi. Kempiri Kýlbaghila men nemeresi Ájikenge birneshe kýn mazalamaularyn ótinedi. Aqyry Ghazizding bergen sәlemdemesin tolyqtyryp, Tәttimbetting kóp shertilmey, úmyt qalghan «Balbyrauyn» degen kýiin qalpyna keltiredi. Búl – Ájigerey atasynyng sheber dombyrashy, dәulesker kýi­shi bolghanyn dәleldeytin tarihy sujet. Áytpese, barmaghynan bal tamghan, kýy tar­tys­ta aldyna jan salmaghan Tәttimbetting ózinen pәlen jyl búrynghy ishki jandýniyesimen baylanysu, sol kezdegi kýishining kónil-kýiin tap basyp tanu, basy ghana belgili kýidi al­ghash­qy núsqasynday qayta týletuge kóp kýi­shining qúdireti jete bermeydi. Al Sabyttyng óneri múnday tәuekelge barugha, ony sәtti oryndap shyghugha qabilettiligimen erekshelengen.
«Taltýs» keshegi kenestik kezenning romandarynday jaghymdy-jaghymsyz keyipkerge bólinbeydi. Alghashqy tarauynda Ájigereyding apasy Kýlbaghila minezining qúbylmaly kelui, Sәtibek, Qayyrbek syndy qatar qúrbylas­tarynyng ony «shoqynshyq» dep mazaqtauy, balalyq tóbelesting oryn aluy – bәri-bәri de ómir shyndyghy. Kez kelgen adamdy ózge­den bólektep túratyn ereksheligi, minez ózge­shelikteri, tanym ólshemderi men týsinik aiyr­mashylyqtary bolady. Múnda jaqsy adam, jaman adam tiypi joq. Alayda, әrbir jannyng sanasynda kezdesetin «qymbat adam», «qadirli adam» siyaqty úghymdar, olar­dyng obrazdyq túlghalary barshylyq. Sabyt, Ahmetjan, Sherim, Ghaziyz, Baymúqan, Sәruәr, Yrymbek, t.b. keyipkerlerding bәri de et pen sýiekten jaralghan pende bolsa da, Ájigerey ómirinde ózindik iz qaldyrghan dara túlghalar edi. Tipti, bir kezderi ózin ólerdey jek kóre­tin apasy Kýlbaghila da qoshtasar sәtte óte jaqyn, tym ardaqty adam ekeni seziledi. Shy­ghar­manyng dәl búlay kýndelikti túrmysqa qatty jaqyn surettelui onyng oqyrman ýshin manyzdylyghyn, kórkemdik qúndylyghyn arttyra týsken.
Songhy tarauda bas keyipker jany kýize­lip, taghdyrdan auyr soqqy alady. Eng qymbat eki adamynan aiyrylady. Atasy Sabyt o dýniyelik atanyp, alghashqy mahabbaty, sýigen qyzy Gýlshat Semeyge kóship ketedi. Atasy jaratqannyng búiryghymen, taghdyrdyng jazuymen baqúldassa, Gýlshat jaqsy kóre, sýie túra sanaly týrde bas tartady. Osy sәtten bastap Ájigerey sanasy eseyip, ózine degen senimdilikti kýsheytu kerek ekenin týsinedi. Ómir jalghasatynyn, bir orynda toqtap qalugha bolmaytynyn úghynady. Gýlshat Semeyge kóshken kýnning erteninde apasy Kýlbaghila­men qoshtasyp, tapqan anasy Qalimagha kete­di. Biraq búl kórinisti Ájigerey apasyn jalghyz tastap ketti dep emes, jana ómirge qadam basty dep úqqan abzal. Avtor da sirә osyny aitqysy kelse kerek. Sózimizge «jas kýishining ýiden shyqqanda atasynan qalghan dombyrany ghana alghany, qara jolgha týskeni, artyna bir qarap, eski dýniyemen qosh aitys­qany» dәlel. Ájigereyding ózindik ómir basta­ghany, jol tandaghany – ómir jalghastyghy, múrat sabaqtastyghy. Bәlkim, romannyng da jalghasy bar shyghar... Ázirshe múnyng syryn avtor ózi ghana biledi.
Endi romannyng «Taltýs» ataluyna qys­qa­sha eki «joramal» jasap kórsek. Joramal demeske shara joq. Óitkeni, avtor shygharmada taqyrypqa baylanysty auyz toltyryp ai­tar­lyqtay eshtene aitpaydy. Tek bir jerinde uaqyttyq úghym taltýs qoldanylady. Ol – Kýl­baghilanyng Ájigereyge ekinshi ret qol júm­sauy jәne balanyng atasy joqta ózdi­gi­nen qorghanuy, alghash ret «jeniske jetui» jayyndaghy bayan. Ájigereyge shamasy jetpey, onyng ýstine janyna batatyn sóz estip «oybaygha basqan» kempirge kórshisi Zeren kelip: «Ne boldy, Kýleke-au, tapay taltýste?», – dep súraghanynan oqighanyng týs kezinde bolghanyn bayqadyq. Demek, dәl osy «taltýs» Ájigereyding ózin jau sanaghan apasynan alghash ret ýstem týsuimen baylanysty boluy kerek te shyghar. Alayda, búl oqigha shyghar­ma­nyng jalpy mazmúnyna, kompozisiyalyq qúrylymyna aitarlyqtay әser ete qoymay­dy. Endeshe, ekinshi joramal qanday bolmaq? Ol bylay... Roman týgeldey bolmasa da, avtor­dyng ghúmyrbayandyq tuyndysy. Búghan jazushynyng bir súhbatynda: «Búl shygharmany jazugha ómir boyy dayyndaldym», – degen sózi aighaq. Sonday-aq, avtor romandy erding jasy eluge taqaghan shaghynda ómirge әkeldi. Búl – oi-pikiri, dýniyege, ómirge degen kóz­qara­­sy әbden túraqtanghan, kórgeni men týigeni týgel qorytylghan, qarasaqaldyqtyng qayna­ghan orta kezi emes pe? Yaghny fizio­lo­giyalyq túrghydan da, ruhany jaqtan da kemeldenip, parasat shynyna shyqqan sәti dep baghamdaugha da bolatyn shyghar...