Tәuelsizdik aldyq. Naryqqa óttik. Jabyq qoghamnan ashyq qoghamgha birjolata attaghan tәuelsiz elding endigi bolashaghy núrly bolady. Óitkeni, halyq tolyqtay sauatty, bilim alu, densaulyq saqtau jýiesi negizinen qalyptasqan, óndiris oshaqtary istep túr.

Onyng ýstine Batystyng qúndylyqtaryn qabyldap, әlemge qarata esigimizdi aiqara ashtyq. Úlan-baytaq jerimizding asty-ýsti tolghan baylyq endi jana tehnologiyalargha sýienip sony iygeru býginning paryzy, keleshekting talaby. Osynday romantikagha toly kónil-kýimen jana ghasyrdyng esigin ashyp ta ýlgirdik. Biraq, josparly ekonomikagha qúrylghan zavod-fabrikalar bankrot boldy. Kenshar, újymshar tarap talan-tarajgha týsti. Sanadan úmyt bolghan barymta-sarymtashylar bas kóterip reket bolyp kóshe toruyldasa, partiya, komsomol, qúqyq qorghau qyzmetkerleri qylmys әlemimen bir nýkteden tabyldy. Qúmarhana, jezókshelik, narkotik syndy liyberaldy qoghamnyng dert-derbezi esikten kirip tórimizge shyqty. Super derjava túrghynynan qatardaghy ýshinshi dýnie elderi dengeyine qúldilaghan elimiz birinshi, ekinshi әlemdik soghystan keyin tәuelsizdik alghan Aziya, Afrika, Latyn Amerikandyq elder bastan keshirgen ýderisti nemese burokratiyalyq kapitalizmdi ózbasymyzgha  ornatyp alghanymyzdy bilmey de qaldyq.

Burokratiyalyq kapitalizm - jeng úshynan jalghasqan tamyr-tanys, dos-jaran, qúda-jekjat, tuys-tughan mýddesine qúrylghan ekonomikalyq modeli nemese memlekettik biylik pen jeke baylyq qúrylymynyng qosyndysy. Búl modeli  Baltyq jaghalauyndaghy ýsh eldi qospaghanda barlyq TMD elderinde onyng ishinde әsirese, Orta Aziyadaghy bes elde terenge tamyr tartyp, keninen qanat jaydy. Burokratiyalyq kapitalizmning әlemdik qauymdastyq jaghynan ortaq sipattalghan birneshe ereksheligin aita keteyik.

Birinshi: Biylik pen Biznes elitalary jemtiktes bolyp, ózara payda bólisedi. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary eks-preziydent bir top biznes ókilderin qoldarynan jetelep, biylikke alyp keldi. Olar jekeshelendiru ýderisi bastalghanda kórpeni ózderine nemese mýddeles firmalargha qaray kóbirek qymtady. Aqparat almasuda, zan-zakun shygharuda memlekt pen halyqtan góri óz mýddelirin kóbirek kózdedi. Qazirgi opposiyaner bolyp shetelde jýrgen M. Ablyazov kezinde sauda jәne industriya minstri bolyp túrghanda memlekettik rezervte túrghan zattardy sybaylastary arqyly naryqqa shygharyp satam dep sotty bolghany әli esimizden kóterilgen joq.

Ekinshi: Jemqorlyq kýsheyip, memleket baylyghy qoldy bolady. Onyng aiqyn dәleli Belgiyalyqtar qolyna ótip qaytqan Almaty jylu men Lakshmy Mital qanjyghasynda ketip әreng qaytarylghan Karmet daulary  bolyp tabylady. Oghan atyshuly Mashkevichting ERG komfaniyasy men kәris klandarynyng qolyna shoghyrlanghan qazba baylyqty qosynyz.

Ýshinshi: Biylik elitasy qolyndaghy әkimshilik resurstargha sýiene otyryp óz etjaqyn tuys-tughanyn jarylqaydy. «Tórtinshi qantar oqighasynan» keyin tergelip, týrmege týsken, mýlki tәrkilengen eki Qayrattyng baylyghynan burokratiyalyq kapitalizm dertining elimizde qanshalyq asqynghanyn angharugha bolady.

Tórtinshi: Qoghamda bay men kedeyding arajigi ashyla beredi. Áleumettik әdiletsizdik qalyptasyp әr salada monopoliya ornaydy. Kapital toqyrap, qoghamnyng sayasi, ekonomikalyq reformalary keri ketedi. Almaty, Astana qalalarynda jas sәbiylerimen biyik qabattan sekirip ketken analar taghdyry osynyng kuәsi.

Besinshi: Demokratiyalyq qúndylyqtar men zannyng kómeski, búldyr tústary biylik, biznes elitasynyng ózin-ózi qorghaytyn qúralyna ainalyp,  qoghamdyq qayshylyq shiylenise týsedi. Samat Satybaldy men Quandyq Biyshimbaevtyng soty osyny dәleldep berdi.

Qazirge biz tanyghan burokratiyalyq kapitalizmning súrqiya sipaty osy. Onyng saldarynan qarapayym halyqtyng ensesi kóterilmey, esi ketip túr. Mal baghatyn, ónim ósiretin, ómir sýretin jerding bәri qaltalylar men pәrmeni barlardyng jeke menshigine ótip ketken. Qazba baylyqtar men sauda, serviys,  turizm oryndary , bank,  salyq, keden jýiesining basym bóligi 162 qazaqstandyqtyng qolyna shoghyrlanghan. «Tórtinshi qantar oqighasynan» búryn osynday bolghan әli de solardyng uysynan tolyq shyqqan joq.

Konstitusiyada Qazaqstannyng basty baylyghy - ADAM dep jazylghan. Ol - adamnyng ar-ojdanynyng saqtaluy men jaqsy ómir sýruining kepili bolsa kerek. Sol ýshin tarih qoynauynda myng ólip, myng tirilgen qazaq esin jiya salyp әlemning әr elinde shashyrap jýrgen qandastaryn elge shaqyra bastady. Otyz jyldan astam osy baghytta arymay-talmay júmys istedi. Nәtiyjesi de kórindi. Biraq, burokratiyalyq kapitalizmning batpaghyna belden malshynghandyqtan ziyanynda osy jaqtan tartyp otyr. Birinshi jәne ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin әlemde qaru men iydeologiyagha iyek artqan sosialistik lager payda boldy, búrynghy elemegen eles realdyqqa ainalghandyqtan, damyghan Evropa elderi men avtoritarizmdi negizgi shyghar jol dep tanyghan Aziya, Afrika, Latyn Amerikandyq elderde memleketting zandary men qúrlymdaryna ózgeris engizip әleumettik memleket qúru baghytyn ústandy. Sosial-demokrattardyng halyqqa paydaly úsynystaryn qabylday otyryp, jýgensiz ketken burokratiyalyq kapitalizmning aranyna shekteu qoydy. Onyng naqty nәtiyjesi Soltýstik jәne Batys Evropa elderinde kórindi. Singapur, Ontýstik Koreya, Tayuan, Chily de synaqtan ótip, jýzege asty. Jetpis jyl temir qapasta bolghan biz, Aziyanyng «tórt aidahary» atalyp, tegeurindi biylikke basymdyq bergen elderding tәjriybesin qabyldap, nәtiyjesinen ýlgi almastan, AQSh bastaghan Batys qúndylyqtaryna qúlay jyghyldyq.  Mine sonyng zardabyn tartyp kelemiz.

Tәuelsizdikting 31-shi qysynda «Tórtinshi qantar oqighasy» bizge dabyl qaqty. Qayda betalghanymyzdy sezdik. «Auru batpandap kirip, mysqaldap shyghady» degen. Baghdarymyz týzelip, jelkenimiz tartyldy endi maqsatqa jetu ýshin ter tógip, ayanbay enbektenuimiz kerek-dúr.

Uaqyt yrghaghynan janylmay, tynyshtyq tóbemizde ýiirilip túrghanda Qazaq kóshining jana kókjiyekteri ashylady. Memleketting kóshi-qon turaly baghyty ózgergen joq. Álemdik qauymdastyqta bolyp jatqan ózgerister men ýderisterge baylanysty sayasattyq, tehnikalyq tolyqtyrulargha ýrke qaramay, tyrnaq astynan kir izdemey sabyr saqtaghanymyz jón. Qazaqtyng biregeylenu ýderisi ózimizden basqa eshkimge de únap jatqan joq sondyqtan da strategiyalyq jәne taktikalyq baghytta jasyryn, jymsyma oiyndar, jýrister kóbeyip barady. Ony týsinbegen ataqqúmar populister men paydakýnem deldaldar kóz aldyn oilap, ósek taratyp, shu shygharuda. 34 jyl tabandylyqpen, әdis-aylamen jýrgizilgen, kóptegen memleket, qogham qayratkerinin, últ ruhany janashyrlarynyng teri sinip, kóz mayy tausylghan kóshi-qon zany baqsynyng jyny, balanyng oiyny emes. Osy jerde kóshi-qon deldaldarynan sayasy jaldaptargha ainalghan sanauly alayaqtar atynyng basyn tartyp, kóshi-qonnyng «kósemi», qandastardyng «әkesi» bolamyn degen aram, arsyz pighylynan arylghany, sanasyn jaylaghan «ataq» degen dertten aiyqqany ózine de, ózgege de paydaly bolmaq.

Qazaq kóshi jalghasa beredi. Búl ýderis әlemdik sayasatta ónirlik yqpalgha ie memleketting ishki-syrtqy sayasattaghy teoriyalyq negizi, qúqyqtyq, bazalyq statusy,  úzaq merzimge josparlanghan strategiyasy, әleumettik manyzy bar basym baghyttaryna ainalyp ýlgirdi. Naqtyraq aitsaq Respublikamyzdyng Soltýstik, Shyghys, Batys ónirlerin qamtyghan segiz oblysqa shetelden arnayy kóship keletin qandastargha arnalyp kvota bólinip, olardyng kóship kelui,  ornalasyp, ýilesip ketui ýshin budjetten qarjy qarastyryldy. Bes jylgha arnalghan baghdarlama jasaldy. Elimiz boyynsha joghary oqu oryndaryna bólingen memlekettik granttardyng tórt payyzyn qandastar iygiliktenetin boldy. Sonymen birge joghary oqu oryndarynda jeti dayyndyq fakulitetting esigi әrqashan qandastargha ashyq. «Ata joly», «Qútty meken» siyaqty sifrlyq damudyng jetistikterimen dýniyege kelgen arnauly baghdarmalar burokratiyalyq jýiening kedergisinen qandastardy qútyldyrugha arnalghan. Búl baghdarlamalardyng tiyimdiligi men qolaylylyghyn jastar qazir de sezinip, bilip otyr.

Qazaq kóshining eng basty kedergisi, ol - barlyq Kenes shekpeninen shyqqan taghdyry bir, tanymy ainalyp kelip bir nýkteden týiisip jatatyn barlyq TMD elderi siyaqty Kommunistik partiyanyng diktatorlyq ýstemdiginen qútylsa da, burokratiyalyq kapitalizmning qaqpanyna kep týsken tragediyasynda jatyp. Onyng tarihy ýrdiske, mentaliytetke baylanysty sebepterin jogharyda atap óttik, saldaryn da týsindiruge tyrystyq.

«Kórshing soqyr bolsa, bir kózindi qysyp al» demekshi, eki super derjavanyng arasynda, ghalamdyq geosayasattyng qaynaghan oshaghynda otyrghan biz ýshin osy kórshilerding ghasyrdan ghasyrgha jalghasyp kele jatqan kóshi-qon sayasatyna biruaq ýnile ketsek artyq bolmaydy.

Altyn orda ydyrap, Aq orda ótkenge ainalyp, Qazaq handyghy әlsirep, býkil Týrki júrtynan bereke ketkende,  ghylym men tehnikagha basymdyq bergen Resey birtindep kýsheyip, Orta Aziya elderin baghyndyrdy. Otarlanghan jerge qoldanghan kóshi-qon sayasaty da ózgeshe boyau aldy. 1906 jyly 9 qarashada Patsha jarlyghymen sol kezdegi ministrler kabiynetining tóraghasy P.A.Stolypin arnauly qonys audaru basqarmasyn qúrdy. Basqarmagha tóte baghynatyn qor júmys istedi. Sonymen 1906-1915 jyldar aralyghynda orys, ukrain sharualaryna 21 million desyatina jer berildi. 700 mynnan astam adam kóship keldi. 1897 jylghy sanaq boyynsha otarlanghan eldegi Slavyandardyng ýlesi 20% bolsa, 1917 jyly 1 qantarda 42%-gha jetken. Ol kezde jalpy Resey imperiyasynyng jan sany bodan elderdi qosqanda 10 milion shamasynda bolatyn. Mine osynday qysqa merzimde halyqtyng 7 payyzgha juyghyn kóshirip, jersindiru ýshin ýlken әkimshilik resurstar men quatty propaganda júmys istese kerek. Kenes zamanynda tyng iygeru nauqanyn jeleu etip jergilikti halyqty shúrayly jerlerinen yghystyryp, Qazaqstandy halyqtar dostyghynyng laboratoriyasyna ainaldyrdy. Áriyne, onyng bәri halyqtar dostyghynyng mәueli jemisi sanalyp, ýgit-nasihat jerine jete jýrgizildi. Qorshaghan orta býlindi, atadan balagha jalghasyp zirat etetin qorymdar sýrildi sonda da «búl qalay boldy» dep aitugha ruhsat etilmedi. Soghan da kóndik.

1949 jyly 100 mygha tayau  Qytay halyq azattyq armiyasy Shynjangha kirgende búl ónirde jenilgen ýkimetting otbasy mýshelerimen qosqanda 100 myng shamasynda armiyasy túrghan. Sonymen Shynjannyng qazba baylyghyn iygerip, óndiris-qúrlysyn órkendetu ýshin adam kapitaly kerek degen nauqan bastaldy. Soghys turalatqan qytay ekonomikasy әli kýsh almaghan kez. Jergilikti halyqtyng dinin, dәstýrin, әdet-ghúrpyn qúrmetteu ýshin әskeriylerding olarmen ýilenuine әskeri, әkimshilik tәrtippen tiym salyndy. 200 jýz myngha tayau eki tizesin qúshaqtaghan atbalday azamattar shekara kýzetip, tyng iygerip jatyr.  Ishki qytaydan ýilenbegen salt qyz-kelinshekter óz erikterimen «kómekke» keldi. Odan keyin mal iyesi, jer iyesi, kapitaliys, keri tónkerisshi, shpion, qylmyskerlerding perzentteri Shynjangha kómekke barsa taptyq qúramy, әke-sheshe, tuys-tughanynyng ótken tarihy qúzalmaydy, sayasy túrghydan senimdi adamdar qataryna sanalady degen búiryq shyghyp, aqparat qúraldarynda keninen jәriyalandy. Ishki iri qalalarda eski Qytaydyng kózi dep sanalghan kazino, intimdik qyzmet kórsetetin oryndar jabylyp qolgha týsken kisiler shekara rayondargha jer audaryldy. Sol zamanda tóragha Mau Szedun aitty degen «ýilenetin qyz ben jigit Shynjangha baryp ýilensin», eki qabat ana Shynjangha baryp bosansyn qysqasy bәrimiz Shynjangha baryp ghasyrlar boyy qorlyq kórip, japa shekken sany az tuysqan últtargha kómekteseyik» degen ýndeu el arasyna keninen tarady.

Derjavanlarmen salystyrghanda bizding kóshi-qon sayasatymyz kenistikti keneytu ýshin emes, qayta qolda bar mýmkindikti paydalanyp tozghan til men dildi týgendep, últtyq biregeylenu ýderirisi esebinen barymyzgha qanaghat qylu bolyp tabylady. Sonyng ózinde ishki-syrtqy kedergilerge keninen úshyrauda. Qazir zaman ózge, zang basqa deymiz. Adamy qúndylyqtardy qúrmetteu qasterli boryshymyz biraq kemshilik pen jamandyqty tere bergenshe, jaqsy jaqtardy, jetistikterdi nege nashattamasqa?!

Adam ómir sýrgen jerde әrqashan mәsele tuyndap otyrady. Jer auysqan kezde jersinbeu adam emes hayuanda da kezdesedi. Sondyqtan demokratiya men kisilik qúqyqty syltau, úran etip memleketting strategiyalyq manyzgha ie sayasattaryn búrmalau, teris týsindiru, joqqa shygharu jaqsylyqqa aparmasyn biletin kezimiz keldi. Jekenin, toptyng mýddesin memleketting mýddesinen joghary qoymayyq, aghayyn! Qazaqtyng bir ghana otany bar, Ol - Qazaqstan. Onyng tiregi túraqtylyq pen tynyshtyq.  Elu milliondyq mejege jetu ýshin bizge sabyr men tózim, enbek pen erlik әri eptilik kerek. Arzan aighay men mezgilsiz jarapazandy úmytyp Respublikanyng shynayy ósip-órkendeui ýshin birkisilik ýlesinizdi qosayyq.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz