Biyl Qazaqstannyng tyng jerining iygerile bastaghanyna 70 jyl tolady. Tyng iygeruding 50 jyldyghyn Qazaqstan Ýkimetining qaulysy boyynsha toylaghanymyz bar. Sol kezde respublikalyq jekelegen basylymdarda «tyng iygeru jerimizdi azdyrdy, tozdyrdy, sondyqtan ony toylaudyng qajeti joq» degen siyaqty pikirler aitylghan edi.

Oppozisiyalyq «Dat» gazetining biylghy tórtinshi sәuir kýngi sanyndaghy tarih ghylymdarynyng doktory, professor Baqdәulet Berlibaev ta «Resey ruhany otarlau sayasatyn jalghastyra ma?» atty maqalasynda da «tyng iygeru jerimizdi azdyrdy, tozdyrdy» degen pikir aitady.

Sol bayaghy «әn». Múnyng syrtynda ol: «Dәl sol jyldary bizding elge tórt millon negizinen orys tildes úry-qarylar men moralidyq jaghynan búzylyp, azghyndaghan qonystanushylar kelip, san jaghynan osyghan deyin kelgen kelimsekterding bәrinen asyp ketse, kenes ókimetining sol jolghy jymysqy әreketi eng aldymen bizding eldi ruhany otarlaudyng ýlgisin kórsetip bergen bolatyn», deydi. Búl jerde professor myrza kelgenderding bәri úry-qarylar boldy dep artyqtau ketip otyr. Tyng iygeruding elimizge әkelgen orasan zor paydasy, iygilikteri turaly bir auyz sóz aitpaydy. Men alpysynshy jyly Áuliyekól audanyndaghy taqyr jerde qúrylghan «Selinnyi» sovhozynda túrdym. Sol tyng iygerushilerding arqasynda búl sovhozdyng ataghy býkil odaqqa jayyldy. Basqa jerlerde búzyqtar, azghyndar kezdesse kezdesken shyghar, biraq búl sovhozda onday bolghan joq. Halyq tatu túrdy.

Turasyn aitsaq, tyng iygeru Qazaqstannyng soltýstik ónirlerine ýlken órkeniyet әkeldi. Men búl taqyrypta birneshe ýlken kisilermen sóilesken edim. Solardyng sózine sensek, tyng iygeruge deyingi halyqtyng túrmys jaghdayy auyr bolghan. El ekonomikasyna, halyqqa auyr zardabyn tiygizgen soghystan keyingi auyl túrmysyn qóz aldynyzgha elestetip kóriniz. Eski ýlgidegi biren-saran ghana tehnikasy bar MTS-tardyng kolhozdardyng ekonomikasyn kóteretindey egin egip, ony jinaugha qauqary jetpedi. Sondyqtan da egin negizinen qolmen egilip, qolmen jinaldy. Búl mashaqaty kóp óte auyr enbek edi. Oghan júmys kýshi je-tispegendikten kempir-shaldar men balalargha deyin tartyldy.  Tehnikanyng azdyghynan astyq ortalyqqa ógiz ne at-arbamen tasyldy. Halyq negizinen ne shatyry, ne taqtay edeni joq samannan túrghyzylghan bir-eki bólmelik tar jer ýilerde túrdy. Janbyr jaughanda ne kóktemde qar erigende ýy tóbesinen su sorghalaytyn. Elektr jaryghy, gaz, kómir de bolmaghan. Halyq óte qiyn jaghdayda ómir sýrdi.

Tyng iygeru Qazaqstannyng soltýstik ónirine óte ýlken ózgerister әkeldi. Jýzdegen sovhozdar qúryldy, olarda jana ýlgidegi mektepter, túrghyn ýiler, mәdeniyet ýileri, auruhanalar, monshalar, balabaqshalary, túrmystyq qyzmet ýileri, naubayhanalar jәne basqalary salyndy. Kóptegen sharuashylyqtarda әleumettik sala nysandary, túrghyn ýiler bir ortalyqtan jylytylatyn boldy. Kóshelerge su qúbyrlary tartyldy. Múnday órkeniyetke Resey selolary da jetpegen edi.

Tyng iygerumen birge elimizding soltýstik oblystaryna su jana myndaghan traktor, kombaiyn, avtomashinalar, týrli qúrylys materialdary aghyldy. Myndaghan shaqyrym jerge elektr jelileri tartyldy, kóterme jәne asfalit joldar salyndy. Jýzdegen astyq qabyldau kәsiporyndary, elevatorlar payda boldy. Múnyng bәri aitugha ghana onay. Tyng iygeru bastalghannan keyingi ainalasy onshaqty jyldyn  ishinde Qostanay oblysynyng da túrmys-tirshiligi adam tanymastay ózgerdi. Tynmen birge yrys, baq, bereke keldi. Elding ekonomikasy kóterildi, halyqtyng әl-auqaty jaqsara týsti. Búryn at-arbamen jýretin basshylar qyzmet babynda jenil mashina minetin dәrejege jetti. Sharuashylyqtardyng bas mamandarynyng bәrinde de, tipti bólimshe basqarushylary men brigadirlerde de mashina boldy. Enbek etuge tolyq jaghday jasaldy. Benzinnin, solyarkanyng súrauy bolmady.

Tyng iygeru ondaghan Enbek Erlerin, jýzdegen, myndaghan enbek ozattaryn tudyrdy. Auylda júmyssyzdyq degen bolmady, júmysta yntalandyrudyng nebir amaldary qarastyryldy.  «Nan bolsa, әn de bolady» degendey, tyng iygerumen birge nan da boldy, әn de boldy.

Tyng iygerudi tek birynghay astyq  óndirumen ghana baylanystyrugha bolmaydy.  Tynmen birge mal sharuashylyghy da, bilim, ghylym, medisina, mәdeniyet, sport salasy da qarqyndy damydy. Auyldarda, audan ortalyqtarynda sol zamannyng talabyna say sәndi de sәuletti bilim, medisina, mәdeniyet, sport mekemelerinin  ghimarattary boy kóterdi. Halyqtyng bilim aluyna, densaulyghyn týzeuine, ruhany týleuine keninen jol ashyldy. Bir sózben aitqanda tyng iygeru bizding ónirimizge óz shapaghatyn shashty. Alayda sol shapaghattyng astarynda ne jatyr edi? Endi managhy professordyng tyng iygeru qazaqtardy ruhany otarlaugha negiz boldy degen oiyn asha týseyik. Kremliding alysty kózdeytin sayasatkerlerining Reseydin,Ukrainanyn, Belorussiyanyng soghystan keyin qiraghan, artta qalghan derevnyalaryn kóteruding ornyna qazaq dalasyna býiregin búruynyng syry nede?  Óz zauyttarynda jasalyp shygharylghan jýzdegen, myndaghan su jana tehnika ózderine jetpey jatqanda Qazaqstangha aghyluy qalay? Qasqyrdyng u qosylghan qúiryqty kórip: «Búl ne qylghan batpan qúiryq, tep-tegin jolda jatqan qúiryq» dep «oylauynyn» jóni bar.

- Men 60-shy jyldary Mәskeude oqyp jýrgenimde,--dep eske alghan edi bizding gazette qyzmet atqarghan Kәmaly Júmabaev, - bir ukrainalyq joldasym bylay dep súraq qoydy:

- Sizderding sovhozdarynyzdyng tehnikasy qansha?

Men «Burevestniyk» siyaqty iri sovhozdyng 100 kombainy, sonshalyqty traktory men avtomashinasy bar ekenin aitqanymda әlgi senbedi.

- Qoyynyz, - dedi ol, - mynauynyz qiyal shyghar. 100 kombain degeniniz tym kóp qoy. Ótirik maqtanyp qaytesiz.

IYә, onyng senbeuining jóni bar edi. Óitkeni, eshqanday tehnika shygharmaytyn Qazaqstannyng bir sovhozynda әlgindey tehnikanyng boluy olar ýshin ertegi siyaqty edi.

Sonymen Kremli kósemderining bar iygilikti qazaq jerin iygeruge baghyshtauynyng syry nede? Hrushevting qazaqtardy jaqsy kórgendiginen be, joq әlde aqymaqtyghynan ba? Áriyne, ekeui de emes. Múnyng astarynda qazaqtardy jarylqaytynday kóringenimen sol qazaqtargha qarsy naghyz dúshpandyq zymiyandyq sayasat jatty. Ol—halqy siyrek ken-baytaq ólkege slavyan tektes ýsh últtyng ókilderin toltyru, sol arqyly jergilikti halyqtyn  ýlestik mólsherin azaytu, jergilikti el-jer ataularyn jappay orysshalau, qazaq mektepterin jappay jabu, osy arqyly qazaqtardyng últtyq ruhyn týsiru, últtyq sanasyn jong, yaghni, orystandyru. Týpki maqsat—soltýstiktegi bes oblysty Resey qaramaghyna qaratu.

- Ras, múny joqqa shygharugha bolmaydy, - dep aitqan edi ataqty «Qarabatyr» agrofirmasynyng preziydenti Jәzit Qúdayqúlov aghamyz ,- tynnyng ziyandy jaqtary boldy. Tilimizdi, dinimizdi joyyp jibere jazdady. Hristiandar men músylmandardy birge jerleu kerek degendi shyghardy.Biraq, ekinshi jaghynan, tynnyng Qazaqstangha bergeni de óte kóp boldy. Men búrynghy odaqtas respublikalardy týgeldey derlik araladym. Sonda bayqaghanym, biz tynnyng arqasynda әleumettik jәne mәdeniyet jaghynan kóptegen elderden ozyp ketippiz. Tipti key mәseleler boyynsha Reseyding tyny iygerilmegen  birqatar aimaqtaryn artta qaldyryppyz. Olarda әli kýnge deyin qara nan men qara sudy talshyq etip otyrghandar bar. Gazet-jurnal oqymaydy, teledidar kórmeydi. Qazirgi bizdegidey elektr jýiesi Reseyding ózinde bolghan joq. Bәri tynnyng arqasy.

IYә, Jәkeng osylay dedi. Oghan dau bar ma? Men mynaghan senimdimin. Eger Hrushev kóregen bolyp, odaqtyng taraytynyn, Qazaqstannyng óz aldyna tәuelsiz el bolyp ketetindigin boljay bilgende tyng kýni býginge deyin iygerilmegen bolar edi. Qazaqstannyng búghan jeke-dara shamasy jetpesi belgili. Endeshe býgingi  órkeniyetti  týsimizde ghana kórer me edik. Búghan jalghan namystanudyng esh qajeti joq. Jaghdayymyz solay bolatyn.

Hrushevting jәne Kremli kósemderining Qazaqstan tynyn iygerudegi útqany ne, útylghany ne? Útqany - qazaqtardy orystandyru maqsatynda aitarlyqtay «tabysqa» qol jetkizdi. Qazaqtardyng ishinde óz tilin de, dinin de, salt-dәstýrin de qajet etpeytin mәngýrt  úrpaqtar payda boldy. Olargha endi qazaq bolyp tughan song qazaq bolyp óluding qajettigin týsindiruding ózi qiyn. Qazaqqa tәn nәrselerding bәrine de olar selsoq, nemqúrayly, tipti jiyirkene qaraydy. Kremlige keregi de osy edi. Sananyng ulanghany degeniniz osy. Búghan tәuelsiz memleketimiz tarapynan tosqauyl qoyylmasa, imperiyalyq sayasat kýshimen orystanghan qazaqtardyng býgingi  úrpaghyn qayta qazaqtandyru qolgha alynbasa, bara-bara kim bolarymyzdy bir qúday bilsin. Búl tynnyng bizge tiygizgen zardaby edi.

Soghystan keyingi Reseydin, Ukrainanyn, Belorussiyanyng qiraghan, qúldyraghan auylsharuashylyghyn kóteru ýshin auaday qajetti milliondaghan, milliardtaghan som qarjynyng qazaq jerin gýldendiruge tógilui, soghystan songhy adam resurstary tapshylyghy jaghdayynda sol elderding milliondaghan jastarynyng qazaq jerin qúlpyrtugha  jiberilui, sol elderding ondaghan myng júmysshylarynyn  manday terimen shygharylghan ondaghan myng su jana tehnikalarynyng  qazaq jerin kórkeytuge aghyluy býgingi kýn túrghysynan  oilasaq, Kremli kósemderinin  sol slavyan elderi ýshin jasaghan ýlken qiyanaty әri qateligi boldy. Derevnyalary qanyrap, bos qaldy. Auylsharuashylyghy ekonomikasy túralady.

Mening payymdauymsha, Kremli Qazaqstannyng  óni túrmaq týsine de kirmeytin sonshalyqty orasan zor kýshti qazaq jerin emes, bolashaq orys jerin gýldendiremiz, yaghni, soltýstik bes oblysty Qazaqstannan bólip, Reseyge qosamyz degen maqsatpen tókti. Basqasha boluy mýmkin emes. Biraq Kremli ol maqsatyna jete almady. Qazaq jeri tútastyghyn saqtap qaldy. Bes oblysty Reseyge bermegeni ýshin Hrushev Qonaevty qyzmetinen týsirdi. Qazaqtar jappay orystana qoymady. Osynday zymiyandyq maqsattar ýshin tógilgen orasan mol qarjydan jasalghan iygilikterding bәri býginde tәuelsiz Qazaqstannyng ýlesinde qaldy. Búl Kremliding útylghany boldy.

IYә, tyng iygerudi «jerimizdi azdyrdy, tozdyrdy» dep baybalam salyp, birjaqty baghalaugha bolmaydy. Jer azghan da, tozghan da joq. Ony tiyimdi paydalana bilgender jyl sayyn mol astyqtyng astynda qalyp otyrdy. Tyng iygeru Qazaqstannyng ekonomikasyn kóteruge, qazaq elining órkeniyetti el qataryna qosyluyna, qazaqtardyng týrli últ ókilderimen dostasyp, qoyan-qoltyq aralasyp, olardan kóp nәrseni ýirenuine úlan-ghayyr shapaghatyn tiygizdi. Dauynyz bolsa, aitynyz.

Damir Ábishev

Qostanay qalasy

Eskertu: Abai.kz erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir talastyrugha Qazaqstannyng kez kelgen azamaty qúqyly. Biz redaksiyamyzdyng elektrondy poshtasyna Qostanay qalasynan kelip týsken Damir Ábishevting maqalasyn oqyrman talqysyna úsynyp otyrmyz. 

Abai.kz