Júma, 22 Qarasha 2024
Danq 2370 24 pikir 13 Mamyr, 2024 saghat 14:08

Reyhstagqa tu tikken qazaq!

Kollaj: Abai.kz

Estelik

– Rahymjan Qoshqarbaev!

– IYә, iyә, Rahymjan Qoshqarbaev!

– Jýrinder, barayyq!..

Biz tórteu edik. Jazushylar ýiining «Komsomol» kóshesi jaghyndaghy búryshynda túrghanbyz. Ýsh qabatty dәu ýige kirip barugha bata almay ayaldaghanbyz-dy. Ataqty jazushylar otyratyn ýy bizge ertegidegi han sarayynday qasiyetti kóringen. «Reyhstagqa tu tikken Rahymjan Qoshqarbaevpen kezdesu bolady ekendi» estip jetsek te, enuge dәt joq. Sonday kýide túryp, ataqty Qoshqarbaevtyng ózin kóre qalghan sәtimizde birimizden birimiz sýiinshi súraghanday du etistik te, әldebir kýsh tartyp ala jónelgendey-aq, dereu úmtyldyq.

– Kelbetti  kisi eken!

– Aldynghy ekeuding arghysy ghoy!

– IYә, sol arghysy!

Gәzetterde shyqqan suretterinen bilemiz, birden tanydyq.

– Bergi jaghyndaghy kim?

– Ol Qabdykәrim Ydyrysov.

Ekeuining sonynda bes-alty kisi bar. Ishke ene bergen olargha ilese jóneldik. Qoshqarbaev pen Ydyrysov jogharghy qabatqa kóterilip ketti. Basqalarymyzgha әldekim: «Zalgha baryndar, zalgha! Kezdesu sonda bolady, sonda baryndar!» dep jón siltedi.

Kezdesuden ghajap әser aldym: Rahymjan agha turaly aitylghan әngimeler, «Batyrgha!» dep oqylghan ólender qanymdy qyzdyryp, jýregimdi tulatty. Orta boyly myghym qazaq jigitining reystagqa birinshi bolyp jetip,  tóbesine de birinshi bolyp shyghyp, Jenis tuyn tikken erligin basqa eshbireu istey almaghany ghoy! Istey alsa, myndaghan basqalar qayda qaldy?!. Kómirdey qara shәshi kesek búirasyndanyp, ayaly qonyr kózi ótkirlenip, appaq óni núr shashyp, erkin kýle sóileytin Rahymjan agha kishipeyil eken, reystagqa shabuyl jóninde, ózining oi-tolghanysy, әreket-qimyly jayynda aitqanyn tújyra kele:

– Elden erekshe birdene istedim dey almaymyn, Otan aldyndaghy, halyq aldyndaghy, osy otyrghan ýlken-kishi, sizderding aldarynyzdaghy mindetimdi atqardym, oryndadym, – dedi, baysaldy sóilep...

Erteninde:

– Agha, reyhstagqa bettegende qanday oida boldynyz? – dep súraq qoyghanymda ol maghan kýlimsirep qarap:

– Sen qanday oida bolar edin? – dedi. Men ne derimdi bilmey qaldym. Ol appaq kesek tisteri aqsiya aqyryn kýldi. Kýlkisi ashyq eken.

Ekeuimiz Ýkimet ýii men Bas poshta aralyghyndaghy shaghyn parkting orta shenindegi úzyn aghash oryndyqta otyrghanbyz. Jazushylarmen kezdesuding әserinen be, anyq bilmeymin, men qalayda batyldanyp, zaldan shyqqan Rahandar ekinshi qabatqa kóterile bergende qua jetip baryp:

– Agha, men Shyghys Qazaqstan oblystyq «Kommunizm tuy» gәzetining redaksiyasynan edim, redaktorymyz sizden interviu alyp kel dep tapsyrghan edi, agha, interviu beruge qashan uaqytynyz bolady? – degenim ghoy. Redaksiya qyzmetkeri ekenimdi dәleldeytin kuәligimdi alyp ta ýlgirgenmin.

– Ei, sen qyzyq jigit ekensing ghoy?! – dep qaldy  Ydyrysov. Bireuler kýldi. Rahang maghan búryla qaraghan:

– Jeksenbi kýni saghat on ekide glavpochtanyng aldynda tosatyn bol, kelistik pe? – degen, kýlimsirep.

– Jaraydy, agha, rahmet! – degenmin, quanyp ketip.

Jeksenbige deyin әli eki kýn bar-dy. Ol merzimdi tolqumen ótkizdim. Redaktorymyzdan eshqanday tapsyrma bolmasa da, interviu aludy op-onay oilap taba salghanyma shyn tandandym, biraq, qysylghan joqpyn – ataqty Rahymjan Qoshqarbaev turaly jazyp aparsam, redaktorymyzdyn, býkil redaksiyanyng  riza bolary sózsiz!..

Rahan:

– Inishek, aty-jóning kim? – dedi.

– Ghabbas Qabyshev.

– Inishek, Ghabbas, ekeumiz bylaysha keliseyik: sen gәzetterdi oqyp jýrsing ghoy, menimen әngime jariyalanyp jatady, olaryna rahmet. Men basymnan keshkendi aitamyn, eshqanday bóten sóz qospaymyn, saghan da solay aityp bereyin, ózing oilan da jaz, tek dúrys jaz, kelistik pe?

– Áriyne, agha, aitqanynyzdy ghana jazatyn bolamyn.

– Almatygha qanday sharuamen kelip edin?

– Kezekti sessiyagha keldim, KazGU-de, jurfakta syrttay oqimyn.

–Jaqsy. Endi kóp sozbayyq, múqiyat tyndap al, týsinbegenindi úyalmay súray otyr. Kelistik pe, inishek? – dep jymidy.

– Kelistik, agha.

Rahang jarty saghat qana múrsaty baryn eskertip, sol mólsherde súhbatymyz tәmәmdaldy.

– Altayda jatqan aghayyndarymdy, gәzetting ókilin, inini silaghany dep úq, ainalayyn, keyin de kezdesermiz, keng otyryp әngimelesermiz, býgin renjime, kelistik pe?» – dep týregelip, qolyn berip, kýlimdep qoshtasty. Jýrisi shapshang da jarasymdy eken. Qaharman aghanyng jauyngerlik jyldarynan bilgim kelgendi bildim. Almatydan Óskemenge  asygha jetip, redaktorymyz Múqan Ábughaliyevting aldyna oiynda bolmaghan súhbatty qoyghanymda ol ózine Ýkimetten ýlken nagrada búiyrghanday-aq qatty quanyp:

– Múnyng keremet boldy ghoy!.. Jenisting jiyrma jyldyghyna arnalghan nómirimizge búdan artyq kanday material kerek?! – deydi, qayta-qayta paraqtap. 1965-jyldyng kókek aiy.

Rahan: «Keyin de kezdesermiz, keng otyryp әngimelesermiz» degendi kóregendikpen aitqan eken. Keyin Almatygha kóship kelip, «Qazaq әdebiyeti» gәzetining redaksiyasyna ornalastym. Jeti jyldan song KSRO Jazushylar odaghy Ádeby qorynyng Qazaqstandaghy bólimshesining diyrektory bolyp istegen  jyldarymda Rahanmen san ret jolyqtym. Ol «Almaty» meymanhanasynda diyrektor edi. Qalada meymanhananyng az kezi, onyng ýstine barynyng ózinen oryn alu da qiyn. Kensening hatymen shoqtyqtanyp resmy barsang da, meymanyna jayly bólme bere qoymay qyrystanatyndar bar. Sondaydy birer kórgen song bir kýni Rahana jettim ghoy. Búryn barugha ynghaysyzdanghanmyn, bayaghy súhbatymdy púldap jýrgendey bolarmyn dep oilaghanmyn.

– Bayaghyda bizding Aqmolada toyda bir kempir: «Degenge sen de manqa, men de manqa» dep, bir shalmen aitysa jónelgen eken, sol aitqanday, inishek, kәne: «Degenge sen de diyrektor, men de diyrektor, ne búiymtaymen keldin, tez aityp jiber, ministrligimiz saghynyp qalghan kórinedi, solargha barghaly jiylyp-terilip otyrmy, - dep anqyldady.

– Mәskeuden dóy bastyqtarymyzdyng biri kelmek, soghan...

– Inishek, jýr, seni bir kelinshekpen tanystyrayyn, ne tileseng de, әrqashan әzir etip otyratyn bolady, – dep jol bastay jóneldi. Ákimshiligine ertip aparyp, balpiyp otyrghan  sary әielge meni núsqap: – Myna alasa boyly bauyrynmen әngimeles, oibay, búl da – diyrektor, bayqap sóiles, – dep әzildep kete bardy. Sol kýnnen bastap meymanhana «mәselesi» sheshilgeni ghoy. Rahana telefon shalsam da, kabiynetine bara qalsam da, quaqy ýnmen: «E, nemene, Mәskeudegi orys dostaryng taghy kelip qaldy ma?» – degen quaqy  súraghymen sәlemdesedi.

Jaysang agha Rahang jayynda әngime aitudan men de jalyqpas edim. Shattanghan, shalqy sóilegen, renjigen, jiyrene sóilegen sәtterining birazyna kuәmin. Qarulas bolghan dos-joldastary nemese auyldas qúrby-qúrdastary, aghayyndary, kelin­shekter turaly әdemi әngimeleri kóp bolatyn. Aneqdot degen pәlening de «jeti atasyn» biletin edi.

Rahang turaly jazylghan tuyndydar barshylyq. San shumaq ólen, kólemdi dastan, hikayat-roman, zerteu maqalalar. Qazaqstannyng Halyq Qaharmany Rahannyng óz qalamynan shyqqan shyqqandar jәne qúndy.

Qazaqstanynyn, Sovet Odaghynyn, Dýniyejýzilik ekinshi soghystyng tarihtarynda aty qalghan Batyr qazaq Rahymjan Qoshqarbaev haqynda bizden basqalar jazghan. Solardyng ekeuine  nazar audaralyq:

Maydanger-jurnalshy, jazushy Vasiliy Subbotin tәnti bolyp, 1946-jyly: «Reyhstag qabyrghasynda»; «Jenis t uy»; «Bir  myng tórt jýz kýn» atty ocherkterinde qarulas eki dostyng erlikterin sýiine jazdy.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy.

Kórnekti jazushy Boris Gorbatov 1948-jyly «Liyteraturnaya gazetada» Úly Otan soghysy turaly maqalasynda: «…Pora konchati sravnivati nashih voinov s orlom y berkutom. Kakoy orel, kakoy berkut mojet sravnitisya s kazahom Rahymjanym Koshkarbaevym, kotoryy na moih glazah vodruzil Znamya Pobedy nad reyhstagom, nesmotrya na silinyy y uragannyy ogoni nemsev!» degen.

Áygili kinooperator Roman Karmen 1949-jyly «Kazahstanskaya pravda» gәzetindegi estelik-jazbasynda Rahandy izdep: «…Gde on seychas? U menya sohranilisi kadry, otobrajaishie doblestnogo voina v tot moment, kogda on  prikreplyal  Krasnyy  flag  na  kryshe  reyhstaga!», – dedi.

Suret: Vikiypediyadan alyndy.

Sol kinotaspasyyng týpnúsqasy ýimúraghatynan ghayyp bolypty. Kim, ne ýshin  úrlady?.. Eshqanday derek tabylmapty. Alayda R.Karmen onyng bir kóshirmesin kezinde KSRO Qorghanys ministrligining múraghatyna tapsyrghan eken. Sol saqtalypty.

Bizding gәzetterde Jenis kýni aldynda keshegi Úly Otan soghysynyng әigili maydangerler aghalarymy, apaylarymyz jayynda maqalalar, estelikter jazylyp túrdy. Rahana Sovet Odaghynyng Batyry ataghyn bergizudi ótingen, talap etken  újymdyq hattar jariyalandy. Jogharghy jaq qimyldamady.

Sodan 1984-jyly aqiqatshyl sayasy qayratker, jazushy Kәrishal Asanovtyng úly – bilimdar jas tarihshy Bolat Asanov Jenis tuynyng tigiluin anyqtau jolynda qyruar enbek etip, aqyrynda shyndyqqa kóz jetkizdi, Rahymjan  aghamyzdyng reyhstagqa birinshi bolyp tu tikken qaharmandyghyn sol kezdegi resmy qújattar negizinde tәptishtep dәleldep, Resey Qorghanys ministrligining Áskery tarih instituynyng sarapshylaryna tabys etti. Institut tolyq kelisip, ong sheshimin Resey Federasiyasy preziydentining әkimshiligine berdi. Institut nazar audarghan negizgi qújat Roman Karmenning kinolentasy bolghany sózsiz.Alayda Rahana Batyr ataghy búiyrmady. 1985-jyly «Otan soghysy» ordenining 2-dәrejelisimen marapattaldy.

Rahang 1988-jyly 64 jasynda baqilyq boldy.

G.Jukovtyng qyrsyqtyghy

Berlindi shabuyldaushy diviziya komandiyri general V.Shatilov maydan komandashysy G.Jukovqa telefon shalyp, Rahymjan Qoshqarbaev

pen Grigoriy Bulatovtyng reyhstagqa tu tikkederin mәlimdegende marshal: «Olar qaydaghy aziyattar?! Orys pen gruzin bolsyn!» degen  búiryq  alypty. Ol sózderdi sol diviziyanyng baylanys bólimining bastyghy Zeken Temirghaliyev estip otyrghan (Professor Tileu Kólbaev, «Rahymjandy Resey resmy moyyndady». «Týrkistan» gәzeti, 07. 05. 2007-jyl.).

Jenisting 20 jyldyghy qarsanynda «Krasnaya zvezda» gәzetining menshikti tilshisi Aleksandr Kochukov Sovet Odaghynyng Batyry, general-polkovnik V.M.Shatilovpen súhbattasypty (ýzindi):

«-Vasiliy Mitrofanovich, reyhstagqa tu tigu әrqily aityluda. Siz kitabynyzda ójet barlaushylar Mihail Egorov pen Meliton Kantariyany jaqsy biletininizdi jazypsyz. Al reyhstagqa Jenis tuy tigilgennen keyin týsken suretterinde serjant Egorovtyng keudesinde bir medali bary kórinip túr, kishi serjant Kantariyada eshtene joq. Yaghny soghysqa bastan-ayaq qatysqan «ójet barlaushylar» qalayda marapattalmaghan. Meninshe, ol ekeuin eng songhy sәtte Sizge «tiyisti oryndar» atatqan siyaqty. Birining orys, birining gruzin bolghany kezdeysoq emes-au?

-Orys pen gruziyn... Ol jaghyn eshqashan oilamappyn. Jalpy... әldekim Stalin joldasqa solaysha syy jasaghan da  shyghar...».

General-polkovnik V.Shatilov ózi kuә bolghan aqiqatty aita almapty. Qojayyny tiri ghoy. Al Qojayyn ózi Batyr etken Egorov pen Kantariyagha  óle-ólgeninsh (1974 j.) shang juytpady. Pәtuәsiz aiqayshy!..

Ghabbas Qabyshúly

Abai.kz

24 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1464
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3231
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5329