BÝRKITBAY  GhELMANÚLY AYaGhAN

 Memleket tarihy institutynyng diyrektory. Tarih ghylymdarynyng doktory, professor, akademiyk.

Qazaq qanshama iydeologiyalyq nauqandardy bastan ótkerse de tarihyn jadynan óshirmegen. Búnyng basty sebebi - qazaq halqynyng tarihy óte bay. Týrki qaghanaty, Altyn Orda, Qazaq handyghy bolyp kete beredi. Búlardyng barlyghy da qazaq halqy qúrghan, qazaq halqy ómir sýrgen memleketter.

Qazaqstan tarihyn býgingi tәuelsizdik túrghysynan janasha taldap, bagha berude, ótpeli qoghamdaghy sayasy jýiening qalyptasuy men evolusiyasyn zertteude, búrynghy belgisiz qújattardy ghylymy ainalymgha qosuda ýlken enbek sinirude. Qazaqtyng kesek túlghalarynyng ómiri men sayasy qyzmetterine mәn berip, tereng ghylymy júmystar atqaruda. Sonday-aq orta mektepter men joghary oqu oryndaryna arnap oqulyqtar jazghan, "Qazaqstan" últtyq ensiklopediyasy" siyaqty irgeli basylymdardyng jaryq kóruine basshylyq jasap, halqymyzdyng ótken ómiri, basyna týsken qiynshylyghy, tәuelsizdik ýshin arpalysyp, kórkem beynelengen "Kóshpendiler" filimin týsirude kenesshi bolghan. Sonymen qatar, ghalym qazirgi zaman aghymy, últ bolashaghy jónindegi kóptegen publistikalyq maqalalardyng avtory. QazAqparat qazaq tarihy, onyng bet alysy, jetistikteri men problemalaryna qatysty әigili ghalymmen bolghan súhbatty úsynady.

BÝRKITBAY  GhELMANÚLY AYaGhAN

 Memleket tarihy institutynyng diyrektory. Tarih ghylymdarynyng doktory, professor, akademiyk.

Qazaq qanshama iydeologiyalyq nauqandardy bastan ótkerse de tarihyn jadynan óshirmegen. Búnyng basty sebebi - qazaq halqynyng tarihy óte bay. Týrki qaghanaty, Altyn Orda, Qazaq handyghy bolyp kete beredi. Búlardyng barlyghy da qazaq halqy qúrghan, qazaq halqy ómir sýrgen memleketter.

Qazaqstan tarihyn býgingi tәuelsizdik túrghysynan janasha taldap, bagha berude, ótpeli qoghamdaghy sayasy jýiening qalyptasuy men evolusiyasyn zertteude, búrynghy belgisiz qújattardy ghylymy ainalymgha qosuda ýlken enbek sinirude. Qazaqtyng kesek túlghalarynyng ómiri men sayasy qyzmetterine mәn berip, tereng ghylymy júmystar atqaruda. Sonday-aq orta mektepter men joghary oqu oryndaryna arnap oqulyqtar jazghan, "Qazaqstan" últtyq ensiklopediyasy" siyaqty irgeli basylymdardyng jaryq kóruine basshylyq jasap, halqymyzdyng ótken ómiri, basyna týsken qiynshylyghy, tәuelsizdik ýshin arpalysyp, kórkem beynelengen "Kóshpendiler" filimin týsirude kenesshi bolghan. Sonymen qatar, ghalym qazirgi zaman aghymy, últ bolashaghy jónindegi kóptegen publistikalyq maqalalardyng avtory. QazAqparat qazaq tarihy, onyng bet alysy, jetistikteri men problemalaryna qatysty әigili ghalymmen bolghan súhbatty úsynady.

- Qúrmetti Býrkitbay Ghelmanúly! Tәuelsizdikting 20 jyldyghan atap ótkenimiz keshe ghana. 20 jyldyq tarihymyzda nendey ózgerister boldy? 

- Tәuelsizdik jyldarynda Qazaqstan ghylymy, onyng ishinde tarih ghylymy, jana dengeyge kóterildi. Búnyng basty sebebi, Kenes dәuirinde, joghary jaqqa jaltaqtau kóp bolsa, qazirgi tanda kóptegen aqtandaqtar men olardyng últ bolashaghy jolynda atqarghan iygi isteri әdil baghasyn alyp, tarihymyzdan óz ornyn tapty. Qazaqstan tarihshylarynyng agha buyny, atap aitqanda Manash Qozybaev, Kenes Núrpeyisov, Halel Arghynbaev, arheolog Kemal Aqyshev, Janúzaq Qasymbaev syndy ýlken tarihshylardyng arqasynda tarihymyzdaghy kóptegen mәseleler qayta qaralyp, kóptegen tyng janalyqtar ashyldy. 1928-1932 jyldary bolghan ashtyqtyng talay shyndyqtary aityldy. Úly Otan soghysyndaghy tútqyngha týsken soldattardyng taghdyry qaghaz betine týsti. Sonday-aq qughyn-sýrgin, yaghny 1937-1938 jyldardaghy shyndyqtar kóptep ashyldy. Jalpy repressiya qazaq dalasynda Alashorda kósemderinen, yaghny 1920 jyldan bastaldy dese bolady. Alashorda kósemderi júmystan quylyp, qudalandy. Álihan Bókeyhanov sol kezde birneshe ret tútqyndalyp, Mәskeuge ketuge mәjbýr boldy. Búnday qughyngha úshyraghandardyng arasynda Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov syndy qazaq intelliygensiyasynyng qaymaqtary da bolghan.Osy oqighalardan keyingi qughyndaular 1937-1938 jyldargha dóp keldi. Búl Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Maylin syndy óz últynyng patriottary atylyp ketken kezi. Qughyn-sýrgindi, stalindik tәrtip soghys ayaqtalghannan keyin de jalghastyrdy. Qughyngha úshyraghandardyng arasynda Ermúhan Bekmahanov, Bek Sýleymenov, Esmaghambet Ysmayylov, Qanysh Sәtbaevtar bar. Petr Galuzo degen tamasha tarihshy da bolghan. Yaghny tarihshylar osy bozdaqtar jónindegi kóp shyndyqtardy aityp, jazyp ketti. Býgingi tanda biz 20 jyldan astam uaqyt egemendi el bolyp otyrmyz. Sayasy kartada jana memleket payda boldy. Búl memleket kóptegen halyqaralyq úiymdarmen yqpaldasa bilip, kóptegen sayasy reformalardy jýzege asyrdy. Aytalyq biz Parlamentimizdi jasaqtap, ony kóppartiyaly jýiege ainaldyrdyq. Tәuelsiz búqaralyq aqparat qúraldary payda boldy. Ekonomika tereng ózgeristen ótip, naryqtyq ekonomikagha beyimdeldi. Tól tengemiz qoldanysqa enip, azamattardyng qúqyqtary qorghala bastady. Búnyng barlyghy, әriyne, ýlken ózgerister. Memlekette osynday jaghdaydyng qalyptasuyna oray bizding ruhany әlemimizde de ýlken tónkeris boldy. Mine, osy jetistikterding barlyghyn, elep-ekshep, saralap  otyru ýshin, memleketimizding endigi әri qaray damyp, ósip-órkendeu jolyn baghamdap otyru ýshin Memleket tarihy instituty dýniyege keldi.Býginde Qazaqstan boyynsha 4 memlekettik tarih instituty bar. Onyng bireui - bizding institut. Bizding mekememizding basty maqsaty - eldegi qazirgi jaghdaydy zertteu jәne oghan jana әdistemelik kózqaraspen qarau. Tarihta әrbir aitylatyn oidy naqty dәiekpen dәl aitu qajet. Búl baghytta kóptegen júmystar atqaryldy, dep aityp kettik aldynda. Biz tek byltyr ghana 24 kitap shyghardyq. Al songhy ýsh jylda tarihy zertteulermen baylanysty 53 kitap shygharyp ýlgerdik. Onyng arasynda mektepter men joghary oqu oryndarynyn  oqulyqtary jәne hrestomatiyalar men hronikalar, jinaqtar shyghyp jatyr. Áriyne, tarihtaghy esebimizdi týgendeu ýshin óz salalary boyynsha, elimizdegi ózge de instituttar auqymdy júmystar atqaruda. Degenmen bizde әli de bolsa zerttey týsudi qajet etetin dýniyeler jetkilikti. Olar negizinen qazaq memleketining qúryluynyng alghysharttary, onyng kýshengi siyaqty mәseleler. Ekinshi bir kýrdeli mәsele - qazaq dalasyna Kenes ókimetining kelui. Búryn biz tariyhqa, tarih ghylymyna Markstik, Lenindik metodologiyamen qaraytynbyz. Endi olardy últ túrghysynan qaraytyn kez keldi. Yaghni, Kenes ókimetin qazaq halqy qoldady ma, qoldamasa, soghan qarsy túra aldy ma? degen mәseleler tolghandyruy kerek. Óitkeni Kenes ókimeti degen orys soldattarynyng alyp kelgen biyligi. Al qazaqtardyng keybiri ghana bolmasa, jalpy búl ókimetti qoldamaghan. Sondyqtan da Goloshekin 1925 jyldary qazaq dalasynda Qazan revolusiyasy bolmaghan degen jeleumen múnda kishi revolusiya úiymdastyrghan. Yaghny qazaq dalasyndaghy jergilikti halyqtyng qarsylyghyn olar da sezgen. Mine, osy mәsele endi qaytadan qaraluy kerek.Úly Otan soghysyna qansha qazaq attandy, qay qazaq qayda soghysty, olardyng qanshasy oraldy, qanshasy oralmady degen mәseleler de zertteudi qajet etedi. Búl jerden iydeologiyamen baylanysty jәitterdi alyp tastaghan jón. Al shyn mәninde búl jeniske qol jetkizuge qazaq halqynyng da qosqan eren ýlesi boluy mýmkin. Búdan keyingi manyzdy mәselelerding biri tәuelsiz Qazaqstangha qatysty. Jalpy tarih mәselelerine qatysty songhy uaqytta elde dóngelek ýstelder men forumdar, seminarlar jii ótkizilude. Degenmen men әli de bolsa búl baghyttaghy júmystardy kýsheytu qajet dep esepteymin. Byltyr Bilim jәne ghylym ministrligining qoldauymen Qazaqstan tarihshylarynyng kongresi ótti. Búl búryn-sondy elde bolmaghan alghashqy kongress bolatyn. Biz osy jiynnyng jinaghyn shyghardyq. Qazir osy baghyttaghy júmystardy jalghastyrudamyz. Jaqyn arada atalghan kongresting basshylary men qatysushylary 19-shy sәuirde Almatyda qayta bas qosty. Josparlar kóp. Solardyng arasynda Qazaqstan tarihyna qatysty 20 tomdyq kitap shygharatyn oy bar. Mine, býgingi josparlar osynday.

- Totalitarlyq rejimning qúrsauynda bolghan kezdegi olqylyqtardyng ornyn japtyq deysiz ghoy?  - Áriyne, olqylyqtardyng kópshiligi osy uaqytta qalpyna keltirildi. Degenmen әli de bolsa júmys kóp.  Aldynda atap ótkenimizdey, tarih salasy boyynsha ashylyp jatqan janalyqtar kóp. Tarih óte qyzyq ghylym jәne onda toqtau degen bolmaydy. Biz búryn tarih turaly sóz etkende kóbine osyghan deyin belgili bolghan Altyn Orda turaly kóp aitatynbyz. Qazir «Mәdeny múra» siyaqty baghdarlamalardyng arqasynda tarihymyzben baylanysty kóptegen jana, tyng derekter mәlim bolyp jatyr. Sonymen qatar búryn biz kóptegen mәlimetterdi orys tilindegi derekter negizinde ashsaq, qazir «Mәdeny múra» baghdarlamasynyng arqasynda Qytay, arab derekterin de kóp paydalanudamyz. Batys derekterin de nazardan tys qaldyrmaymyz. Búryndary Qasym han kezinde qazaq elining Iran memleketimen qarym-qatynasta bolghandyghy turaly aityla bermeytin. Qazaqtar men qytaylyqtar arasyndaghy qarym-qatynastar da beymәlim bolyp kelgen. Qazir solardyng barlyghy bizge aiqyn. Áriyne, tarih izdegen sayyn týrli, qyzyqty derekterdi tauyp berip otyratyn qyzyq ghylym. Sondyqtan osyghan deyin ózimizge mәlim bolghan jana, tyng derekterdi de әli zertteu qajet.- Barlyghy tek uaqyttyng enshisinde demeksiz ghoy? 

- Áriyne, mәselening bәri tek uaqytta ghana deuge bolmaydy. Sebebi, múnda iygi iske qolbaylau bolyp otyrghan jekelegen mәseleler de jetkilikti. Bir jaghynan men jastardy kórip erekshe quanamyn. Sebebi óskeleng úrpaq tildi mengeruge óte beyim. Qazir aghylshyn tilinde  erkin kósiletin jastar jeterlik. Týrik jәne qytay tilin biletin jastar da barshylyq. Monghol tilin jetik mengergender de bar. Songhy 20 jylda ghylym salasyna bet búrghan jastar sany erekshe kýrt azayghan bolatyn. Alayda mine, 2-3 jyl boldy, janaghy aityp ótken til biletin, ghylymgha kelip jatqan jastar sany eptep kóbeye bastady. Yaghny osyghan deyin bizde tarih ghylymy mamandarynyng qartang ýrdisi bar bolatyn.Ekinshi mәsele - tarihshy mamandar bir-bir obektin alyp, sony zertteudi jalghastyra beredi. Al shet memleketterdegi jәdigerlerdi zerttep, ózimizge tiyesilisin elge qaytaru jaghy aqsap jatyr. Búl mәselening ong baghyt aluyna kezinde «Mәdeny múra» baghdarlamasy iygi yqpalyn tiygizgen bolatyn. Al biyl osy baghdarlamanyng jalghasy retinde Bilim jәne ghylym ministrligi «Ghylymy qazyna» degen jana baghdarlama ashyp, oghan qatysty ýkimetting arnayy qaulysy shyqty. Endi osy baghdarlama ayasynda ýlken, tyng dýniyelerding beti ashylady dep ýmittenip otyrmyz.Ýshinshi mәsele - tarih ghylymyndaghy metodologiyalyq jaghynan janasha oilau ýrdisi azdau ma dep oilaymyn. Yaghny osyghan deyin aitylghan dýniyelerdi qaytalay beru kóp oryn aluda. Qazaqstannyng tarihshylar qauymy - derbes qauym. Bizge osyghan deyin bireulerding aitqan eski-qúsqy dýniyelerin qaytalau mýldem qajet emes.

- Tarih ghylymyn mengeruge degen jastardyng úmtylysyn oyatu ýshin memleketting de qoldauy qajet bolar? - Búl da bir ghylymdaghy keleli mәselelerding biri dese bolady. Bizde talantty jastar óte kóp. Biraq jas ghalymdardyng alatyn jalaqylary mardymsyz. Sondyqtan memleket tarapynan olargha kónil audarylu qajet degen oidamyn. Mýmkin olar ýshin jataqhana salynar. Kezinde ghalymdargha jasalatyn osynday bir jaqsy dәstýr bar edi. Sony qayta janghyrtsa núr ýstine núr bolar edi. Óitkeni, qalagha aghylyp kelip jatqan jastar sany óte kóp. Olardyng arasynda ghylym salasynyng ókilderi de jeterlik. Olardyng pәter alugha jaghdaylary joq. Jataqhana әriyne jastardyng mәselesin týbegeyli sheship jiberedi degen oidan aulaqpyn. Biraq ol bolashaq ghalymdar ýshin aitarlyqtay qoldau bolatynyna senimdimin.  - Ghylym jetistikterin óndiriske engizu jayy qalay bolyp jatyr ? 

- Batys elderinde ghylymdaghy janalyq birden óndiriske ene bastaydy. Al bizde búl jaghy әzirge dayyndyq ýstinde. 2011 jyly 1 jeltoqsanda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev ghalymdarmen kezdeskende «Ghylym jәne biznesting jol kartasy» turaly әngime qozghady. Búl óndiris pen ghylymdy bir-birine jaqyndatu degendi bildirse kerek. Qazir búl bastama qolgha alyndy. Endi ghana jýzege asa bastady. Biz onyng bolashaghyna zor ýmit artyp otyrmyz.Jalpy búl mәselede de nazar audarudy qajet etetin problemalar bar. Mysaly biznes ókilderi gumanitarlyq ghylymdardy  tiyimdi dep eseptemeydi. Olar ýshin eng tiyimdi salalar tehnika, tehnologiya, biotehnologiya siyaqty salalar bolyp tabylady. Al gumanitarlyq salalar olar ýshin paydasyz. Alayda gumanitarlyq ghylymsyz, yaghny ruhany dýnie bayymay, qogham da bayymaydy. Búny biznes ókilderi týsinuleri kerek. Qoryta kelgende, ghylym jetistikterin óndiriske engizu baghytynda  ghalymdar tartynyp qalyp jatqan joq.Osy rette aita ketetin mәsele ghylym salasyna degen syny kózqaras qazir joghary dengeyde dese bolady. Qazir, aitalyq, әdebiyetshiler, sayasattanushylar, tarihshylar biraz júmystar atqardy. Mening tileytinim, solardyng enbekteri zaya ketpey, qajyrly júmystar atqaryp, tәuelsiz Qazaqstangha paydasyn keltire berse dep tileymin. Qazir bizdin, yaghny tarihshylardyng basy qosyldy. Óitkeni bizding ortaq úiymymyz bar. Búl iygi ýrdisti ghylymnyng ózge salalaryndaghy azamattardan kóre almay otyrmyz. Al tarihshylardyng bastarynyng birigui jaqsylyqtying nyshany dep bilemin.Ózge elding bodany bolghan halyqtar nemese últtar әlemdik tarihta az bolmaghan. Eng qyzyghy solardyng basym kópshiligi óz tarihyn, óz tegin biluge qúlyqsyz. Al osynday jaghdayda biz qazaq halqynyng óz tarihyna, ózining ótkenin biluge degen qúshtarlyghyna quanuymyz kerek siyaqty. Qazaq qanshama iydeologiyalyq nauqandardy bastan ótkerse de tarihyn jadynan óshirmegen. Búnyng basty sebebi - qazaq halqynyng tarihy óte bay. Týrki qaghanaty, Altyn Orda, Qazaq handyghy bolyp kete beredi. Búlardyng barlyghy da qazaq halqy qúrghan, qazaq halqy ómir sýrgen memleketter.Ekinshiden, qazaq shejireshil halyq. Osynyng arqasynda «qylyshynan qan tamghan» kenestik jýiening uysynan da aman qaldy. Eng qyzygharlyghy, halqymyzdyng tariyhqa degen qyzyghushylyghy jyl ótken sayyn arta týsude. Tarih desen, «jaugha shabugha dayyn» qazaqty kez-kelgen uaqytta tabugha bolady. Men búghan quanamyn. Áriyne, tarih kóp oqyp, zertteudi qajet etetin kýrdeli, qiyn ghylym. Sondyqtan tarih turaly talasqa týskenderding barlyghy birdey ghúlama dey beruge bolmaydy. Degenmen, soghan degen úmtylystyng ózi jýrek týbine senim úyalatady. Ár halyqtyng óz tarihyn bilsem degen qúshtarlyq qashan da qoldaugha túrarlyq.

(Maqala Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining tapsyrysy boyynsha dayyndaldy)