قازاق حالقىنىڭ ءوز تاريحىنا، ءوزىنىڭ وتكەنىن بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعىنا قۋانۋىمىز كەرەك
بۇركىتباي عەلمانۇلى اياعان
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك.
قازاق قانشاما يدەولوگيالىق ناۋقانداردى باستان وتكەرسە دە تاريحىن جادىنان وشىرمەگەن. بۇنىڭ باستى سەبەبى - قازاق حالقىنىڭ تاريحى وتە باي. تۇركى قاعاناتى، التىن وردا، قازاق حاندىعى بولىپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا قازاق حالقى قۇرعان، قازاق حالقى ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەر.
قازاقستان تاريحىن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان جاڭاشا تالداپ، باعا بەرۋدە، وتپەلى قوعامداعى ساياسي جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى مەن ەۆوليۋتسياسىن زەرتتەۋدە، بۇرىنعى بەلگىسىز قۇجاتتاردى عىلىمي اينالىمعا قوسۋدا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرۋدە. قازاقتىڭ كەسەك تۇلعالارىنىڭ ءومىرى مەن ساياسي قىزمەتتەرىنە ءمان بەرىپ، تەرەڭ عىلىمي جۇمىستار اتقارۋدا. سونداي-اق ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارناپ وقۋلىقتار جازعان، "قازاقستان" ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى" سياقتى ىرگەلى باسىلىمداردىڭ جارىق كورۋىنە باسشىلىق جاساپ، حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىرى، باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىعى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ارپالىسىپ، كوركەم بەينەلەنگەن "كوشپەندىلەر" ءفيلمىن تۇسىرۋدە كەڭەسشى بولعان. سونىمەن قاتار، عالىم قازىرگى زامان اعىمى، ۇلت بولاشاعى جونىندەگى كوپتەگەن پۋبليستيكالىق ماقالالاردىڭ اۆتورى. قازاقپارات قازاق تاريحى، ونىڭ بەت الىسى، جەتىستىكتەرى مەن پروبلەمالارىنا قاتىستى ايگىلى عالىممەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنادى.
بۇركىتباي عەلمانۇلى اياعان
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك.
قازاق قانشاما يدەولوگيالىق ناۋقانداردى باستان وتكەرسە دە تاريحىن جادىنان وشىرمەگەن. بۇنىڭ باستى سەبەبى - قازاق حالقىنىڭ تاريحى وتە باي. تۇركى قاعاناتى، التىن وردا، قازاق حاندىعى بولىپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا قازاق حالقى قۇرعان، قازاق حالقى ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەر.
قازاقستان تاريحىن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان جاڭاشا تالداپ، باعا بەرۋدە، وتپەلى قوعامداعى ساياسي جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى مەن ەۆوليۋتسياسىن زەرتتەۋدە، بۇرىنعى بەلگىسىز قۇجاتتاردى عىلىمي اينالىمعا قوسۋدا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرۋدە. قازاقتىڭ كەسەك تۇلعالارىنىڭ ءومىرى مەن ساياسي قىزمەتتەرىنە ءمان بەرىپ، تەرەڭ عىلىمي جۇمىستار اتقارۋدا. سونداي-اق ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارناپ وقۋلىقتار جازعان، "قازاقستان" ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى" سياقتى ىرگەلى باسىلىمداردىڭ جارىق كورۋىنە باسشىلىق جاساپ، حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىرى، باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىعى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ارپالىسىپ، كوركەم بەينەلەنگەن "كوشپەندىلەر" ءفيلمىن تۇسىرۋدە كەڭەسشى بولعان. سونىمەن قاتار، عالىم قازىرگى زامان اعىمى، ۇلت بولاشاعى جونىندەگى كوپتەگەن پۋبليستيكالىق ماقالالاردىڭ اۆتورى. قازاقپارات قازاق تاريحى، ونىڭ بەت الىسى، جەتىستىكتەرى مەن پروبلەمالارىنا قاتىستى ايگىلى عالىممەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنادى.
- قۇرمەتتى بۇركىتباي عەلمانۇلى! تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعان اتاپ وتكەنىمىز كەشە عانا. 20 جىلدىق تاريحىمىزدا نەندەي وزگەرىستەر بولدى؟
- تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان عىلىمى، ونىڭ ىشىندە تاريح عىلىمى، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بۇنىڭ باستى سەبەبى، كەڭەس داۋىرىندە، جوعارى جاققا جالتاقتاۋ كوپ بولسا، قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن اقتاڭداقتار مەن ولاردىڭ ۇلت بولاشاعى جولىندا اتقارعان يگى ىستەرى ءادىل باعاسىن الىپ، تاريحىمىزدان ءوز ورنىن تاپتى. قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ اعا بۋىنى، اتاپ ايتقاندا ماناش قوزىباەۆ، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، حالەل ارعىنباەۆ، ارحەولوگ كەمال اقىشەۆ، جانۇزاق قاسىمباەۆ سىندى ۇلكەن تاريحشىلاردىڭ ارقاسىندا تاريحىمىزداعى كوپتەگەن ماسەلەلەر قايتا قارالىپ، كوپتەگەن تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى. 1928-1932 جىلدارى بولعان اشتىقتىڭ تالاي شىندىقتارى ايتىلدى. ۇلى وتان سوعىسىنداعى تۇتقىنعا تۇسكەن سولداتتاردىڭ تاعدىرى قاعاز بەتىنە ءتۇستى. سونداي-اق قۋعىن-سۇرگىن، ياعني 1937-1938 جىلدارداعى شىندىقتار كوپتەپ اشىلدى. جالپى رەپرەسسيا قازاق دالاسىندا الاشوردا كوسەمدەرىنەن، ياعني 1920 جىلدان باستالدى دەسە بولادى. الاشوردا كوسەمدەرى جۇمىستان قۋىلىپ، قۋدالاندى. ءاليحان بوكەيحانوۆ سول كەزدە بىرنەشە رەت تۇتقىندالىپ، ماسكەۋگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇنداي قۋعىنعا ۇشىراعانداردىڭ اراسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سىندى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قايماقتارى دا بولعان.وسى وقيعالاردان كەيىنگى قۋعىنداۋلار 1937-1938 جىلدارعا ءدوپ كەلدى. بۇل ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين سىندى ءوز ۇلتىنىڭ پاتريوتتارى اتىلىپ كەتكەن كەزى. قۋعىن-سۇرگىندى، ستاليندىك ءتارتىپ سوعىس اياقتالعاننان كەيىن دە جالعاستىردى. قۋعىنعا ۇشىراعانداردىڭ اراسىندا ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بەك سۇلەيمەنوۆ، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، قانىش ساتباەۆتار بار. پەتر گالۋزو دەگەن تاماشا تاريحشى دا بولعان. ياعني تاريحشىلار وسى بوزداقتار جونىندەگى كوپ شىندىقتاردى ايتىپ، جازىپ كەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز 20 جىلدان استام ۋاقىت ەگەمەندى ەل بولىپ وتىرمىز. ساياسي كارتادا جاڭا مەملەكەت پايدا بولدى. بۇل مەملەكەت كوپتەگەن حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ىقپالداسا ءبىلىپ، كوپتەگەن ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى. ايتالىق ءبىز پارلامەنتىمىزدى جاساقتاپ، ونى كوپپارتيالى جۇيەگە اينالدىردىق. تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى پايدا بولدى. ەكونوميكا تەرەڭ وزگەرىستەن ءوتىپ، نارىقتىق ەكونوميكاعا بەيىمدەلدى. ءتول تەڭگەمىز قولدانىسقا ەنىپ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى قورعالا باستادى. بۇنىڭ بارلىعى، ارينە، ۇلكەن وزگەرىستەر. مەملەكەتتە وسىنداي جاعدايدىڭ قالىپتاسۋىنا وراي ءبىزدىڭ رۋحاني الەمىمىزدە دە ۇلكەن توڭكەرىس بولدى. مىنە، وسى جەتىستىكتەردىڭ بارلىعىن، ەلەپ-ەكشەپ، سارالاپ وتىرۋ ءۇشىن، مەملەكەتىمىزدىڭ ەندىگى ءارى قاراي دامىپ، ءوسىپ-وركەندەۋ جولىن باعامداپ وتىرۋ ءۇشىن مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى دۇنيەگە كەلدى.بۇگىندە قازاقستان بويىنشا 4 مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتى بار. ونىڭ بىرەۋى - ءبىزدىڭ ينستيتۋت. ءبىزدىڭ مەكەمەمىزدىڭ باستى ماقساتى - ەلدەگى قازىرگى جاعدايدى زەرتتەۋ جانە وعان جاڭا ادىستەمەلىك كوزقاراسپەن قاراۋ. تاريحتا ءاربىر ايتىلاتىن ويدى ناقتى دايەكپەن ءدال ايتۋ قاجەت. بۇل باعىتتا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى، دەپ ايتىپ كەتتىك الدىندا. ءبىز تەك بىلتىر عانا 24 كىتاپ شىعاردىق. ال سوڭعى ءۇش جىلدا تاريحي زەرتتەۋلەرمەن بايلانىستى 53 كىتاپ شىعارىپ ۇلگەردىك. ونىڭ اراسىندا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارى جانە حرەستوماتيالار مەن حرونيكالار، جيناقتار شىعىپ جاتىر. ارينە، تاريحتاعى ەسەبىمىزدى تۇگەندەۋ ءۇشىن ءوز سالالارى بويىنشا، ەلىمىزدەگى وزگە دە ينستيتۋتتار اۋقىمدى جۇمىستار اتقارۋدا. دەگەنمەن بىزدە ءالى دە بولسا زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر جەتكىلىكتى. ولار نەگىزىنەن قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العىشارتتارى، ونىڭ كۇشەيۋى سياقتى ماسەلەلەر. ەكىنشى ءبىر كۇردەلى ماسەلە - قازاق دالاسىنا كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلۋى. بۇرىن ءبىز تاريحقا، تاريح عىلىمىنا ماركستىك، لەنيندىك مەتودولوگيامەن قارايتىنبىز. ەندى ولاردى ۇلت تۇرعىسىنان قارايتىن كەز كەلدى. ياعني، كەڭەس وكىمەتىن قازاق حالقى قولدادى ما، قولداماسا، سوعان قارسى تۇرا الدى ما؟ دەگەن ماسەلەلەر تولعاندىرۋى كەرەك. ويتكەنى كەڭەس وكىمەتى دەگەن ورىس سولداتتارىنىڭ الىپ كەلگەن بيلىگى. ال قازاقتاردىڭ كەيبىرى عانا بولماسا، جالپى بۇل وكىمەتتى قولداماعان. سوندىقتان دا گولوششەكين 1925 جىلدارى قازاق دالاسىندا قازان رەۆوليۋتسياسى بولماعان دەگەن جەلەۋمەن مۇندا كىشى رەۆوليۋتسيا ۇيىمداستىرعان. ياعني قازاق دالاسىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قارسىلىعىن ولار دا سەزگەن. مىنە، وسى ماسەلە ەندى قايتادان قارالۋى كەرەك.ۇلى وتان سوعىسىنا قانشا قازاق اتتاندى، قاي قازاق قايدا سوعىستى، ولاردىڭ قانشاسى ورالدى، قانشاسى ورالمادى دەگەن ماسەلەلەر دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل جەردەن يدەولوگيامەن بايلانىستى جايتتەردى الىپ تاستاعان ءجون. ال شىن مانىندە بۇل جەڭىسكە قول جەتكىزۋگە قازاق حالقىنىڭ دا قوسقان ەرەن ۇلەسى بولۋى مۇمكىن. بۇدان كەيىنگى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى تاۋەلسىز قازاقستانعا قاتىستى. جالپى تاريح ماسەلەلەرىنە قاتىستى سوڭعى ۋاقىتتا ەلدە دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن فورۋمدار، سەمينارلار ءجيى وتكىزىلۋدە. دەگەنمەن مەن ءالى دە بولسا بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى كۇشەيتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. بىلتىر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ كونگرەسى ءوتتى. بۇل بۇرىن-سوڭدى ەلدە بولماعان العاشقى كونگرەسس بولاتىن. ءبىز وسى جيىننىڭ جيناعىن شىعاردىق. قازىر وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى جالعاستىرۋدامىز. جاقىن ارادا اتالعان كونگرەستىڭ باسشىلارى مەن قاتىسۋشىلارى 19-شى ساۋىردە الماتىدا قايتا باس قوستى. جوسپارلار كوپ. سولاردىڭ اراسىندا قازاقستان تاريحىنا قاتىستى 20 تومدىق كىتاپ شىعاراتىن وي بار. مىنە، بۇگىنگى جوسپارلار وسىنداي.
- توتاليتارلىق رەجيمنىڭ قۇرساۋىندا بولعان كەزدەگى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن جاپتىق دەيسىز عوي؟ - ارينە، ولقىلىقتاردىڭ كوپشىلىگى وسى ۋاقىتتا قالپىنا كەلتىرىلدى. دەگەنمەن ءالى دە بولسا جۇمىس كوپ. الدىندا اتاپ وتكەنىمىزدەي، تاريح سالاسى بويىنشا اشىلىپ جاتقان جاڭالىقتار كوپ. تاريح وتە قىزىق عىلىم جانە وندا توقتاۋ دەگەن بولمايدى. ءبىز بۇرىن تاريح تۋرالى ءسوز ەتكەندە كوبىنە وسىعان دەيىن بەلگىلى بولعان التىن وردا تۋرالى كوپ ايتاتىنبىز. قازىر «مادەني مۇرا» سياقتى باعدارلامالاردىڭ ارقاسىندا تاريحىمىزبەن بايلانىستى كوپتەگەن جاڭا، تىڭ دەرەكتەر ءمالىم بولىپ جاتىر. سونىمەن قاتار بۇرىن ءبىز كوپتەگەن مالىمەتتەردى ورىس تىلىندەگى دەرەكتەر نەگىزىندە اشساق، قازىر «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ارقاسىندا قىتاي، اراب دەرەكتەرىن دە كوپ پايدالانۋدامىز. باتىس دەرەكتەرىن دە نازاردان تىس قالدىرمايمىز. بۇرىندارى قاسىم حان كەزىندە قازاق ەلىنىڭ يران مەملەكەتىمەن قارىم-قاتىناستا بولعاندىعى تۋرالى ايتىلا بەرمەيتىن. قازاقتار مەن قىتايلىقتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار دا بەيمالىم بولىپ كەلگەن. قازىر سولاردىڭ بارلىعى بىزگە ايقىن. ارينە، تاريح ىزدەگەن سايىن ءتۇرلى، قىزىقتى دەرەكتەردى تاۋىپ بەرىپ وتىراتىن قىزىق عىلىم. سوندىقتان وسىعان دەيىن وزىمىزگە ءمالىم بولعان جاڭا، تىڭ دەرەكتەردى دە ءالى زەرتتەۋ قاجەت.- بارلىعى تەك ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە دەمەكسىز عوي؟
- ارينە، ماسەلەنىڭ ءبارى تەك ۋاقىتتا عانا دەۋگە بولمايدى. سەبەبى، مۇندا يگى ىسكە قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان جەكەلەگەن ماسەلەلەر دە جەتكىلىكتى. ءبىر جاعىنان مەن جاستاردى كورىپ ەرەكشە قۋانامىن. سەبەبى وسكەلەڭ ۇرپاق ءتىلدى مەڭگەرۋگە وتە بەيىم. قازىر اعىلشىن تىلىندە ەركىن كوسىلەتىن جاستار جەتەرلىك. تۇرىك جانە قىتاي ءتىلىن بىلەتىن جاستار دا بارشىلىق. موڭعول ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەندەر دە بار. سوڭعى 20 جىلدا عىلىم سالاسىنا بەت بۇرعان جاستار سانى ەرەكشە كۇرت ازايعان بولاتىن. الايدا مىنە، 2-3 جىل بولدى، جاڭاعى ايتىپ وتكەن ءتىل بىلەتىن، عىلىمعا كەلىپ جاتقان جاستار سانى ەپتەپ كوبەيە باستادى. ياعني وسىعان دەيىن بىزدە تاريح عىلىمى ماماندارىنىڭ قارتايۋ ءۇردىسى بار بولاتىن.ەكىنشى ماسەلە - تاريحشى ماماندار ءبىر-ءبىر وبەكتىن الىپ، سونى زەرتتەۋدى جالعاستىرا بەرەدى. ال شەت مەملەكەتتەردەگى جادىگەرلەردى زەرتتەپ، وزىمىزگە تيەسىلىسىن ەلگە قايتارۋ جاعى اقساپ جاتىر. بۇل ماسەلەنىڭ وڭ باعىت الۋىنا كەزىندە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى يگى ىقپالىن تيگىزگەن بولاتىن. ال بيىل وسى باعدارلامانىڭ جالعاسى رەتىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «عىلىمي قازىنا» دەگەن جاڭا باعدارلاما اشىپ، وعان قاتىستى ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى شىقتى. ەندى وسى باعدارلاما اياسىندا ۇلكەن، تىڭ دۇنيەلەردىڭ بەتى اشىلادى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرمىز.ءۇشىنشى ماسەلە - تاريح عىلىمىنداعى مەتودولوگيالىق جاعىنان جاڭاشا ويلاۋ ءۇردىسى ازداۋ ما دەپ ويلايمىن. ياعني وسىعان دەيىن ايتىلعان دۇنيەلەردى قايتالاي بەرۋ كوپ ورىن الۋدا. قازاقستاننىڭ تاريحشىلار قاۋىمى - دەربەس قاۋىم. بىزگە وسىعان دەيىن بىرەۋلەردىڭ ايتقان ەسكى-قۇسقى دۇنيەلەرىن قايتالاۋ مۇلدەم قاجەت ەمەس.
- تاريح عىلىمىن مەڭگەرۋگە دەگەن جاستاردىڭ ۇمتىلىسىن وياتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ دە قولداۋى قاجەت بولار؟ - بۇل دا ءبىر عىلىمداعى كەلەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دەسە بولادى. بىزدە تالانتتى جاستار وتە كوپ. بىراق جاس عالىمداردىڭ الاتىن جالاقىلارى ماردىمسىز. سوندىقتان مەملەكەت تاراپىنان ولارعا كوڭىل اۋدارىلۋ قاجەت دەگەن ويدامىن. مۇمكىن ولار ءۇشىن جاتاقحانا سالىنار. كەزىندە عالىمدارعا جاسالاتىن وسىنداي ءبىر جاقسى ءداستۇر بار ەدى. سونى قايتا جاڭعىرتسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ويتكەنى، قالاعا اعىلىپ كەلىپ جاتقان جاستار سانى وتە كوپ. ولاردىڭ اراسىندا عىلىم سالاسىنىڭ وكىلدەرى دە جەتەرلىك. ولاردىڭ پاتەر الۋعا جاعدايلارى جوق. جاتاقحانا ارينە جاستاردىڭ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ جىبەرەدى دەگەن ويدان اۋلاقپىن. بىراق ول بولاشاق عالىمدار ءۇشىن ايتارلىقتاي قولداۋ بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. - عىلىم جەتىستىكتەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋ جايى قالاي بولىپ جاتىر ؟
- باتىس ەلدەرىندە عىلىمداعى جاڭالىق بىردەن وندىرىسكە ەنە باستايدى. ال بىزدە بۇل جاعى ازىرگە دايىندىق ۇستىندە. 2011 جىلى 1 جەلتوقساندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ عالىمدارمەن كەزدەسكەندە «عىلىم جانە بيزنەستىڭ جول كارتاسى» تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. بۇل ءوندىرىس پەن عىلىمدى ءبىر-بىرىنە جاقىنداتۋ دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. قازىر بۇل باستاما قولعا الىندى. ەندى عانا جۇزەگە اسا باستادى. ءبىز ونىڭ بولاشاعىنا زور ءۇمىت ارتىپ وتىرمىز.جالپى بۇل ماسەلەدە دە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن پروبلەمالار بار. مىسالى بيزنەس وكىلدەرى گۋمانيتارلىق عىلىمداردى ءتيىمدى دەپ ەسەپتەمەيدى. ولار ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى سالالار تەحنيكا، تەحنولوگيا، بيوتەحنولوگيا سياقتى سالالار بولىپ تابىلادى. ال گۋمانيتارلىق سالالار ولار ءۇشىن پايداسىز. الايدا گۋمانيتارلىق عىلىمسىز، ياعني رۋحاني دۇنيە بايىماي، قوعام دا بايىمايدى. بۇنى بيزنەس وكىلدەرى تۇسىنۋلەرى كەرەك. قورىتا كەلگەندە، عىلىم جەتىستىكتەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋ باعىتىندا عالىمدار تارتىنىپ قالىپ جاتقان جوق.وسى رەتتە ايتا كەتەتىن ماسەلە عىلىم سالاسىنا دەگەن سىني كوزقاراس قازىر جوعارى دەڭگەيدە دەسە بولادى. قازىر، ايتالىق، ادەبيەتشىلەر، ساياساتتانۋشىلار، تاريحشىلار ءبىراز جۇمىستار اتقاردى. مەنىڭ تىلەيتىنىم، سولاردىڭ ەڭبەكتەرى زايا كەتپەي، قاجىرلى جۇمىستار اتقارىپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا پايداسىن كەلتىرە بەرسە دەپ تىلەيمىن. قازىر ءبىزدىڭ، ياعني تاريحشىلاردىڭ باسى قوسىلدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ورتاق ۇيىمىمىز بار. بۇل يگى ءۇردىستى عىلىمنىڭ وزگە سالالارىنداعى ازاماتتاردان كورە الماي وتىرمىز. ال تاريحشىلاردىڭ باستارىنىڭ بىرىگۋى جاقسىلىقتىىڭ نىشانى دەپ بىلەمىن.وزگە ەلدىڭ بودانى بولعان حالىقتار نەمەسە ۇلتتار الەمدىك تاريحتا از بولماعان. ەڭ قىزىعى سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز تاريحىن، ءوز تەگىن بىلۋگە قۇلىقسىز. ال وسىنداي جاعدايدا ءبىز قازاق حالقىنىڭ ءوز تاريحىنا، ءوزىنىڭ وتكەنىن بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعىنا قۋانۋىمىز كەرەك سياقتى. قازاق قانشاما يدەولوگيالىق ناۋقانداردى باستان وتكەرسە دە تاريحىن جادىنان وشىرمەگەن. بۇنىڭ باستى سەبەبى - قازاق حالقىنىڭ تاريحى وتە باي. تۇركى قاعاناتى، التىن وردا، قازاق حاندىعى بولىپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا قازاق حالقى قۇرعان، قازاق حالقى ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەر.ەكىنشىدەن، قازاق شەجىرەشىل حالىق. وسىنىڭ ارقاسىندا «قىلىشىنان قان تامعان» كەڭەستىك جۇيەنىڭ ۋىسىنان دا امان قالدى. ەڭ قىزىعارلىعى، حالقىمىزدىڭ تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىعى جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسۋدە. تاريح دەسەڭ، «جاۋعا شابۋعا دايىن» قازاقتى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا تابۋعا بولادى. مەن بۇعان قۋانامىن. ارينە، تاريح كوپ وقىپ، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى، قيىن عىلىم. سوندىقتان تاريح تۋرالى تالاسقا تۇسكەندەردىڭ بارلىعى بىردەي عۇلاما دەي بەرۋگە بولمايدى. دەگەنمەن، سوعان دەگەن ۇمتىلىستىڭ ءوزى جۇرەك تۇبىنە سەنىم ۇيالاتادى. ءار حالىقتىڭ ءوز تاريحىن بىلسەم دەگەن قۇشتارلىق قاشان دا قولداۋعا تۇرارلىق.
(ماقالا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا دايىندالدى)
