Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Aybyn 2270 4 pikir 23 Mamyr, 2024 saghat 10:00

Maydanger Qolbasshy

Suretti maqala avtory úsyndy.

Kenes Odaghynyng batyry, Halyq qaharmany Saghadat Núrmaghambetovke 100 jyl!

Dýniyeni dýr silkindirgen Ekinshi dýnie jýzilik soghysqa Qazaqstan maydangha 1 mln. 200 myn, enbek armiyasyna 700 mynnan asa adam attandyrdy. Maydangha attanghandardyng teng jartysy qaza tauyp, qayta oralmady. Búl soghysta qazaqtar arasynan maytalman maydangerler shyghyp, Kenes Odaghynyng batyry atandy. Olardyng arasynan respublikamyz tәuelsizdik alghanda №1 Halyq qaharmany ataghyn iyelengen, egemen elimizding túnghysh Qorghanys ministri bolghan, biyl 100 jasqa tolghan – S. Núrmaghambetov esimi erekshe.

Núrmaghambetov Saghadat Qojahmetúly 1924 jyly 25 mamyrda Aqmola oblysy, Aqkól audanyndaghy Qosym degen auylda dýniyege keldi. Taghdyr batyrdyng balalyq shaghyn ata-anasyz ótkizuge әkeldi. Ata-anadan erte airylghan ol jalghyz aghasy Saghittyng qamqorlyghymen ósti.

Úly Otan soghysy bastalghanda soghysqa aldymen aghasy Saghit attandy. Novgorod týbinde bolghan úrysta Saghittyng qaytys bolghany turaly auylgha qaraly qaghaz keldi. Jalghyz bauyrdan airylu Saghadatqa qatty batty. Aghasy ýshin fashisterden kek almaqqa Saghadat maydangha asyqty. Kóp úzamay shaqyrtu da aldy, biraq ony birden maydangha emes, әskery uchiliyshege baratyndar qataryna qosty. 1942 jyly Qyzyl Armiya qataryna shaqyrylyp, Týrkimenstannyng aldymen Bayramәli, sosyn Kushka qalasyna kóshirilgen 1-Týrkistan pulemetshiler uchiliyshesine jiberildi. Saghadat uchiliyshede әskery oqugha bel sheshe kirisip, bilikti de talapty komandirlerden jaqsy tәlim aldy.

Merziminen búryn әskery uchiliysheni ayaqtap, ofiyser pogonyn taqqan Saghadat endi tikeley batystaghy maydan shebine attandy. Búlardy 9-Qyzyltuly atqyshtar korpusynyng shtabyna әkeldi. Múnda olardy 157-jeke atqyshtar brigadasynyng qúramyna bóldi. 157-shi jeke atqyshtar brigadasynyng shtab bastyghy, podpolkovnik M.I. Safonov 19 jastaghy leytenantty Kubanda ýlken karibrli pulemetshiler vzvodynyng komandiyri etip taghayyndady. Saghadat әskery mansabyn pulemetshiler vzvodynyng komandiyri bolyp bastady. Saghadat alghash kezdesude búl bayyrghy әskery komandirmen ishtey tabysyp, ózine ústaz tútty. Búl dostyghy general-mayor sheninde otstavkagha shyqqan M.Safonovpen keyingi jyldargha deyin jalghasty.

Soltýstik-Kavkaz maydany qolbasshylyghynyng sheshimimen 1050, 1052, 1054-atqyshtar polktarynan qúralghan, qúramynda Saghadat soghysqan 301-atqyshtar diviziyasy jasaqtaldy. Saghadat soghystyng ayaghyna deyin 1052-atqyshtar polkynyng qúramynda soghysty.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng auyr shayqastarynda ofiyser S.Núrmaghambetov Krasnodar ólkesin, Ukrainany, Moldovany, Batys Belorussiyany, Polishany azat etuge qatysty. Polishany azat etu 1944 jyldyng shilde-tamyzynda bastaldy. 5 millionnan astam adam fashistik qúldyqtan qútqaryldy. Nemis-fashistik basqynshylar Polishada bes jyl boyy zúlymdyq jasady. 1945 jyly 27 aqpanda «Polisha territoriyasyndaghy Viborov derevnyasy audanynda jaudyng qatty bekingen qorghanysyn búzyp ótu kezinde qolbasshylyqtyng jauyngerlik tapsyrmalaryn ýlgili oryndaghan erligi ýshin» KSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng Jarlyghymen S.Núrmaghambetovke Kenes Odaghynyng batyry ataghy berildi.

1945 jyly sәuir aiynyng basynda Berlin operasiyasy bastaldy. Berlin ýshin qandy qyrghynnyng ortasynda S.Núrmaghambetov jәne onyng bataliony shayqasty. Saghadat Núrmaghambetovtyng bataliony gitlerlik reyh kensesining ghimaratyn basyp alugha qatysty.

1945 jyly 24 sәuirde mayor Núrmaghambetovting bataliony jaudyng tabandy qarsylyghyn búzyp, Berlinge kirdi. Bataliondy sheber basqara otyryp, tankige qarsy atatyn granatometshiler men pulemetshilerding ýlken toptarymen qiyn kóshe úrystarynda 450-den astam fashisti joyyp, 1560-tan astam fashisti tútqyngha alyp, toghyz bekinisting kózin joydy. Búl shayqasta mayor Núrmaghambetov jaralandy. Soghysty batyr Berlinde ayaqtady.

Soghystan keyin 1946 jyldyng jazynda Saghadat Núrmaghambetov Mәskeuge M.I. Frunze atyndaghy әskery akademiyagha oqugha týsti. Oqudy bitirgennen keyin Týrkistan әskery okrugi shtabynyng jedel bólimine agha ofiyser bolyp qyzmetke jiberildi. Keyin ol motoatqyshtar polkining komandiyri bolyp taghayyndalyp, ony tórt jylgha juyq (1954-1958 jj.) basqardy.

1958 jyldyng tamyzynan Týrkistan әskery okruginde 203-motoatqyshtar diviziyasynyng shtab bastyghy, 1961 jyldan Qazaq KSR Azamattyq qorghanys shtabynyng bastyghy, sodan keyin Orta Aziya әskery okrugi әskerleri qolbasshysynyng orynbasary, Ontýstik әskerler toby (Vengriyada) qolbasshysynyng birinshi orynbasary qyzmetterin atqardy. 1989 jyly okrug taratylghannan keyin Qazaq respublikalyq soghys, enbek jәne Qaruly kýshter Ardagerleri kenesining tóraghasy, sonymen birge Qazaq KSR Qaruly kýshterining ardagerler jәne mýgedekter isteri jónindegi Jogharghy Kenesi komiytetining tóraghasy boldy. Osy uaqyt ishinde KSRO Qaruly kýshteri Bas shtaby akademiyasynyng kurstarynda eki ret oqydy. Kenes Armiyasynda qyzmet etip jýrgende oghan 1964 jyly «general-mayor», 1972 jyly «general-leytenant» әskery ataqtary berildi.

1980 jyldardyng ayaghy men 1990 jyldardyng basynda, KSRO-nyng irgesi sógile bastaghan tústa ózderining egemendigin jariyalaghan kóptegen odaqtas respublikalarda Qorghanys ministrlikteri jedel qarqynmen qúryla bastady. 1991 jyly 25 qazanda QR Preziydenti «Qazaq KSR Memlekettik qorghanys komiytetin qúru turaly» Jarlyqqa qol qoydy. Úly Otan soghysynyng ardageri, Kenes Odaghynyng batyry, general-leytenant S.Q. Núrmaghambetov Memlekettik qorghanys komiytetining tóraghasy bolyp taghayyndaldy. Qúrylghan Memlekettik qorghanys komiyteti respublikanyng bolashaq Qorghanys ministrligining negizgi irgetasy boldy.

1992 jyly 7 mamyrda QR Preziydenti «Qazaqstan Respublikasynyng Qaruly kýshterin qúru turaly» Jarlyqqa qol qoydy. Sol kýni Preziydentting Jarlyghymen S.Q. Núrmaghambetovke general-polkovnik әskery ataghy berilip, Qazaqstan Respublikasynyng Qorghanys ministri qyzmetine taghayyndaldy.

Janadan qúrylghan egemen Qazaqstannyng birinshi Qorghanys ministri bolyp Saghadat Qojahmetúly taghayyndalghannan keyin, armiya aldynda túrghan kýrdeli mәseleleler kezegimen sheshile bastady. Dәl osy kisining bastamasymen Qazaqstanda iygi dәstýrler men armiyamyzdyng berik irgetasyn qalaghan әskery kadrlar dayyndala bastady. Ol joghary lauazymdargha kótergen ofiyserlerge sendi. Qoldap, kómektesti. Saghadat Qojahmetúlynyng bastamasymen әskery kadrlar mәselesin sheshu jәne qazaq ofiyserlerining sanyn arttyru lezde qolgha alyndy. Qazaqstan armiyasynyng ofiyserleri men kursanttaryn ózge elderding akademiyalary men mektepterinde oqytu turaly kelisim jasaldy.

S.Núrmaghambetov Almaty jogharghy jalpy әskery komandalyq uchiliyshesin keneytu turaly sheshim qabyldady. Áskery uchiliyshede mamandyqtar sanyn arttyryp, kursanttardy 11 mamandyq boyynsha oqytu jolgha qoyyldy. Sonymen qatar әskery úshqyshtardy dayyndaugha kóp kónil bóldi. Aqtóbe azamattyq aviasiya institutynyng negizinde әueli әskery fakulitet, keyin Áskery aviasiya uchiliyshesi qúryldy. Ortalyq Aziya әskery okrugi qúrylghan 20 jyl ishinde qazaqtargha tipti polktardy basqarugha senbegen bolsa, endi soghan layyq qazaq ofiyserleri joghary lauazymdargha batyl taghayyndaldy. Kenes Odaghynyng týkpir-týkpirinde qyzmet etip, elge oralghan joghary әskery shendi birqatar azamattardy әr týrli әskery bólimderge qolbasshysy etip taghayyndady. Qorghanys ministri S.Núrmaghambetovtyng jetekshiligimen múqiyat jýrgizilgen júmystar elimizding әskery damuyna qan jýgirtip, janasha serpin aldy. Ol negizgi mәselelerdi sheshuge kýsh-jigerin shoghyrlandyru qabiletimen erekshelendi. 1994 jyldyng 23 mamyryda Qazaqstan Preziydenti Jarlyghymen Saghadat Núrmaghambetovke №1 Halyq Qaharmany ataghy berildi. 2013 jyldyng 24 qyrkýieginde Saghadat Núrmaghambetov 90 jasqa qaraghan shaghynda ómirden ozdy.

Saghadat Núrmaghambetov tәuelsiz Qazaqstannyng túnghysh Qorghanys ministri retinde elimizding aibyndy armiyasyn, últtyq Qaruly kýshterin qalyptastyrugha bar kýshin, úzaq jyldarghy әskery bilimi men tәjiriybesin barynsha júmsady. Qorghanys ministrligin basqarghan Saghadat Qojahmetúly ózin naghyz memleket qayratkeri, daryndy әskery qolbasshy retinde kórsete bildi. Biyl 100 jasqa tolyp otyrghan batyr Úly Otan soghysynyng ardagerleri arasynan TMD memleketteri ishinde birden-bir Qorghanys ministri bolghan túlgha edi.

Bolat Saylan,

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU-nyng professory,tarih ghylymdarynyng doktory, Aughan soghysynyng ardageri

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388