Aqiqat» jurnalynyng 2013 jylghy № 10 sanyndaghy «Qazirgi qazaq mәselesi» atty taqyrypta ótken keleli keneste Temirhan Medetbek: «Últ mәselesi degende, mening eng qatty qorqatynym − qazaqtyng samarqaulyghy әri nemqúraydylyghy. Boyymyzdy nemkettilik biylep alghan: eshqanday iske bilek sybanyp kirispeymiz. Ol azghantay topqa ghana kerek siyaqty. Búl nemqúraylylyq pen samarqaulyq әri nemkettilik kenestik sanadan qalghan, qúldyq psihologiyanyng jemisi» dep, qynjylyspen oiyn bildiripti. Osy saryndaghy oy kópten beri mening de kókeyimde jýrgen edi. Búl mәsele kózi ashyq, kókiregi oyau әrbir qazaqstandyq ziyaly qauym ókilin mazalaydy dep oilaymyn. Adamdardy dendegen nemqúraydylyq kýndelikti túrmys-tirshilikten bastap, qogham ómiri ýshin manyzdy sanalatyn sayasat, qúqyq, ekonomika, densaulyq saqtau, óner, mәdeniyet, bilim, ghylym siyaqty beldi salalaryna әbden singeni sonshalyq, búl bir әdettegi ýirenshikti jaghday siyaqty sanalatyn bolghan. Qazirgi qoghamymyzda oryn alyp otyrghan týrli kelensizdikterge arqau bolyp otyrghan faktorlardyng qatarynda naq osy nemqúraydylyqtyng alatyn orny erekshe ekeni dausyz.

Aqiqat» jurnalynyng 2013 jylghy № 10 sanyndaghy «Qazirgi qazaq mәselesi» atty taqyrypta ótken keleli keneste Temirhan Medetbek: «Últ mәselesi degende, mening eng qatty qorqatynym − qazaqtyng samarqaulyghy әri nemqúraydylyghy. Boyymyzdy nemkettilik biylep alghan: eshqanday iske bilek sybanyp kirispeymiz. Ol azghantay topqa ghana kerek siyaqty. Búl nemqúraylylyq pen samarqaulyq әri nemkettilik kenestik sanadan qalghan, qúldyq psihologiyanyng jemisi» dep, qynjylyspen oiyn bildiripti. Osy saryndaghy oy kópten beri mening de kókeyimde jýrgen edi. Búl mәsele kózi ashyq, kókiregi oyau әrbir qazaqstandyq ziyaly qauym ókilin mazalaydy dep oilaymyn. Adamdardy dendegen nemqúraydylyq kýndelikti túrmys-tirshilikten bastap, qogham ómiri ýshin manyzdy sanalatyn sayasat, qúqyq, ekonomika, densaulyq saqtau, óner, mәdeniyet, bilim, ghylym siyaqty beldi salalaryna әbden singeni sonshalyq, búl bir әdettegi ýirenshikti jaghday siyaqty sanalatyn bolghan. Qazirgi qoghamymyzda oryn alyp otyrghan týrli kelensizdikterge arqau bolyp otyrghan faktorlardyng qatarynda naq osy nemqúraydylyqtyng alatyn orny erekshe ekeni dausyz.

Nemqúraydylyq, enjarlyq, samarqaulyq, janyashymastyq, ýndemestik, ýmitsizdik, erinshektik, boykýiezdik, nemkettilik... Adamnyng boyyndaghy osynau jaghymsyz sipattaghy sezimdi sipattaytyn sinonimderdi sanamalasaq, onyng nebir núsqasy bar ekenin bayqaymyz. Olay bolatyn sebebi, nemqúraydylyq keseli adamnyng boyyna batpandap enip, myng qúbylyp jayylyp, jer betindegi pendening basym bóligin әbden dendep alghan. Psihologiyalyq derttey jabysqan nemqúraydylyq adamzatqa toqtausyz opyq jegizip kele jatyr. Adamdar sony bile túra, nemqúraydylyqtan arylmay keledi.  Búl taqyryptaghy maqal-mәtelder de jeterlik. Qazaqtar: «Jany ashymastyng qasynda basyng auyrmasyn», «Kórmes týieni de kórmes», «Aqyly joqtyng armany joq», «Jatqangha jan juymas»,  «Kónilsiz bastaghan is kópke barmaydy», «Erdi erinshektik azdyrar», «Tili joqtyng tegi joq, tegi joqtyng eli joq», «Ermek qughan bәlege jolyghady», «Toqtyghynda jaraspaghan, ashtyghynda qaraspaydy», «Ynjyqtardyng elin úrysy biyleydi, yntymaqty eldi dúrysy biyleydi», «El bolatyn jigitter, el namysyn jyrtady. El bolmaytyn jigitter, elin úrlap qúrtady», «Ýide sheshen, daugha joq, Ýide batyr, jaugha joq», «Kórdim degen kóp sóz, kórmedim degen bir sóz», «Ýndemegen ýidey bәleden qútylady», «Menen keyin búl bolmasa kýl bolsyn», «Sen tiymesen, men tiymeymin badyraq kóz»...

Ózge últtardyng da nemqúraydylyq turaly naqyl sózderi kóp. Mysaly, orystar: «Znati ne znay y vedati ne veday», «Daleko glyadiyt, a pod nosom ne vidiyt», «Grom ne gryanet - mujik ne perekrestitsya», «Skaji, da ukaji, da v rot polojiy», «Pod lejachiy kameni voda ne techet», «A tam (posle nas) hoti trava ne rastiy», «Moe delo petushinoe - prokrichal, a tam hoti ne rassvetay», «Moya hata s kray - nichego ne znai», «Posle nas hoti potop!», «Pochiti na lavrah», «Ya ne ya, loshadi ne moya, ya ne izvozchiyk. Ya ne ya, y hata ne moya, ya ne dvorniyk»... Eger, «Qazaq nemqúraydylyghy» úghym-týsinigin filosofiyalyq kategoriya dengeyinde qarasaq, onda ol orystyng «Russkaya leni» degen payym-parasatymen dengeyles bolyp shyghatyn qúbylys. Orys jalqaulyghy «Emelya men shortan», «Altyn balyq», «Siqyrly dastarhan» siyaqty ertegilerdi tuyndatsa, odan keyingi kezende nebir shygharmalargha arqau boldy. Qazaq nemqúraydylyghy siyaqty, orys jalqaulyghy da tútas últtyng ómir-salty men daghdysyna ainalghan jaghymsyz ruhany qúbylys. Nemqúraydylyq turaly ukraindar: «Ne sprashivait, tak molchi, a koli ne biut - ne krichiy», «Hoti try dnya ne est, lishi by s pechy ne slezti», «Gde denigiy govoryat, tam pravda molchiyt», «Hoti kol na golove teshi, emu bezrazlichno»...  Qytaylarda: «Nemqúraydylyqtyng arqasynda Szinchjouday qalany da joghaltqanbyz», «Jay ghana nemqúraydylyq asa manyzdy shyghyngha úshyratady», «Qorghanmen qorshalghandy jau almas», «Qazany bólektin, qayghysy bólek» siyaqty maqaldar jeterlik. Qytay filosofiyasy «Maqaldy jattap alyp, olardy qoldanbau - jerdi jyrtyp, oghan dәn salmaumen ten» deydi eken.  Búqara halyq kóp jaghdayda osy saryndaghy ústanymmen «aspan ainalyp jerge týsse de» selt etpeytin samarqaulyqqa, «nemenem keter» deysing dep, nemqúraydylyqqa beriludi jón kóretini bayqalady.

Nemqúraydylyq turaly aitqan týrli oishyldardyng aforizmderi de jeterlik. Dragan M. Eremich: «Ózine nemqúrayly qarau – qatelik, basqalargha nemqúrayly qarau – dert», Viligelim Fiysher: «Nemqúraydylyq jiyirkenishting bir bólshegi», Halili Jebran: «Ynta – jartylay ómir; nemqúraydylyq - jartylay ólim», A.P. Chehov: «Ravnodushie – eto paralich dushi, prejdevremennaya smerti»,  Tereza Sheshey: «Adamzattyng úly kýnәsi zúlymdyqpen jekkóru emes, adamdardyng bir birine nemqúraydylyqpen qarauy», Djordj Bernard Shou: «Adamdargha qatysty bizding jasaytyn qylmysymyzdyng eng jamany – búl olardy jekkóru emes, nemqúraydy qarau. Adamgershilikke jat raqymsyzdyqtyng mәni osynday». M. Gorikiy: «Nemqúraydy bolmanyz, óitkeni nemqúraydylyq adamnyng jan-dýniyesine ólim әkeledi», Mihail Mamchich: «Edinoglasie – eto ne kogda vse zaodno, a kogda vsem vsyo ravno»,  Taguy Semirdjyan: «Ravnodushie – eto smerti pry jizniy», Pier Korneli: «Bespechnosti - hudshiy vrag, chem vrajeskaya rati», M. Saadi: «Esly ty ravnodushen k stradaniyam drugiyh, ty ne zaslujivaeshi nazvaniya cheloveka». Búl tizimdi úzaq jalghastyrugha bolady.

Nemqúraydylyq úghymyna qoghamdyq ghylymdardyng әr salasy ózindik anyqtama beruge tyrysqan. Til ghylymynda Ojegovtyng týsindirme sózdiginde «Ravnodushiye, bezuchastnoe otnoshenie k komu-chemu nibudi. Bezrazlichie k okrujaishiym» degen anyqtama beriledi. Psihologiyalyq sózdikte búl úghym apatiya termiynimen berilip, «qatty sharshaudyn, sary uayym nemese qatty syrqattanudyn, ishki qayshylyqtardyng әserinen bolatyn, qorshaghan ortagha qyzyghushylyq joghalyp, nemqúraydylyq sezim basatyn psihikalyq jaghday» dep anyqtalady. G.V. Morozov pen V.A. Romasenko «Nervnye y psihicheskie bolezniy» degen ghylymy enbekterinde apatiyany «simptom, vyrajaishiysya v bezrazlichii, bezuchastnosti, v otreshyonnom otnosheniy k proishodyashemu vokrug, v otsutstviy stremleniya k kakoy-libo deyatelinostiy» dep týsindiredi.

Filosofiyalyq sózdikte búl sezim indifferentizm degen terminmen berilip, «postoyannoe ravnodushie ily bezrazlichie v otnosheniy k chemu-nibudi. Prinsipialinoe znachenie iymeet indifferentizm v oblasty vysshih voprosov jizny y znaniya – indifferentizm religioznyy y filosofskiy. Protivopolojnaya indifferentizmu kraynosti esti fanatizm, koego ne chujda y filosofiya» degen anyqtama beriledi.

Kezinde nemqúraydylyq mәselesin arnayy zerttegen Bruno Yasenskiy «Zagovor ravnodushnyh» atty romanynyng әlqissasyn Robert Eberhardttyng mynaday oiynan sitata keltirip bastaghan eken:  «Ne boysya vragov - v hudshem sluchae ony mogut tebya ubiti. Ne boysya druzey - v hudshem sluchae ony mogut tebya predati. Boysya ravnodushnyh - ony ne ubivait,  ne predait, no s ih molchalivogo soglasiya sushestvuet na zemle predatelistvo y loji». Osynau oimaqtay oidyng mәni qanday tereng desenizshi. Nemqúraydylyqtyng qanshalyqty qauipti bolatynyn talay ghalym zerttegen. Nemqúraydylyqtyng qay týri bolmasyn qauipti, biraq, onyng asa qauiptisi – sayasy nemqúraydylyq ekeni dausyz. Óitkeni, sayasat býkil dýniyejýzinin, belgili bir eldin, memlekettin, últtyng taghdyryn sheshetin qúdiretke iye. Osy jerde Jan Bodriyardyng «V teny molchalivogo bolishinstva, ily Kones sosialinogo» atty enbeginen ýzindi keltire keteyik: «Dolgoe vremya kazalosi, chto apatiya mass doljna priyvetstvovatisya vlastiu. U vlasty slojilosi ubejdeniye, chto chem passivnee massy, tem effektivnee mojno imy upravlyati. Ishodya iz nego, ona y deystvovala v period, kogda vlastnye mehanizmy byly sentralizovany y burokratizirovany. Odnako segodnya posledstviya etoy strategiiy  oborachivaitsya protiyv  samoy vlasti: bezrazlichie mass, kotoroe ona  aktivno podderjivala, predveshaet ee krah. Otsuda radikalinaya transformasiya  ee  strategicheskiyh  ustanovok:  vmesto  pooshreniya passivnosty - podtalkivanie k uchastii v  upravlenii, vmesto odobreniya molchaniya - prizyvy  vyskazyvatisya.  No  vremya uje ushlo. "Massa" stala "kriticheskoy", evolusiya  sosialinogo smenilasi  ego involusiey v pole iynertnosti. Ot mass postoyanno trebuit, chtoby oniy  podaly svoy golos, im navyazyvait sosialinosti izbiratelinyh kampaniy, profsoyznyh aksiy, seksualinyh otnosheniy, kontrolya nad rukovodstvom,  prazdnovaniy, svobodnogo  vyrajeniya mneniy y t.d. Prizrak doljen zagovoriti, y on doljen nazvati svoe imya. Molchanie mass, bezmolvie molchalivogo  bolishinstva - vot edinstvennaya podlinnaya problema sovremennostiy».

Búl tújyrymdy J.Bodriyardyng subektivti pikiri degenimizben, onyng mәni aqiqatqa jaqyn. Qoqytyp-ýrkitu arqyly halyqtyng auzyn jauyp, erik-jigerin qúm etken sayyn, halyqtyng sayasatqa, el men jer taghdyryna, bolashaqqa degen nemqúraydylyghy men bógdelenu sezimining  arta týseri dausyz. Aytqangha kónip, aidaghangha jýretin nemqúraydy halyqty basqaru onayyraq, olar oilaryn ashyq aitpaydy, synap-minemeydi, narazylyq kórsetpeydi, dau-janjal tudyrmaydy, qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau ýshin kýrespeydi. Búl biylik ýshin ontayly: sayasy túraqtylyqty saqtau, últaralyq tatulyq, qoghamdyq kelisimdi qamtamasyz etu siyaqty «jetistikterge» tez qol jetkizedi. Múnday jaghdayda nemqúraydy halyqtyng el-júrt ýshin taghdyrlyq manyzy bar kýn tusa, bas kótermey, pikirin aitpay, naqty is-әreket jasamay, samarqau qalatynyn  kim oilaydy deysiz. Osylaysha, el halqy qara tobyrgha ainalyp shygha keledi. Óz elining taghdyryna halqy nemqúraydy qaraytyn bolsa, onday elding de, halyqtyng da bolashaghy joq. Mine, nemqúraydylyq degen osynday qaterli dert... Taghy bir býrkemelenip jatqan qauip-qater – halyqtyng  narazylyghyn bildiruding legitimdi arnalary dúrys bolmauynan, nemese, túnshyghyp, búqaranyng ishine jinala beruinen әleumettik kerneuding tuyndauy. Búl kerneu óz kezeginde syrtqa shyghudyng balama joldaryn izdeuge әkelip soghady, osydan kelip, ekstremizm, terrorizm, sektanttyq, suisiyd, auyr qylmystar, ereuilge shyghu, kóterilister men tónkerister jasaugha qosymsha alghyshart tuyndaydy.

Nesin jasyramyz, «Balyq basynan shiriydi» demekshi, bizding qoghamdaghy nemqúraydylyq joghary memlekettik biylikten bastap, kәri-jasyn tandamastan, qatardaghy barlyq azamattargha deyingi aralyqty tútasymen qamtyp otyrghany anyq bayqalady. Qazaqstandyq sheneunikter ózderining atqaratyn qyzmetterine salghyrt qaraytyny, últtyq mýddeni qorghaugha nemqúraydylyq tanytatyny aitylyp-jazyludan, synalyp-mineluden kem de emes. Jemqorlyq pen burokratiya jaylaghan, nemqúraydylyqtan men-zeng bolghan memlekettik mashina tiyimdi әri nәtiyjeli júmys isteuden qalatyny zandylyq. Bizding sheneunikterding ózderi bilip, atqaruy tiyis qyzmetterin tolyqqandy jýzege asyrmaytyny, budjettik qarjy-qarajatty ornymen iygere almaytyny, el baylyghyn talan-tarajgha saluy nemketerlikpen jasalatyn sabotaj emey nemene? Búl - qasqyrgha qoy baqtyru siyaqty ayanyshty jaghday. Preziydent úrysyp, synasa, sheneunikterimiz bir serpilip, qamshy tiygen shaban attay, ilbigen jýrisin azdap tiriltip qoyady. Biylik basyndaghylardy qoiy túmanday basqan nemqúraydylyq biylghy kýzde azdap seyilgendey boldy. Birqatar ministrlik pen әkimdikterding ókilderi sógis aldy, birazy qyzmetinen bosady, keybiri isti boldy. Otanymyzda oryn alyp jatqan olqylyqtargha qarasang qarnyng ashyp, Qazaqstannyng bolashaghyna alandaytyn, patriot sayasatkerlerding azayyp ketkeni janyna batady.  El-júrttyng taghdyryna jauapty basqarushylardyng jauapkershiligi nege óte tómen?  Memlekettik qyzmet jýiesin jaylap alghan búl ne degen nemqúraydylyq?

Ókildik demokratiyanyng jolymen saylauda óz dauystaryn berip, biylik organdaryn qalyptastyrghan halyq ta, sol biylikting qyzmetin barsha qogham bolyp baqylaugha alugha qúlyqsyz. Bizding halyq demokratiya men qúqyqtyq memleket jaghdayynda múnday tamasha mýmkindikting bar ekenin oilap basyn qatyrmaydy da. Búqara halyq óz elinde jýrip jatqan sayasatty teatr sahnasyndaghy qoyylymday qarap, syrttay tamashalaytyn kórermenge ainalghan. Demokratiya azamattardyng sayasy qatysuyna negizdeletinine, saylau – demokratiyanyng basty sayasy mehanizmi ekenine, sayasy partiya men azamattyq birlestikter arqyly biylikke yqpal etuge bolatynyna, qysqasy, әrqaysymyzdyng taghdyrymyz ben bolashaghymyz sayasatpen ózara tәueldi baylanysta degenge kekesinmen qarau basym. Osydan kelip, halyqtyng sayasy bógdelenui, saylaushynyng dauys beruden jaltaratyn absenteizmi (sayasy nemqúraydylyghy), ózderining qúqyqtyq mýmkindikterine shýbәlanatyn azamattardyng nigilizmi siyaqty samarqaulyqtyng nebir týrleri tuyndauda. Azamattardyng  sayasy sauattylyghy men qoghamdyq belsendilik dengeyi tym tómen, al, onyng esesine, qoghamdyq sana-sezimdi bodandyq sayasy mәdeniyet pen nemqúraydylyq әbden basyp alghan. Búl túrghyda Andre Morua (shyn aty Emili Erzog) «Sayasatqa degen nemqúraydylyq – búl da bir sayasy is-әreketting týri әri jýrgizilgen sayasattyng jemisi» dep tegin aitpasa kerek. Qazirgi Qazaq elinde nemqúraydylyq degen, beyne bir júqpaly auru siyaqty, jogharghy biylikten bastap, búqara halyqqa deyingi aralyqqa jappay taralyp otyr. Uaqyt zyryldap ótude, ómir yrghaghynyng qarqyny da kýshti, adamdar asyghys, әldenege ashuly, qatygez, jan-jaghyna qaraugha qúlyqsyz... Biylik pen ataq-mansapqa qol jetkizgen sheneunikterge jeke bastarynyng mýddesi jaqyn bolsa, naryqtyng qyspaghyna týsip, túrmys tauqymetin tartqan qarasha halyq kýndelikti kýibeng tirlikting qamyn oilaudan әri asa almay jýr. Egoizm, yaghni, qaraqan basty oilau býgingi qoghamda basty oryngha shyghyp, basqa mәselelerge adamdar nemqúraydy qaraydy. Patriotizm, últtyq mýdde, alitruizm (kópshildik), gumanizm anqaulargha arnalghan qúndylyqtargha ainaldy. Qoghamdyq damudyng osynday ýrdispen jalghasa berui týptep kelgende, elimizding últtyq qauipsizdigine qater tóndiretinine de eshkim alandamaytyn synayly...

Últtyq túrghydan qarasaq ta, nemqúraydylyqtyng kesiri tiyip túrghan mәseleler jetip artylady. Solardyng ishinen eng basty degen, janymyzgha batatyn negizgi ýsheuin atap aitsaq, birinshiden, ata-babalarymyz ansaghan tәuelsizdikke qol jetkize otyryp, memleket qúrushy qazaq últynyng ar-namyssyz bóligi ózderining ana tili - qazaq tiline, qazaqy últtyq bolmysqa nemqúraydy qarauy. Ekinshiden, patriottyq sezim men iskerlik qabiletteri jetispey túrsa da, qily joldarmen biylikke qol jetkizgen basshylardyng nemqúraydylyghynan elimizding damuy tejelip, Qazaq elining últtyq mýddesine kereghar keletin is-әreketterding jii oryn aluy. Ýshinshiden, halyqqa «Óz kýnderindi ózdering kórinder, qazir naryq» dep nemqúraydy otyrghan biylikting sharasyzdyghynan, konstitusiyasynda әleumettik memleket dep tanylatyn Qazaqstan keybir tústarda qanaushylyqqa negizdelgen kapitalistik memleketke ainaldy. Key saladaghy әleumettik әdiletsizdik, júmyssyzdyq, qymbatshylyq halyqty әbden qajytyp, sharshatty. Sanany túrmys aiqyndap, halqymyzdyng ruhany jan dýniyesi ózgerdi.

Qazaqtardyng boyynda nemketerlik basym ekenin kezinde Abay atamyz da aityp, «Qara sózderinde» jan-jaqty qarastyrghan bolatyn. Odan keyin de Alashtyng talay qayratkerleri qazaqty nemqúraydylyqtan aryltugha kýsh saldy. Mirjaqyp Dulatúly da «Oyan, qazaq!» óleninde:

Kózindi ash, oyan, qazaq, kóter basty,
Ótkizbey qaranghyda beker jasty.
Jer ketti, din nasharlap, hal haram bop,
Qazaghym, endi jatu jaramasty - dep úrandady.

1911 jyly 10 qantarda Troisk qalasynda qazaq halqynyng túnghysh jurnalyn shygharghan Múhamedjan Seralin jurnaldyng «Ayqap» ataluyn: «Bizding qazaqtyng «Áy, qap» demey túghyn isi bar ma? Bizding qazaqtyng neshe jerde «qap» dep qapy qalghan isteri kóp. «Qap» degen qapiyada ótken isterimiz kóp bolghan song jurnalymyz ókinishimizge ylayyq «Ayqap» boldy» dep týsindirgen eken. Sodan beri qazaqtyng qansha qayratkeri úrandap, nemqúraydylyqty enseruge  shaqyrghanymen, halyq selt eter emes.

Nemqúraydylyqtyng kórpesin serpip tastap, qazaqtyng jappay oyanghan kezeni 1986 jylghy jeltoqsanda bolghan kóterilisten bastalyp, Qazaqstan tәuelsizdigining alghashqy jyldaryn qamtydy. «Jeltoqsan», «Azat», «Nevada-Semey», «Aral-Balhash» siyaqty qozghalystardy halyq qoldady, últtyq ruh jalyndap, ziyaly qauym da óte belsendi boldy. El bolyp, etek jenimizdi jinaghan son, halqymyz eyforiyagha, yaghni, asqaq sezimning elitkish buyna berilip, qayta maujyrap, qalghyp-mýlgy bastady. Biz tarihymyzdan sabaq alyp, ata-babalarymyzdyng «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlamaday» qasiretti kezenderde tas týiin júdyryqtay júmylyp, jaugha soqqy bergenin, qan maydanda jeniske jetken son, beybit ómirde qaytadan ydyrap ketuinen otarlyq ezgige týskenin úmytpauymyz kerek. Ókinishtisi sol, memlekettilikti nyghaytu men últtyq mýddeni qorghau ýnemi qyraghylyqty qajet etetinin, últtyq memleketti damytudyng úly isi nemqúraydylyqty keshirmeytinin býgingi qazaqtar esten shygharyp alghan synayly. Onyng ýstine, tәuelsizdikpen birge ilese kelgen naryqtyq qatynastar qazaqstandyq qoghamda tútynushylyq psihologiyany tuyndatyp, ony jyldan jylgha jandandyrdy. Bizde әli kýnge deyin materialdyq sipattaghy qúndylyqtargha basymdylyq berilude, Qazaqstandy qosa alghanda býkil TMD elderinde tútynushylyq alasapyran jýrip jatyr. Tútynu qoghamy degen úghymdy ghylymy ainalysqa endirushi nemis ghalymy Erih Fromm oghan mynaday bagha bergen: búl - adamdardy tútynudyng (azyq-týlik, kiyim-keshek, oiyn-sauyq, sәn-әshekey, opa-dalap, tehnika t.b. tútynu) qúlyna ainaldyratyn qoghamdyq qatynastyng týri, múnday qoghamda adamdar ashkóz, aramza, qyzghanshaq, jauapsyz, ózimshil, tóniregindegilerge nemqúraydy bolady. Tútynushylyq qoghamnyng moralidyq qúndylyqtary adamnyng oi-sanasy ósuin, adamgershiligi men ruhany damuyn qajet dep eseptemeydi, adamgha tek tútynushy retinde qaraydy. «Tútynushy bar bolsa, ekonomika damidy» degen qaghida aldynghy oryngha shyghady. Búl qaghidany nasihattau men jarnamalaudyng ózi derbes industriya. Múnyng barlyghy týptep kelgende halyqtyng dýbәra tobyrgha ainaluyn, últtyng joyyluyn, adamdardyng degradasiyagha úshyrap,  adamgershilikten aiyryluyn, gendik qordyng búzyluyn, mәdeniyetting qúldyrauy men imandylyqtyng joyyluyn tuyndatady.  E. Fromm HH ghasyrdyng basty moralidyq problemasy – tútynudyng sonyna týsken adamdardyng ózine-ózi nemqúraydy qarauy dep kórsetken. Onyng aitqan tútynushylyq qoghamy qazir bizde saltanat qúryp otyr. Endi bizde tútynushylardyng qúqyghyn qorghaytyn arnauly memlekettik organ da bar: kýni keshe jana agenttik qúryldy.

Biylghy jazdyng songhy kýni Almaty qalasynyng tútynushylary kóp jinalatyn «Praym Plaza»  sauda oiyn-sauyq kesheni aldynda oryn alghan qaqtyghys bәrimizding esimizde. Narazylyqtyng sebebi - tútynushylyq psihologiyanyng jetegindegi tobyr men Qayrat Núrtas atty әnshining arasyndaghy týsinispeushilik. Ýsh myngha juyq qazaqstandyq azamat qatysqan janjaldyng ayaghy jappay tóbeleske, polisiyamen qaqtyghysqa úlasyp, birneshe avtokólik, konserttik qúral-jabdyq, atalghan sauda ýiining ghimaraty men qalanyn  kommunaldyq menshigi qiratylyp, ishinara órtelgen. Osylaysha, tútynushylardyng qanaghattanbauy kýtpegen jerden teris nәtiyje berdi. Al, osy oqighanyng aldynda elimiz ben jerimiz ýshin manyzy zor nebir sayasy jaghdaylar oryn alsa da, azamattarymyz olardy elemey, nemqúraydylyq tanytyp kelgen bolatyn. Mysaly, Bayqonyrdaghy «Proton» zymyrany qúlap, qazaq auyldaryna geptilmen ulanu qaupi tóngende, sausaqpen sanarlyq qogham qayratkerleri bas kóterdi, qalghan halyq qol qusyryp, qarap otyrdy. 600 tonna geptilden Qazaq elining shekken ziyany býgin 14 mlrd. tenge dep baghalanyp otyr. Biraq oghan Resey de selt etken joq, qazaqtar da qún tóletuge nemqúraydy. Múhtar Shahanovtyng shyryldauymen, memlekettik tildi qoldau men damytu mәselesine qatysty ótetin qoghamdyq is-sharalargha da halyqtyng qatysy nemqúraydy. Qazaqstannyng tabighaty tek Mels Eleusizovke kerek siyaqty. «Attandaytyn» asa tayaqty Amantay qajy ghana. At tóbelindey az toby bolmasa, Kedendik odaqtyng keleshegi qalay bolady dep alandaghan qalyng qazaq joq. Otanyna oralghysy keletin qazaq bauyrlarymyzdyng kóshin kidirtip, azamattyq aluyn tórt-bes jylgha deyin sozatyn sayasy sheshim qabyldanghanda, basqasy basqa, qazaq azamattar ýndemedi. Taghy da sol, qazaqtyng birneshe ziyaly qauym ókili baybalam saldy da qoydy. Ózgelerinde «Memleket qúrushy últ – qazaqtar kóbeyse, Qazaqstan myqty bolady ghoy» degen oy joq. Qazaqstandyq qazaqtar «Bizge onyng qatysy joq, oralmandardyng problemasy» dep ýndemey qaldy, sóitip, nemqúraydylyq mehanizmi qapysyz qyzmetin atqardy. Basqasy basqa, tipten, elimiz ýshin eng úlyq kýn - 16 jeltoqsan - Tәuelsizdik kýni merekesi jana jyldy qarsy aludyng qamy men shyrsha bezendiruding qalqasynda qalatyny da ashy shyndyq... Sonda Qazaq eli ýshin Tәuelsizdik meyramyna qaraghanda Jana jyldy toylau manyzdy bolghany ma?

(jalghasy bar)

Abai.kz