اقيقات» جۋرنالىنىڭ 2013 جىلعى № 10 سانىنداعى «قازىرگى قازاق ماسەلەسى» اتتى تاقىرىپتا وتكەن كەلەلى كەڭەستە تەمىرحان مەدەتبەك: «ۇلت ماسەلەسى دەگەندە، مەنىڭ ەڭ قاتتى قورقاتىنىم − قازاقتىڭ سامارقاۋلىعى ءارى نەمقۇرايدىلىعى. بويىمىزدى نەمكەتتىلىك بيلەپ العان: ەشقانداي ىسكە بىلەك سىبانىپ كىرىسپەيمىز. ول ازعانتاي توپقا عانا كەرەك سياقتى. بۇل نەمقۇرايلىلىق پەن سامارقاۋلىق ءارى نەمكەتتىلىك كەڭەستىك سانادان قالعان، قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ جەمىسى» دەپ، قىنجىلىسپەن ويىن ءبىلدىرىپتى. وسى سارىنداعى وي كوپتەن بەرى مەنىڭ دە كوكەيىمدە جۇرگەن ەدى. بۇل ماسەلە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ءاربىر قازاقستاندىق زيالى قاۋىم وكىلىن مازالايدى دەپ ويلايمىن. ادامداردى دەندەگەن نەمقۇرايدىلىق كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتەن باستاپ، قوعام ءومىرى ءۇشىن ماڭىزدى سانالاتىن ساياسات، قۇقىق، ەكونوميكا، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ونەر، مادەنيەت، ءبىلىم، عىلىم سياقتى بەلدى سالالارىنا ابدەن سىڭگەنى سونشالىق، بۇل ءبىر ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى جاعداي سياقتى سانالاتىن بولعان. قازىرگى قوعامىمىزدا ورىن الىپ وتىرعان ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەرگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان فاكتورلاردىڭ قاتارىندا ناق وسى نەمقۇرايدىلىقتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەنى داۋسىز.

اقيقات» جۋرنالىنىڭ 2013 جىلعى № 10 سانىنداعى «قازىرگى قازاق ماسەلەسى» اتتى تاقىرىپتا وتكەن كەلەلى كەڭەستە تەمىرحان مەدەتبەك: «ۇلت ماسەلەسى دەگەندە، مەنىڭ ەڭ قاتتى قورقاتىنىم − قازاقتىڭ سامارقاۋلىعى ءارى نەمقۇرايدىلىعى. بويىمىزدى نەمكەتتىلىك بيلەپ العان: ەشقانداي ىسكە بىلەك سىبانىپ كىرىسپەيمىز. ول ازعانتاي توپقا عانا كەرەك سياقتى. بۇل نەمقۇرايلىلىق پەن سامارقاۋلىق ءارى نەمكەتتىلىك كەڭەستىك سانادان قالعان، قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ جەمىسى» دەپ، قىنجىلىسپەن ويىن ءبىلدىرىپتى. وسى سارىنداعى وي كوپتەن بەرى مەنىڭ دە كوكەيىمدە جۇرگەن ەدى. بۇل ماسەلە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ءاربىر قازاقستاندىق زيالى قاۋىم وكىلىن مازالايدى دەپ ويلايمىن. ادامداردى دەندەگەن نەمقۇرايدىلىق كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتەن باستاپ، قوعام ءومىرى ءۇشىن ماڭىزدى سانالاتىن ساياسات، قۇقىق، ەكونوميكا، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ونەر، مادەنيەت، ءبىلىم، عىلىم سياقتى بەلدى سالالارىنا ابدەن سىڭگەنى سونشالىق، بۇل ءبىر ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى جاعداي سياقتى سانالاتىن بولعان. قازىرگى قوعامىمىزدا ورىن الىپ وتىرعان ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەرگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان فاكتورلاردىڭ قاتارىندا ناق وسى نەمقۇرايدىلىقتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەنى داۋسىز.

نەمقۇرايدىلىق، ەنجارلىق، سامارقاۋلىق، جانىاشىماستىق، ۇندەمەستىك، ۇمىتسىزدىك، ەرىنشەكتىك، بويكۇيەزدىك، نەمكەتتىلىك... ادامنىڭ بويىنداعى وسىناۋ جاعىمسىز سيپاتتاعى سەزىمدى سيپاتتايتىن سينونيمدەردى سانامالاساق، ونىڭ نەبىر نۇسقاسى بار ەكەنىن بايقايمىز. ولاي بولاتىن سەبەبى، نەمقۇرايدىلىق كەسەلى ادامنىڭ بويىنا باتپانداپ ەنىپ، مىڭ قۇبىلىپ جايىلىپ، جەر بەتىندەگى پەندەنىڭ باسىم بولىگىن ابدەن دەندەپ العان. پسيحولوگيالىق دەرتتەي جابىسقان نەمقۇرايدىلىق ادامزاتقا توقتاۋسىز وپىق جەگىزىپ كەلە جاتىر. ادامدار سونى بىلە تۇرا، نەمقۇرايدىلىقتان ارىلماي كەلەدى.  بۇل تاقىرىپتاعى ماقال-ماتەلدەر دە جەتەرلىك. قازاقتار: «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن»، «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس»، «اقىلى جوقتىڭ ارمانى جوق»، «جاتقانعا جان جۋىماس»،  «كوڭىلسىز باستاعان ءىس كوپكە بارمايدى»، «ەردى ەرىنشەكتىك ازدىرار»، ء«تىلى جوقتىڭ تەگى جوق، تەگى جوقتىڭ ەلى جوق»، «ەرمەك قۋعان بالەگە جولىعادى»، «توقتىعىندا جاراسپاعان، اشتىعىندا قاراسپايدى»، «ىنجىقتاردىڭ ەلىن ۇرىسى بيلەيدى، ىنتىماقتى ەلدى دۇرىسى بيلەيدى»، «ەل بولاتىن جىگىتتەر، ەل نامىسىن جىرتادى. ەل بولمايتىن جىگىتتەر، ەلىن ۇرلاپ قۇرتادى»، «ۇيدە شەشەن، داۋعا جوق، ۇيدە باتىر، جاۋعا جوق»، «كوردىم دەگەن كوپ ءسوز، كورمەدىم دەگەن ءبىر ءسوز»، «ۇندەمەگەن ۇيدەي بالەدەن قۇتىلادى»، «مەنەن كەيiن بۇل بولماسا كۇل بولسىن»، «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەيمىن بادىراق كوز»...

وزگە ۇلتتاردىڭ دا نەمقۇرايدىلىق تۋرالى ناقىل سوزدەرى كوپ. مىسالى، ورىستار: «زنات نە زنايۋ ي ۆەدات نە ۆەدايۋ»، «دالەكو گلياديت، ا پود نوسوم نە ۆيديت»، «گروم نە گريانەت - مۋجيك نە پەرەكرەستيتسيا»، «سكاجي، دا ۋكاجي، دا ۆ روت پولوجي»، «پود لەجاچي كامەن ۆودا نە تەچەت»، «ا تام (پوسلە ناس) حوت تراۆا نە راستي»، «موە دەلو پەتۋشينوە - پروكريچال، ا تام حوت نە راسسۆەتاي»، «مويا حاتا س كرايۋ - نيچەگو نە زنايۋ»، «پوسلە ناس حوت پوتوپ!»، «پوچيت نا لاۆراح»، «يا نە يا، لوشاد نە مويا، يا نە يزۆوزچيك. يا نە يا، ي حاتا نە مويا، يا نە دۆورنيك»... ەگەر، «قازاق نەمقۇرايدىلىعى» ۇعىم-تۇسىنىگىن فيلوسوفيالىق كاتەگوريا دەڭگەيىندە قاراساق، وندا ول ورىستىڭ «رۋسسكايا لەن» دەگەن پايىم-پاراساتىمەن دەڭگەيلەس بولىپ شىعاتىن قۇبىلىس. ورىس جالقاۋلىعى «ەمەليا مەن شورتان»، «التىن بالىق»، «سيقىرلى داستارحان» سياقتى ەرتەگىلەردى تۋىنداتسا، ودان كەيىنگى كەزەڭدە نەبىر شىعارمالارعا ارقاۋ بولدى. قازاق نەمقۇرايدىلىعى سياقتى، ورىس جالقاۋلىعى دا تۇتاس ۇلتتىڭ ءومىر-سالتى مەن داعدىسىنا اينالعان جاعىمسىز رۋحاني قۇبىلىس. نەمقۇرايدىلىق تۋرالى ۋكرايندار: «نە سپراشيۆايۋت، تاك مولچي، ا كول نە بيۋت - نە كريچي»، «حوت تري دنيا نە ەست، ليش بى س پەچي نە سلەزت»، «گدە دەنگي گوۆوريات، تام پراۆدا مولچيت»، «حوت كول نا گولوۆە تەشي، ەمۋ بەزرازليچنو»...  قىتايلاردا: «نەمقۇرايدىلىقتىڭ ارقاسىندا تسزينچجوۋداي قالانى دا جوعالتقانبىز»، «جاي عانا نەمقۇرايدىلىق اسا ماڭىزدى شىعىنعا ۇشىراتادى»، «قورعانمەن قورشالعاندى جاۋ الماس»، «قازانى بولەكتىڭ، قايعىسى بولەك» سياقتى ماقالدار جەتەرلىك. قىتاي فيلوسوفياسى «ماقالدى جاتتاپ الىپ، ولاردى قولدانباۋ - جەردى جىرتىپ، وعان ءدان سالماۋمەن تەڭ» دەيدى ەكەن.  بۇقارا حالىق كوپ جاعدايدا وسى سارىنداعى ۇستانىممەن «اسپان اينالىپ جەرگە تۇسسە دە» سەلت ەتپەيتىن سامارقاۋلىققا، «نەمەنەم كەتەر» دەيسىڭ دەپ، نەمقۇرايدىلىققا بەرىلۋدى ءجون كورەتىنى بايقالادى.

نەمقۇرايدىلىق تۋرالى ايتقان ءتۇرلى ويشىلداردىڭ افوريزمدەرى دە جەتەرلىك. دراگان م. ەرەميچ: «وزىڭە نەمقۇرايلى قاراۋ – قاتەلىك، باسقالارعا نەمقۇرايلى قاراۋ – دەرت»، ۆيلگەلم فيشەر: «نەمقۇرايدىلىق جيىركەنىشتىڭ ءبىر بولشەگى»، حاليل جەبران: «ىنتا – جارتىلاي ءومىر; نەمقۇرايدىلىق - جارتىلاي ءولىم»، ا.پ. چەحوۆ: «راۆنودۋشيە – ەتو پاراليچ دۋشي، پرەجدەۆرەمەننايا سمەرت»،  تەرەزا شەشەي: «ادامزاتتىڭ ۇلى كۇناسى زۇلىمدىقپەن جەككورۋ ەمەس، ادامداردىڭ ءبىر بىرىنە نەمقۇرايدىلىقپەن قاراۋى»، دجوردج بەرنارد شوۋ: «ادامدارعا قاتىستى ءبىزدىڭ جاسايتىن قىلمىسىمىزدىڭ ەڭ جامانى – بۇل ولاردى جەككورۋ ەمەس، نەمقۇرايدى قاراۋ. ادامگەرشىلىككە جات راقىمسىزدىقتىڭ ءمانى وسىنداي». م. گوركي: «نەمقۇرايدى بولماڭىز، ويتكەنى نەمقۇرايدىلىق ادامنىڭ جان-دۇنيەسىنە ءولىم اكەلەدى»، ميحايل مامچيچ: «ەدينوگلاسيە – ەتو نە كوگدا ۆسە زاودنو، ا كوگدا ۆسەم ۆسيو راۆنو»،  تاگۋي سەميردجيان: «راۆنودۋشيە – ەتو سمەرت پري جيزني»، پەر كورنەل: «بەسپەچنوست - حۋدشي ۆراگ، چەم ۆراجەسكايا رات»، م. ساادي: «ەسلي تى راۆنودۋشەن ك سترادانيام درۋگيح، تى نە زاسلۋجيۆاەش نازۆانيا چەلوۆەكا». بۇل ءتىزىمدى ۇزاق جالعاستىرۋعا بولادى.

نەمقۇرايدىلىق ۇعىمىنا قوعامدىق عىلىمداردىڭ ءار سالاسى وزىندىك انىقتاما بەرۋگە تىرىسقان. ءتىل عىلىمىندا وجەگوۆتىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «راۆنودۋشيە، بەزۋچاستنوە وتنوشەنيە ك كومۋ-چەمۋ نيبۋد. بەزرازليچيە ك وكرۋجايۋششيم» دەگەن انىقتاما بەرىلەدى. پسيحولوگيالىق سوزدىكتە بۇل ۇعىم اپاتيا تەرمينىمەن بەرىلىپ، «قاتتى شارشاۋدىڭ، سارى ۋايىم نەمەسە قاتتى سىرقاتتانۋدىڭ، ىشكى قايشىلىقتاردىڭ اسەرىنەن بولاتىن، قورشاعان ورتاعا قىزىعۋشىلىق جوعالىپ، نەمقۇرايدىلىق سەزىم باساتىن پسيحيكالىق جاعداي» دەپ انىقتالادى. گ.ۆ. موروزوۆ پەن ۆ.ا. روماسەنكو «نەرۆنىە ي پسيحيچەسكيە بولەزني» دەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرىندە اپاتيانى «سيمپتوم، ۆىراجايۋششيسيا ۆ بەزرازليچي، بەزۋچاستنوستي، ۆ وترەشيوننوم وتنوشەني ك پرويسحودياششەمۋ ۆوكرۋگ، ۆ وتسۋتستۆي سترەملەنيا ك كاكوي-ليبو دەياتەلنوستي» دەپ تۇسىندىرەدى.

فيلوسوفيالىق سوزدىكتە بۇل سەزىم ينديففەرەنتيزم دەگەن تەرمينمەن بەرىلىپ، «پوستوياننوە راۆنودۋشيە يلي بەزرازليچيە ۆ وتنوشەني ك چەمۋ-نيبۋد. پرينتسيپيالنوە زناچەنيە يمەەت ينديففەرەنتيزم ۆ وبلاستي ۆىسشيح ۆوپروسوۆ جيزني ي زنانيا – ينديففەرەنتيزم رەليگيوزنىي ي فيلوسوفسكي. پروتيۆوپولوجنايا ينديففەرەنتيزمۋ كراينوست ەست فاناتيزم، كوەگو نە چۋجدا ي فيلوسوفيا» دەگەن انىقتاما بەرىلەدى.

كەزىندە نەمقۇرايدىلىق ماسەلەسىن ارنايى زەرتتەگەن برۋنو ياسەنسكي «زاگوۆور راۆنودۋشنىح» اتتى رومانىنىڭ القيسساسىن روبەرت ەبەرحاردتتىڭ مىناداي ويىنان تسيتاتا كەلتىرىپ باستاعان ەكەن:  «نە بويسيا ۆراگوۆ - ۆ حۋدشەم سلۋچاە وني موگۋت تەبيا ۋبيت. نە بويسيا درۋزەي - ۆ حۋدشەم سلۋچاە وني موگۋت تەبيا پرەدات. بويسيا راۆنودۋشنىح - وني نە ۋبيۆايۋت،  نە پرەدايۋت، نو س يح مولچاليۆوگو سوگلاسيا سۋششەستۆۋەت نا زەملە پرەداتەلستۆو ي لوج». وسىناۋ ويماقتاي ويدىڭ ءمانى قانداي تەرەڭ دەسەڭىزشى. نەمقۇرايدىلىقتىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى بولاتىنىن تالاي عالىم زەرتتەگەن. نەمقۇرايدىلىقتىڭ قاي ءتۇرى بولماسىن قاۋىپتى، بىراق، ونىڭ اسا قاۋىپتىسى – ساياسي نەمقۇرايدىلىق ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى، ساياسات بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ، بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن قۇدىرەتكە يە. وسى جەردە جان بودرياردىڭ «ۆ تەني مولچاليۆوگو بولشينستۆا، يلي كونەتس سوتسيالنوگو» اتتى ەڭبەگىنەن ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىك: «دولگوە ۆرەميا كازالوس، چتو اپاتيا ماسس دولجنا پريۆەتستۆوۆاتسيا ۆلاستيۋ. ۋ ۆلاستي سلوجيلوس ۋبەجدەنيە، چتو چەم پاسسيۆنەە ماسسى، تەم ەففەكتيۆنەە موجنو يمي ۋپراۆليات. يسحوديا يز نەگو، ونا ي دەيستۆوۆالا ۆ پەريود، كوگدا ۆلاستنىە مەحانيزمى بىلي تسەنتراليزوۆانى ي بيۋروكراتيزيروۆانى. ودناكو سەگودنيا پوسلەدستۆيا ەتوي ستراتەگي  وبوراچيۆايۋتسيا پروتيۆ  ساموي ۆلاستي: بەزرازليچيە ماسس، كوتوروە ونا  اكتيۆنو پوددەرجيۆالا، پرەدۆەششاەت ەە كراح. وتسيۋدا راديكالنايا ترانسفورماتسيا  ەە  ستراتەگيچەسكيح  ۋستانوۆوك:  ۆمەستو  پووششرەنيا پاسسيۆنوستي - پودتالكيۆانيە ك ۋچاستيۋ ۆ  ۋپراۆلەني، ۆمەستو ودوبرەنيا مولچانيا - پريزىۆى  ۆىسكازىۆاتسيا.  نو  ۆرەميا ۋجە ۋشلو. "ماسسا" ستالا "كريتيچەسكوي"، ەۆوليۋتسيا  سوتسيالنوگو سمەنيلاس  ەگو ينۆوليۋتسيەي ۆ پولە ينەرتنوستي. وت ماسس پوستوياننو ترەبۋيۋت، چتوبى وني  پودالي سۆوي گولوس، يم ناۆيازىۆايۋت سوتسيالنوست يزبيراتەلنىح كامپاني، پروفسويۋزنىح اكتسي، سەكسۋالنىح وتنوشەني، كونتروليا ناد رۋكوۆودستۆوم،  پرازدنوۆاني، سۆوبودنوگو  ۆىراجەنيا منەني ي ت.د. پريزراك دولجەن زاگوۆوريت، ي ون دولجەن نازۆات سۆوە يميا. مولچانيە ماسس، بەزمولۆيە مولچاليۆوگو  بولشينستۆا - ۆوت ەدينستۆەننايا پودليننايا پروبلەما سوۆرەمەننوستي».

بۇل تۇجىرىمدى ج.بودرياردىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرى دەگەنىمىزبەن، ونىڭ ءمانى اقيقاتقا جاقىن. قوقىتىپ-ۇركىتۋ ارقىلى حالىقتىڭ اۋزىن جاۋىپ، ەرىك-جىگەرىن قۇم ەتكەن سايىن، حالىقتىڭ ساياساتقا، ەل مەن جەر تاعدىرىنا، بولاشاققا دەگەن نەمقۇرايدىلىعى مەن بوگدەلەنۋ سەزىمىنىڭ  ارتا تۇسەرى داۋسىز. ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا جۇرەتىن نەمقۇرايدى حالىقتى باسقارۋ وڭايىراق، ولار ويلارىن اشىق ايتپايدى، سىناپ-مىنەمەيدى، نارازىلىق كورسەتپەيدى، داۋ-جانجال تۋدىرمايدى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن كۇرەسپەيدى. بۇل بيلىك ءۇشىن وڭتايلى: ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، ۇلتارالىق تاتۋلىق، قوعامدىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋ سياقتى «جەتىستىكتەرگە» تەز قول جەتكىزەدى. مۇنداي جاعدايدا نەمقۇرايدى حالىقتىڭ ەل-جۇرت ءۇشىن تاعدىرلىق ماڭىزى بار كۇن تۋسا، باس كوتەرمەي، پىكىرىن ايتپاي، ناقتى ءىس-ارەكەت جاساماي، سامارقاۋ قالاتىنىن  كىم ويلايدى دەيسىز. وسىلايشا، ەل حالقى قارا توبىرعا اينالىپ شىعا كەلەدى. ءوز ەلىنىڭ تاعدىرىنا حالقى نەمقۇرايدى قارايتىن بولسا، ونداي ەلدىڭ دە، حالىقتىڭ دا بولاشاعى جوق. مىنە، نەمقۇرايدىلىق دەگەن وسىنداي قاتەرلى دەرت... تاعى ءبىر بۇركەمەلەنىپ جاتقان قاۋىپ-قاتەر – حالىقتىڭ  نارازىلىعىن ءبىلدىرۋدىڭ لەگيتيمدى ارنالارى دۇرىس بولماۋىنان، نەمەسە، تۇنشىعىپ، بۇقارانىڭ ىشىنە جينالا بەرۋىنەن الەۋمەتتىك كەرنەۋدىڭ تۋىنداۋى. بۇل كەرنەۋ ءوز كەزەگىندە سىرتقا شىعۋدىڭ بالاما جولدارىن ىزدەۋگە اكەلىپ سوعادى، وسىدان كەلىپ، ەكسترەميزم، تەرروريزم، سەكتانتتىق، سۋيتسيد، اۋىر قىلمىستار، ەرەۋىلگە شىعۋ، كوتەرىلىستەر مەن توڭكەرىستەر جاساۋعا قوسىمشا العىشارت تۋىندايدى.

نەسىن جاسىرامىز، «بالىق باسىنان ءشىريدى» دەمەكشى، ءبىزدىڭ قوعامداعى نەمقۇرايدىلىق جوعارى مەملەكەتتىك بيلىكتەن باستاپ، كارى-جاسىن تاڭداماستان، قاتارداعى بارلىق ازاماتتارعا دەيىنگى ارالىقتى تۇتاسىمەن قامتىپ وتىرعانى انىق بايقالادى. قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر وزدەرىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتتەرىنە سالعىرت قارايتىنى، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا نەمقۇرايدىلىق تانىتاتىنى ايتىلىپ-جازىلۋدان، سىنالىپ-مىنەلۋدەن كەم دە ەمەس. جەمقورلىق پەن بيۋروكراتيا جايلاعان، نەمقۇرايدىلىقتان مەڭ-زەڭ بولعان مەملەكەتتىك ماشينا ءتيىمدى ءارى ناتيجەلى جۇمىس ىستەۋدەن قالاتىنى زاڭدىلىق. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرى ءبىلىپ، اتقارۋى ءتيىس قىزمەتتەرىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرمايتىنى، بيۋدجەتتىك قارجى-قاراجاتتى ورنىمەن يگەرە المايتىنى، ەل بايلىعىن تالان-تاراجعا سالۋى نەمكەتەرلىكپەن جاسالاتىن سابوتاج ەمەي نەمەنە؟ بۇل - قاسقىرعا قوي باقتىرۋ سياقتى ايانىشتى جاعداي. پرەزيدەنت ۇرىسىپ، سىناسا، شەنەۋنىكتەرىمىز ءبىر سەرپىلىپ، قامشى تيگەن شابان اتتاي، ىلبىگەن ءجۇرىسىن ازداپ ءتىرىلتىپ قويادى. بيلىك باسىنداعىلاردى قويۋ تۇمانداي باسقان نەمقۇرايدىلىق بيىلعى كۇزدە ازداپ سەيىلگەندەي بولدى. بىرقاتار مينيسترلىك پەن اكىمدىكتەردىڭ وكىلدەرى سوگىس الدى، ءبىرازى قىزمەتىنەن بوسادى، كەيبىرى ءىستى بولدى. وتانىمىزدا ورىن الىپ جاتقان ولقىلىقتارعا قاراساڭ قارنىڭ اشىپ، قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىن، پاتريوت ساياساتكەرلەردىڭ ازايىپ كەتكەنى جانىڭا باتادى.  ەل-جۇرتتىڭ تاعدىرىنا جاۋاپتى باسقارۋشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى نەگە وتە تومەن؟  مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىن جايلاپ العان بۇل نە دەگەن نەمقۇرايدىلىق؟

وكىلدىك دەموكراتيانىڭ جولىمەن سايلاۋدا ءوز داۋىستارىن بەرىپ، بيلىك ورگاندارىن قالىپتاستىرعان حالىق تا، سول بيلىكتىڭ قىزمەتىن بارشا قوعام بولىپ باقىلاۋعا الۋعا قۇلىقسىز. ءبىزدىڭ حالىق دەموكراتيا مەن قۇقىقتىق مەملەكەت جاعدايىندا مۇنداي تاماشا مۇمكىندىكتىڭ بار ەكەنىن ويلاپ باسىن قاتىرمايدى دا. بۇقارا حالىق ءوز ەلىندە ءجۇرىپ جاتقان ساياساتتى تەاتر ساحناسىنداعى قويىلىمداي قاراپ، سىرتتاي تاماشالايتىن كورەرمەنگە اينالعان. دەموكراتيا ازاماتتاردىڭ ساياسي قاتىسۋىنا نەگىزدەلەتىنىنە، سايلاۋ – دەموكراتيانىڭ باستى ساياسي مەحانيزمى ەكەنىنە، ساياسي پارتيا مەن ازاماتتىق بىرلەستىكتەر ارقىلى بيلىككە ىقپال ەتۋگە بولاتىنىنا، قىسقاسى، ارقايسىمىزدىڭ تاعدىرىمىز بەن بولاشاعىمىز ساياساتپەن ءوزارا تاۋەلدى بايلانىستا دەگەنگە كەكەسىنمەن قاراۋ باسىم. وسىدان كەلىپ، حالىقتىڭ ساياسي بوگدەلەنۋى، سايلاۋشىنىڭ داۋىس بەرۋدەن جالتاراتىن ابسەنتەيزمى (ساياسي نەمقۇرايدىلىعى), وزدەرىنىڭ قۇقىقتىق مۇمكىندىكتەرىنە ءشۇبالاناتىن ازاماتتاردىڭ نيگيليزمى سياقتى سامارقاۋلىقتىڭ نەبىر تۇرلەرى تۋىنداۋدا. ازاماتتاردىڭ  ساياسي ساۋاتتىلىعى مەن قوعامدىق بەلسەندىلىك دەڭگەيى تىم تومەن، ال، ونىڭ ەسەسىنە، قوعامدىق سانا-سەزىمدى بوداندىق ساياسي مادەنيەت پەن نەمقۇرايدىلىق ابدەن باسىپ العان. بۇل تۇرعىدا اندرە مورۋا (شىن اتى ەميل ەرزوگ) «ساياساتقا دەگەن نەمقۇرايدىلىق – بۇل دا ءبىر ساياسي ءىس-ارەكەتتىڭ ءتۇرى ءارى جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ جەمىسى» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك. قازىرگى قازاق ەلىندە نەمقۇرايدىلىق دەگەن، بەينە ءبىر جۇقپالى اۋرۋ سياقتى، جوعارعى بيلىكتەن باستاپ، بۇقارا حالىققا دەيىنگى ارالىققا جاپپاي تارالىپ وتىر. ۋاقىت زىرىلداپ وتۋدە، ءومىر ىرعاعىنىڭ قارقىنى دا كۇشتى، ادامدار اسىعىس، الدەنەگە اشۋلى، قاتىگەز، جان-جاعىنا قاراۋعا قۇلىقسىز... بيلىك پەن اتاق-مانساپقا قول جەتكىزگەن شەنەۋنىكتەرگە جەكە باستارىنىڭ مۇددەسى جاقىن بولسا، نارىقتىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، تۇرمىس تاۋقىمەتىن تارتقان قاراشا حالىق كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ قامىن ويلاۋدان ءارى اسا الماي ءجۇر. ەگويزم، ياعني، قاراقان باستى ويلاۋ بۇگىنگى قوعامدا باستى ورىنعا شىعىپ، باسقا ماسەلەلەرگە ادامدار نەمقۇرايدى قارايدى. پاتريوتيزم، ۇلتتىق مۇددە، الترۋيزم (كوپشىلدىك), گۋمانيزم اڭقاۋلارعا ارنالعان قۇندىلىقتارعا اينالدى. قوعامدىق دامۋدىڭ وسىنداي ۇردىسپەن جالعاسا بەرۋى تۇپتەپ كەلگەندە، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىنىنە دە ەشكىم الاڭدامايتىن سىڭايلى...

ۇلتتىق تۇرعىدان قاراساق تا، نەمقۇرايدىلىقتىڭ كەسىرى ءتيىپ تۇرعان ماسەلەلەر جەتىپ ارتىلادى. سولاردىڭ ىشىنەن ەڭ باستى دەگەن، جانىمىزعا باتاتىن نەگىزگى ۇشەۋىن اتاپ ايتساق، بىرىنشىدەن، اتا-بابالارىمىز اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزە وتىرىپ، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ار-نامىسسىز بولىگى وزدەرىنىڭ انا ءتىلى - قازاق تىلىنە، قازاقى ۇلتتىق بولمىسقا نەمقۇرايدى قاراۋى. ەكىنشىدەن، پاتريوتتىق سەزىم مەن ىسكەرلىك قابىلەتتەرى جەتىسپەي تۇرسا دا، قيلى جولدارمەن بيلىككە قول جەتكىزگەن باسشىلاردىڭ نەمقۇرايدىلىعىنان ەلىمىزدىڭ دامۋى تەجەلىپ، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە كەرەعار كەلەتىن ءىس-ارەكەتتەردىڭ ءجيى ورىن الۋى. ۇشىنشىدەن، حالىققا ء«وز كۇندەرىڭدى وزدەرىڭ كورىڭدەر، قازىر نارىق» دەپ نەمقۇرايدى وتىرعان بيلىكتىڭ شاراسىزدىعىنان، كونستيتۋتسياسىندا الەۋمەتتىك مەملەكەت دەپ تانىلاتىن قازاقستان كەيبىر تۇستاردا قاناۋشىلىققا نەگىزدەلگەن كاپيتاليستىك مەملەكەتكە اينالدى. كەي سالاداعى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك، جۇمىسسىزدىق، قىمباتشىلىق حالىقتى ابدەن قاجىتىپ، شارشاتتى. سانانى تۇرمىس ايقىنداپ، حالقىمىزدىڭ رۋحاني جان دۇنيەسى وزگەردى.

قازاقتاردىڭ بويىندا نەمكەتەرلىك باسىم ەكەنىن كەزىندە اباي اتامىز دا ايتىپ، «قارا سوزدەرىندە» جان-جاقتى قاراستىرعان بولاتىن. ودان كەيىن دە الاشتىڭ تالاي قايراتكەرلەرى قازاقتى نەمقۇرايدىلىقتان ارىلتۋعا كۇش سالدى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى دا «ويان، قازاق!» ولەڭىندە:

كوزiڭدi اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،
وتكiزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
جەر كەتتi, دiن ناشارلاپ، حال حارام بوپ،
قازاعىم، ەندi جاتۋ جاراماستى - دەپ ۇراندادى.

1911 جىلى 10 قاڭتاردا ترويتسك قالاسىندا قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش جۋرنالىن شىعارعان مۇحامەدجان سەرالين جۋرنالدىڭ «ايقاپ» اتالۋىن: ء«بىزدىڭ قازاقتىڭ ء«اي، قاپ» دەمەي تۇعىن ءىسى بار ما؟ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ نەشە جەردە «قاپ» دەپ قاپى قالعان ىستەرى كوپ. «قاپ» دەگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جۋرنالىمىز وكىنىشىمىزگە ىلايىق «ايقاپ» بولدى» دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن. سودان بەرى قازاقتىڭ قانشا قايراتكەرى ۇرانداپ، نەمقۇرايدىلىقتى ەڭسەرۋگە  شاقىرعانىمەن، حالىق سەلت ەتەر ەمەس.

نەمقۇرايدىلىقتىڭ كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، قازاقتىڭ جاپپاي ويانعان كەزەڭى 1986 جىلعى جەلتوقساندا بولعان كوتەرىلىستەن باستالىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىن قامتىدى. «جەلتوقسان»، «ازات»، «نەۆادا-سەمەي»، «ارال-بالحاش» سياقتى قوزعالىستاردى حالىق قولدادى، ۇلتتىق رۋح جالىنداپ، زيالى قاۋىم دا وتە بەلسەندى بولدى. ەل بولىپ، ەتەك جەڭىمىزدى جيناعان سوڭ، حالقىمىز ەيفورياعا، ياعني، اسقاق سەزىمنىڭ ەلىتكىش بۋىنا بەرىلىپ، قايتا ماۋجىراپ، قالعىپ-مۇلگي باستادى. ءبىز تاريحىمىزدان ساباق الىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماداي» قاسىرەتتى كەزەڭدەردە تاس ءتۇيىن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، جاۋعا سوققى بەرگەنىن، قان مايداندا جەڭىسكە جەتكەن سوڭ، بەيبىت ومىردە قايتادان ىدىراپ كەتۋىنەن وتارلىق ەزگىگە تۇسكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وكىنىشتىسى سول، مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ مەن ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ۇنەمى قىراعىلىقتى قاجەت ەتەتىنىن، ۇلتتىق مەملەكەتتى دامىتۋدىڭ ۇلى ءىسى نەمقۇرايدىلىقتى كەشىرمەيتىنىن بۇگىنگى قازاقتار ەستەن شىعارىپ العان سىڭايلى. ونىڭ ۇستىنە، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ىلەسە كەلگەن نارىقتىق قاتىناستار قازاقستاندىق قوعامدا تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيانى تۋىنداتىپ، ونى جىلدان جىلعا جانداندىردى. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ماتەريالدىق سيپاتتاعى قۇندىلىقتارعا باسىمدىلىق بەرىلۋدە، قازاقستاندى قوسا العاندا بۇكىل تمد ەلدەرىندە تۇتىنۋشىلىق الاساپىران ءجۇرىپ جاتىر. تۇتىنۋ قوعامى دەگەن ۇعىمدى عىلىمي اينالىسقا ەندىرۋشى نەمىس عالىمى ەريح فرومم وعان مىناداي باعا بەرگەن: بۇل - ادامداردى تۇتىنۋدىڭ (ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، ويىن-ساۋىق، ءسان-اشەكەي، وپا-دالاپ، تەحنيكا ت.ب. تۇتىنۋ) قۇلىنا اينالدىراتىن قوعامدىق قاتىناستىڭ ءتۇرى، مۇنداي قوعامدا ادامدار اشكوز، ارامزا، قىزعانشاق، جاۋاپسىز، ءوزىمشىل، توڭىرەگىندەگىلەرگە نەمقۇرايدى بولادى. تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ مورالدىق قۇندىلىقتارى ادامنىڭ وي-ساناسى ءوسۋىن، ادامگەرشىلىگى مەن رۋحاني دامۋىن قاجەت دەپ ەسەپتەمەيدى، ادامعا تەك تۇتىنۋشى رەتىندە قارايدى. «تۇتىنۋشى بار بولسا، ەكونوميكا داميدى» دەگەن قاعيدا الدىڭعى ورىنعا شىعادى. بۇل قاعيدانى ناسيحاتتاۋ مەن جارنامالاۋدىڭ ءوزى دەربەس يندۋستريا. مۇنىڭ بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە حالىقتىڭ ءدۇبارا توبىرعا اينالۋىن، ۇلتتىڭ جويىلۋىن، ادامداردىڭ دەگراداتسياعا ۇشىراپ،  ادامگەرشىلىكتەن ايىرىلۋىن، گەندىك قوردىڭ بۇزىلۋىن، مادەنيەتتىڭ قۇلدىراۋى مەن يماندىلىقتىڭ جويىلۋىن تۋىنداتادى.  ە. فرومم حح عاسىردىڭ باستى مورالدىق پروبلەماسى – تۇتىنۋدىڭ سوڭىنا تۇسكەن ادامداردىڭ وزىنە-ءوزى نەمقۇرايدى قاراۋى دەپ كورسەتكەن. ونىڭ ايتقان تۇتىنۋشىلىق قوعامى قازىر بىزدە سالتانات قۇرىپ وتىر. ەندى بىزدە تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن ارناۋلى مەملەكەتتىك ورگان دا بار: كۇنى كەشە جاڭا اگەنتتىك قۇرىلدى.

بيىلعى جازدىڭ سوڭعى كۇنى الماتى قالاسىنىڭ تۇتىنۋشىلارى كوپ جينالاتىن «پرايم پلازا»  ساۋدا ويىن-ساۋىق كەشەنى الدىندا ورىن العان قاقتىعىس ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە. نارازىلىقتىڭ سەبەبى - تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيانىڭ جەتەگىندەگى توبىر مەن قايرات نۇرتاس اتتى ءانشىنىڭ اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك. ءۇش مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق ازامات قاتىسقان جانجالدىڭ اياعى جاپپاي توبەلەسكە، پوليتسيامەن قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، بىرنەشە اۆتوكولىك، كونتسەرتتىك قۇرال-جابدىق، اتالعان ساۋدا ءۇيىنىڭ عيماراتى مەن قالانىڭ  كوممۋنالدىق مەنشىگى قيراتىلىپ، ءىشىنارا ورتەلگەن. وسىلايشا، تۇتىنۋشىلاردىڭ قاناعاتتانباۋى كۇتپەگەن جەردەن تەرىس ناتيجە بەردى. ال، وسى وقيعانىڭ الدىندا ەلىمىز بەن جەرىمىز ءۇشىن ماڭىزى زور نەبىر ساياسي جاعدايلار ورىن السا دا، ازاماتتارىمىز ولاردى ەلەمەي، نەمقۇرايدىلىق تانىتىپ كەلگەن بولاتىن. مىسالى، بايقوڭىرداعى «پروتون» زىمىرانى قۇلاپ، قازاق اۋىلدارىنا گەپتيلمەن ۋلانۋ قاۋپى تونگەندە، ساۋساقپەن سانارلىق قوعام قايراتكەرلەرى باس كوتەردى، قالعان حالىق قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىردى. 600 توننا گەپتيلدەن قازاق ەلىنىڭ شەككەن زيانى بۇگىن 14 ملرد. تەڭگە دەپ باعالانىپ وتىر. بىراق وعان رەسەي دە سەلت ەتكەن جوق، قازاقتار دا قۇن تولەتۋگە نەمقۇرايدى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ شىرىلداۋىمەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ مەن دامىتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى وتەتىن قوعامدىق ءىس-شارالارعا دا حالىقتىڭ قاتىسى نەمقۇرايدى. قازاقستاننىڭ تابيعاتى تەك مەلس ەلەۋسىزوۆكە كەرەك سياقتى. «اتتاندايتىن» اسا تاياقتى امانتاي قاجى عانا. ات توبەلىندەي از توبى بولماسا، كەدەندىك وداقتىڭ كەلەشەگى قالاي بولادى دەپ الاڭداعان قالىڭ قازاق جوق. وتانىنا ورالعىسى كەلەتىن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ كوشىن كىدىرتىپ، ازاماتتىق الۋىن ءتورت-بەس جىلعا دەيىن سوزاتىن ساياسي شەشىم قابىلدانعاندا، باسقاسى باسقا، قازاق ازاماتتار ۇندەمەدى. تاعى دا سول، قازاقتىڭ بىرنەشە زيالى قاۋىم وكىلى بايبالام سالدى دا قويدى. وزگەلەرىندە «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت – قازاقتار كوبەيسە، قازاقستان مىقتى بولادى عوي» دەگەن وي جوق. قازاقستاندىق قازاقتار «بىزگە ونىڭ قاتىسى جوق، ورالمانداردىڭ پروبلەماسى» دەپ ۇندەمەي قالدى، ءسويتىپ، نەمقۇرايدىلىق مەحانيزمى قاپىسىز قىزمەتىن اتقاردى. باسقاسى باسقا، تىپتەن، ەلىمىز ءۇشىن ەڭ ۇلىق كۇن - 16 جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىك كۇنى مەرەكەسى جاڭا جىلدى قارسى الۋدىڭ قامى مەن شىرشا بەزەندىرۋدىڭ قالقاسىندا قالاتىنى دا اششى شىندىق... سوندا قازاق ەلى ءۇشىن تاۋەلسىزدىك مەيرامىنا قاراعاندا جاڭا جىلدى تويلاۋ ماڭىزدى بولعانى ما؟

(جالعاسى بار)

Abai.kz