Kóp izdenis jasap, zertteu jýrgizip, Qajymúqannyng kýres jayyndaghy ómirin tyng derektermen tolyqtyrghan marqúm Álimqúl Býrkitbaev edi. Qajekenning ýsh medalin, beldigin, qol sandyghyn, taghy basqa qúndy zattaryn izdep tauyp Qazaqstangha alyp keldi. Reseydegi shang astynda qalghan múraghattardy qoparyp, ony oryn-ornyna keltirip, hronikalyq erejesin saqtap, Qajekendi biletin tiri jýrgen azamattarmen kezdesip, sol kezdegi kýresteri qayda, qay jyly boldy, neshe ret әlem batyry (chempiony) atalghanyn jazghan da Álekeng edi.

Búl maqaladaghy Qajymúqannyng 1908-1914 jyldary ótkizgen keybir kýresteri jóninde keltirilgen derekter marqúm Álimqúl Býrkitbaevtyng «Qajymúqan» atty derekti hikayasynan qysqartylyp, manyzdy týiinder ghana alyndy. Al biz oqyrmandargha, sport ónerimen shúghyldanghan jastargha tek qana oiymyzdy, pikirimizdi bildirudi jón kórdik.

Kóp izdenis jasap, zertteu jýrgizip, Qajymúqannyng kýres jayyndaghy ómirin tyng derektermen tolyqtyrghan marqúm Álimqúl Býrkitbaev edi. Qajekenning ýsh medalin, beldigin, qol sandyghyn, taghy basqa qúndy zattaryn izdep tauyp Qazaqstangha alyp keldi. Reseydegi shang astynda qalghan múraghattardy qoparyp, ony oryn-ornyna keltirip, hronikalyq erejesin saqtap, Qajekendi biletin tiri jýrgen azamattarmen kezdesip, sol kezdegi kýresteri qayda, qay jyly boldy, neshe ret әlem batyry (chempiony) atalghanyn jazghan da Álekeng edi.

Búl maqaladaghy Qajymúqannyng 1908-1914 jyldary ótkizgen keybir kýresteri jóninde keltirilgen derekter marqúm Álimqúl Býrkitbaevtyng «Qajymúqan» atty derekti hikayasynan qysqartylyp, manyzdy týiinder ghana alyndy. Al biz oqyrmandargha, sport ónerimen shúghyldanghan jastargha tek qana oiymyzdy, pikirimizdi bildirudi jón kórdik.

Kezinde «Ana tili» gazetinde jariyalanghan maqalamyzda 1908 jyly Stambulda (Týrkiya) eng kýshti Núrla atty týrik paluanyn jengennen keyin, sol elding belgili azamattary Shәkir pasha (general), Imam BaIr Múqandy Mekke, Mediynege alyp baryp, sol jerlerde paluanymyzdyng «Qajy» ataghyna ie bolghanyn aitqanbyz. Sol joly Shәkir pashanyn: «Ol jerlerde eng kýshti paluandar jinalady. Sen onda ózinning kýshing men ónerindi kórsete alasyn» dep aitqany bar. Áriyne, Mekkede de, Mediynede de eshqanday oiyn-sauyq ótkizilmeytini mәlim. Qajekendi onda ertip kelgen týrik joldastary Shәkir pasha, Imam BaIr qajylyq paryzdaryn ótkergennen keyin kýres jarystary ótetin hidjazdyng teniz qaqpasy – portty qala Jiddagha keledi. Jarysqa Afrika, Aziya elderining 25 paluany qatysady. Olardyng ishinde әlemge belgili paluandar: Ýndistannan – Salah, Mambu, Ahmet Áli; Egiypetten – Yusuf, Núra, Mústafa; Irannan – Mahmud jәne Faruddiyn; Ontýstik Afrikadan – qara músylman Sips bar bolatyn.

Múndaghy kýres erejesi boyynsha qanday tәsil jasasang da, rúqsat etiletin bolghan. Múnday «emin-erkin kýreste» shabuyl men qorghanu tәsilderin qatar qoldanghan paluan jeniske jetetin. Jartylay finalgha Múqan – Mambu, Sips – Yusuf shyghady. Tayau jәne Orta-Shyghys Aziya halyqtarynyng kýres dәstýrin berik ústanyp, últtyq dәstýrge ainaldyrghanyn eske salsaq, búl kýres Aziya halqynyng әrqashanda úmytylmaytyn, әrdayym da qúrmetpen eske alatyn tarihy oqighasyna ainalghan.

Qajymúqanmen kýresken Ýndistan paluany Mambudyng jauyryny jerge tiyedi. Finalda Qajymúqan Mysyr paluany Yusufty jenip shyqqan Sipspen kezdesetin bolady. Sips – qap-qara, erni dýrdiygen, týrinen kisi qorqatyn adam. Múqannyng saqtanyp, abaylap jýrgenin Sips bayqap, múny qorqaqtyq dep týsinse kerek, onysy qatelik edi. Múqan on minuttyng ishinde jeniske jetedi. Tóreshi Múqandy kilemning ortasyna shaqyryp, altyn medali men bas jýlde – bes myng rial aqsha tapsyrady. Medaliding lentasynda: «Aziya men Afrika chempiony, Hidjranyng 1286 jyly» degen sóz jazylghan. Ózimen birge jýrgen Shәkir pasha (general) arqasynan qaghyp: «Jaraysyn, batyr! Sen óz halqynnyng danqyn shyghardyn» – degen. Stambulgha oralghan Qajymúqangha ózining latysh dosy, belgili Resey chempiony Veyland-Shulis: «Jenising qútty bolsyn, sen shyn Shyghys júldyzysyn» depti.

Múnda aitylghan «Afrika jәne Aziya chempiony» degende kóp oqyrmandar jalghyz osy atalynghan músylman elderining ghana chempiony dep úghuy mýmkin. Biraq osy tartystyng aldynda 1904-1905 jyldary Manjuriyanyng Harbin qalasynda Ontýstik-Shyghys Aziyanyng chempionaty bolghan. Birinshi oryngha talasqan japon kýreskeri Sarakikidy, boyy eki metr on santiymetr bolatyn qytay paluany Siy-Ho-Changty jengenin eske salsaq, Qajymúqan Múnaytpasúly sol jyldary býkil Aziya, Afrika qúrlyqtarynyng chempiony boldy dep esh kýmәnsiz aitugha qúqyghymyz bar. Búl bir. Al endi Qajekendi Afrika, Aziya paluandarymen qoshtastyryp, Europagha qaray ayaq basayyq. «Riga – alyptardyng Otany» dep atalatyn Baltyq jaghalauyndaghy kishkentay Latviya elining astanasynda 1909 jyly halyqaralyq paluandar kýresining birinshiligi bastalady. Bir aigha sozylghan kýresting nәtiyjesinde finaldyq jarysqa tórt adam joldama alady. Olar dýniyejýzindegi fransuzsha kýresting jýldegeri Aleks Aberg, Resey chempiony Ivan Yago, talay halyqaralyq birinshilikterding jenimpazy Yuhan Tigane jәne Qajymúqan. Ivan Yago – Resey birinshiligining jenimpazy. «Gerkules» jurnaly: «Ivan Yago kýres әlemining jaryq júldyzy, kýshi men әdisi kelisim tapqan sanlaqtardyng biri» dep jazghan eken.

Ne kerek, Baltyq elderining ataqty paluandary Ivan Yago, Yuhan Tigane óz eli, óz jerinde Qajymúqanmen kilem ýstinde ústasyp onbay jeniledi. («Qajymúqan qaghanaty», Ordabasy, 2001 j. 178 b.). Endigi finalgha shyqqan Aleks Aberg edi. Qajymúqan kýshi jaghynan basym týskenimen, әdis-aylasy kemdeu bolatyn. Fransuzsha kýresting 150-ge tarta әdisi bolsa, A.Aberg sonyng jýzden astamyn mengergen. Búl joly Qajymúqan A.Abergten jenilip, ekinshi oryn alyp, oghan kishi altyn medali, 200 som aqsha tapsyrylady. Osy saparynda Varshavada (Polisha) bolyp, kóktem aiynda Kelinge (Germaniya) keledi. Jarty aigha sozylghan jarysta finalgha nemis paluany Veber men Zauerer, fransuz paluany Kalive, Resey paluandary Qajymúqan men Veyland-Shulis joldama alady.
Munhendik (Germaniya) Frans Zauerer Europanyng әigili paluandarynyng biri edi. Qajymúqannyng «tur da tet» әdisine týsip útylady. Kelesi kýni Qajymúqan fransuz paluany Kaliveni útady da, aqtyq aiqasta Vebermen kezdesedi. Genrih Veber Germaniyanyng myqtysy, Europada ótken әldeneshe halyqaralyq birinshilikting jenimpazy. Veber Qajymúqanmen saq kýresedi. Alghashqy kýni bolghan kýres bir saghatqa sozylsa da, jenimpazdy aiqynday almady. Kelesi kýni Veberdy ýsh ret partergha týsirip, aqyrynda Veberding jauyryny jerge tiyedi. Qajekeng Kelin qalasynda birinshi oryn alyp, ýlken medali men eki myng som aqshagha ie bolyp, dýnie jýzining chempiony atandy.

Erteninde nemisting «Ilustreyte atletika sportseytung» jurnalynda A.Abergting maqalasy jariyalanady. Onda: «Dýniyejýzining janadan bolghan chempionyn (Qajymúqandy-K.Á.) Aleks Aberg jekpe-jekke shaqyrady» dep jazylghan edi. Osy shaqyrysyna baylanysty fransuz tәsilimen aiqas eki kýnge sozylyp, әzer degende A. Abergtyng jenisimen bitedi. Ol zandy edi. Jogharyda

«Fransuzsha kýresting 150-ge tarta әdisi bolsa A. Aberg sonyng jýzden astamyn mengergen» dep aitqanbyz.

Namysqoy aghamyz eki kýn ótkennen keyin gazetke: «Abergty men erkin amerikalyq kýresten jekpe-jekke shaqyramyn, eger de jiyrma minutta ony jygha almasam, eki jýz som aqsha beruge dayarmyn» degen sózin bastyrady. Ne kerek, sirkting ishine syimay ketken halyqtyng aldynda A.Abergti tórt minuttyng ishinde tize býktirip, Qajymúqan jeniske jetedi. Búl amerikandyq tәsil bolsa, endi fransuzsha kýresting myqtylary Shvesiyanyng Geteborg qalasynda bas qosady. Onyng ishinde Qajymúqanmen búryn kezdesip jýrgen cheh Frenshtenskiy, nemis Karl Kornaskiy bar edi. Sirk qojalary qiytúrqygha salyp, búryn amerikandyq kýresten Qajymúqannan jenilgen Abergqa jarysqa qatysugha rúqsat beredi. Olardyng oiy belgili edi. Qajymúqangha qarsy bolyp jýrgen A. Abergty taghy bir synaqtan ótkizu bolatyn. Jartylay finalgha shyqqan Qajekeng 130 kg. salmaqtaghy Kornaskiydi lezde kóterip alyp laqtyrghanda jauyryny jerge tiyedi. Al finalgha shyqqan A. Aberg pen Qajymúqannyng alma-kezek shabuyldarymen ótken aiqas, kim jengenin anyqtay almaydy. Sonymen Geteborg qalasynda ótken dýniyejýzilik birinshilikting jenimpazy retinde eki paluannyng esimi qatar atalyp, dýniyejýzining chempiony ataghyna, olar ýlken altyn medali men 1275 somnan aqshalay jýldege ie bolady.

Aytpaqshy, Qajekeng 1910 jyly Berlinde ótken birinshilikte dýniyejýzining chempiony Gans Kaundy jenip, taghy da dýniyejýzining chempiony atanady.

Qajekeng býkil Aziya, Afrika qúrlyqtarynyng chempiony boldy. Endi 1909-1910 jyldary Europanyng Riga, Kelin, Geteborg, Berlin qalalarynda ótken birinshilikterde ýsh mәrte dýniyejýzining chempiony boldy. Osy jyldardaghy kýresine, jenisine shattanghan S. Mәulenov aghamyz:
«Auylday Europany aralaghan,
Arabtyng Nil dariyasyn jaghalaghan,
Aziya, Afrika aldiyarlap,
Ayryqsha basqalardan baghalaghan» degen eken.

Ataqty paluannyng aituy boyynsha, tórt ret әlem chempiony ataghyn iyemdenip, 59 memlekette bolyp 48 medalimen marapattalghan.
Osynday kónilindegidey ótken jeniske jetken quanyshynan keyin, qatardaghy bolghan bir kýreste Lurih degen sirk basshysy Qajekendi shaqyryp alyp: «Sen A.Abergten jyghyla sal, birinshi orynnyng jýldesin bólip berem» deydi. Qazaqtyng «Batyr anqau» degeni ras eken. Sol sózge senip jyghyla salghan Qajymúqangha tórtinshi oryn berip, aqshalay jýldeden aiyrylady. Yzasy kelip jýrgen Qajymúqan Gamburgke qayta oralghanda bayaghy Lurih (sirk qojasy) taghy da Tigane men Abergten jeniluin súraydy. Ol oghan jalghan kelisim beredi de, finaldyq aiqasta ekeuin de jerge qaratady. Erteninde Lurih myrza «Aytqanyma kónbedin» dep, Qajymúqanmen qoshtasady. Mine, sóitip bizding atamyz Europanyng aldyna jan salmay jýrgen sol kezdegi eng myqty paluanyn eki ret jaqsylap jengen.

Europa myqtylarymen tartysyp jýrip, jenip, namysyn keltirgen әldekimdermen aitysyp, ailasyn ótkize bilgen Qajekenning osynday jýrek jútqandyghyna qaytyp maqtanbaysyn. Qay qazaq maqtanbaydy! Osyndayda S.Seyfullinning «Órdesh tós, bileu dene, shoyynday som» ólenining myna joldary oigha oralady:

«Kýreste SSSR-da jeke dara,
Talay dәu qyla almaghan eshbir shara,
Europa, Aziyadan asqandar da
Poddubnyi, Gans-Gauan qazbek Gora».

Endi orys halqynyng ishinen shyqqan paluandarmen Qajekenning qalay kezdeskenine azdap toqtalayyq. Óz uaghynda Reseyde Ivan Poddubnyi, Ivan Shemyakiyn, Ivan Zaykinderding esimderi qatar atalatyn. Biraq Resey halqynyng úghymynda Ivan Poddubnyy eng jogharghy satyda túratyn. Ol solay da edi. «Chempiondardyng chempiony» degen ataq tekten-tekke berilmegen. Ivan Shemyakin 1906 jyly dýniyejýzining chempiony (Parijde) atanghan. Ivan Zaykin Reseyde, Baltikada, Parijde ýlken jýldelerding iyesi boldy.

Eki Ivan – Shemyakin men Zaykin birinshi kezdesken kýnnen bastap Qajymúqanmen dos bolghan. Ózderining bilgenderin, kýresting әr týrli tәsilderin ýirenuge kóp kómek kórsetken. Jastary Qajymúqannan ýlken bolghandyqtan, kýres jolyna erte kelgendikten, búl ekeuining kýres tәjiriybeleri mol bolatúghyn. Biraq birinshi ret IY.Shemyakinmen kezdeskende oqys jasaghan әdis saldarynan Shemyakin ayaghynan mertigip, auruhanagha týsedi. Sondaghy Ivan Shemyakinning aitqany: «Múqan, sening qara kýshing basym, qolyng úzyn, naghyz paluandyqqa jaralghan jansyn. Átten, fransuz kýresining әdis-aylasyn mengermegensin».

«Bertin kele Qajeken: «Dosymnyng aitqanyn eki etpey fransuz әdisin mengerip, kózim ashyldy» dep ózining tiri kezinde aitushy edi» deydi Álimqúl Býrkitbaev. Osy orys paluandaryna baylanysty bastaghan әngimemizding toqeterin aitsaq, bәrining (I. Shemyakin men IY.Zaykiyn, t.b.) aldynda oqshau IY.Poddubnyy túrghanda, basqa orys paluandarynan jenildi me, jendi me, onyng asa qyzyghy joq. Orys halqy maqtan retinde ony (I. Poddubnyidy) iyghynyng kendiginen «kosaya sajeni v plechah» dep ataghan («sajeni» degeni eki metr). Sondyqtan eng myqtysy I. Poddubnyimen beldeskenine toqtalayyq…

1907 jyly Sankt-Peterburg qala­syn­­daghy «Fors» sayabaghynda IY.Poddub­nyi­men birinshi ret kýresken Qajymúqan eki kýn kýreste teng týsken. Sodan beri Ivan Maksimovich Qajekendi óte syilap, jarystaryna kóz salyp jýrse kerek.

Bir kezdeskeninde IY.Poddubnyi: «Eki kýn údayy kýresindi kórip, qúmarym qandy. Bayaghy qatelikterinnen arylghan siyaqtysyn. A.Abergpen beldesuindi tosyp jýrmin» deydi.

Kýresti tastanqyrap ketken IY.Poddubnyy Europa paluandarynyng Amerikagha dayyndalyp jatqanyn estip, búlarmen birge barghysy kelip kýreske kirisedi. Bayaghy, sol Sankt-Peterburgta Amerikagha barugha joldama alghandardyng biri Qajymúqan. IY.Poddubnyimen birinshi kezdesui 1907 jyly bolsa, ekinshisi 1913 jyldyng basynda ótken. Resey baspasóz qúraldarynda, osy joly Qajymúqan útyldy dep jariyalaghan. Qajekeng ýlken oigha qalady, keshirimnen aulaq bolady. Sol jyldary birinshilikting jarysy Oralda jalghasqan. Sonda búryn bir ret jenilgen Luka Kopevty on ekinshi minutta qúlatady. Kelesi kýnderi Shtern men Tiganeny útady. Endigi qarsylasy Poddubnyy edi. Qajymúqan búl aiqasty asygha kýtti. «Chempiondardyng chempiony» ataghynda jýrgen adammen kýresu әr paluannyng armany ghoy.

Shart-shúrt aiqas bastalyp ketti. Ayqasty bastaghan I. Poddubnyy bir sәt kýshke salyp Qajymúqandy umajdap qysa salmaqshy da bolghan edi, oghan qayraty jetpedi. Endi qarsylasyn sharshatyp baryp jyghudy kózdedi. Onyng búl ailasyn týsingen Qajymúqan uaqyt ótken sayyn kýshine kýsh qosyp aibattana berdi. Aqyry, bir saghattan astam uaqytqa sozylghan búl aiqas teng ayaqtalady. 1913 jyly osy aiqasty óz kózimen kórgen Feofan Lavrentiev Qajekenning ómirbayanyn zertteushi Á.Býrkitbaevpen kezdeskende: «Ol kýni Qajymúqan Ivan Maksimovichpen óte shiraq kýresti. Onyng tolassyz kýshi Poddubnyidyng úlan-ghayyr ailalarymen para-par týsip, bir-birin jygha almady. Búl aiqas Qajymúqannyng әdis-aylasy óskenining anyq kuәsi boldy» degen.
Arada bir júma ótken song paluandar Tbilisiyde (Gruziya) qayta beldesedi. Qajymúqan negr Chember Sipsty, Jan Sabatieny, Petr Yankovskiydy útyp, finaldyq jarysqa shyghady. Alayda ýsh kýnge sozylghan finaldyq jarysta Poddubnyi, Aberg, Qajymúqan bir-birin jyghysa almady. Sondyqtan sirk qojalary bas bәigeni ýsh paluangha bólip beruge mәjbýr boldy («Qajymúqan qaghanaty», 198-199 b.).

XX ghasyrdyng basynda Reseyde – Sibir, Ertis boyyn jaylaghan orysy, qa­zaghy bar, júrttan estigenimiz Qajymúqan IY.Poddubnyidyng ózin birneshe ret jengen. Biraq búl kýresteri baspasóz betterinde jariyalanbaghan. Jogharyda atap ótkendey, IY.Poddubnyy men Qajymúqan Resey aqparat qúraldarynyng jazuyna qaraghanda, tórt ret kezdesedi. Birinshisi – Sankt-Peterburgte, Fors sayabaghynda (1907j.), ekinshisi – taghy da Sankt-Peterburgte (1913j.), ýshinshisi – Oralda (1913j.), tórtinshisi – Tbilisiyde (1913j.). Resmy basylymdarda: ýsh kezdesu tepe-ten, al bireuinde IY.Poddubnyy jengen bolyp shyghady. I. Poddubnyidyng osy jenisine kýmәndimin. «IY.Poddubnyy Amerikagha barghysy kelip, tastanqyrap ketken kýresin bastap, Amerikagha joldama alghandardyng biri Qajymúqanmen kýresedi» dep jogharyda jazdyq. Osy kýreste IY.Poddubnyy jengen bolyp jariyalanady. Al Qajymúqan jengende qalay bolar edi? Birinshiden, IY.Poddubnyy Amerikagha bara almaydy. Ekinshiden, últtyq namys bar emes pe? «Chempiondardyng chempiony», orys kýreskerlerining úrany, qolgha ústaghan tuy, qaydaghy bir Muhanuradan (Qajymúqannan) nege jeniledi? Búl jerde bir gәp bar.

Resey imperiyasynyng últtyq iydeologiyasy Kenes iydeologiyasynan әkki bolmasa kem bolmaghany belgili. Qajymúqandy IY.Poddubnyy úpaymen jendi me, taza qúlatumen jendi me – ol basylymdarda aitylmaydy. Qalay bolsa da sirk basshylyghy, kýresti úiymdastyrushylar, tóreshiler de ózderining «patriottyq» boryshyn jaqsy bilgen. Oqyrmandar qalay oilaryn bilmeymin, mening óz pikirim, Qajekeng I. Poddubnyidy jengen jәne bir ret emes.

Jogharyda aittyq, Europa paluan­dary Amerikagha baru ýshin, әueli әr el óz jerinde, sonynda Europanyng jýregi – Parijde 1913 jyldan bastap tandau birinshilikterin ótkize bastaydy. Osy Sankt-Peterburgte tandaugha arnalghan birinshilikten keyin «Vestnik sporta» gazeti «Dýniyejýzining chempiondary Aberg pen Siklop, Muhanura syndy paluandar Amerikagha attanbaqshy, olar jýz myng somgha kontrakt jasap, aqshalaryn jartylay alyp ta qoydy» dep jazghan.

Amerikagha baratyn Europa paluandary Parijde bas qosady. 1914 jyldyng qysynda múnda erkin kýresten halyqaralyq chempionat ótkiziledi. Qysqasyn aitsaq, osy jarysta Qajymúqan shveysarlyq Dariysetiydi, avstraliyalyq Randolifiydi de jenip, belgiyalyq Chersimonspen, nemis Shvarspen kezdesip finalda týrik paluany Shәkirmen shyghady. Týrik pal­uany ayaqpen qaghu tәsilin asa bilmeytini bayqalady. Degenmen, qauip-qaterli әdister jasaydy. Óz tәsilin jasaymyn dep jýrip, qaytalamaq bolghanda ózin-ózi ústay almay kilem ýstine jalp etip qúlaydy. Lezde ony Qajymúqan qapsyra kóteredi de, ainaldyryp jiberip, eki jauyrynyn kilemge basady. Resey paluandarynyng quanyshynda shek bolmaydy. Qajymúqangha ýlken altyn medali men bes myng frank tapsyryldy. Qazaq dalasynyng paluany birinshi ret erkin amerikandyq kýresten Álem chempiony degen ataqty iyelenedi. Qajymúqannyng әr kezde qarsylasy bolyp jýrgen Aleks Aberg: «Qazirgi erkin kýresting eng myqtysy Qajymúqan myrza ekeni dәleldendi. Men onyng Amerika kontiynentinde búdan da zor tabystargha jetuine tilektespin» dep tilegin bildiredi.

Úmytyp bara jatyr ekenbiz, sol kezdegi «fransuzdyq», «amerikandyq», «emin-erkin» kýresterinen basqa, sol uaqytta janadan shyqqan japon kýresi –«djudjisa» bolatyn. Aghamyz odan da qúr qalghysy kelmegen. 1912 jyly Gamburg (Germaniya) qalasynda «djudjisa» kýresi boyynsha dýniyejýzining chempionaty úiymdastyrylady. Sonda birge bolghan Qajymúqannyng dosy Veyland-Shulis bylay dep jazypty: «Qajymúqan Gamburgte óte sheber kýresti. Qajymúqanmen beldesuden A.Aberg bas tartty da, finalda Qajymúqan Lurihpen jekpe-jekke shyqty. Basynda djudjisa kýresin Qajymúqangha ózi ýiretken Lurih jeniledi. Osylaysha, Gamburgte erkin amerikandyq jәne djudjisa kýresterinen aldyna jan salmay, dýniyejýzi chempionynyng tәjin jenip aldy» («Qajymúqan qaghanaty», 191 b.).

Qajekeng qazaq kýresining tәsilderin – qarsylasyn jambasqa salyp moynynan qysyp laqtyru, ayaqtan shalu, taghy basqalaryn jaqsy mengergen. Jii qoldanghan óz әdisi – «temir qúrsau». Qajymúqannan taysalghan tóreshiler shet elderding paluandaryn «ómirge qauipti», «denege jaraqat týsiredi» dep kýrestirmey alyp qalyp jýrgen.

1914 jyly qyrkýiekte Qajekeng Amerikagha baryp, Niu-Yorkte bir aidan astam bolady. Sol qalada Amerikanyng eng kýshti paluandary Djek Kariktin, Pom Djenikstin, Djo Rodjerstin, Djon Piningtin, t.b. tizesin býktiredi. Sodan keyin San-Fransisko qalasynda aldyna jan saldyrmaytyn әlem chempiony Frenk Gochtyn, daniyalyq IYes Pedersonnyng jauyryndaryn jerge tiygizedi. Búl mәlimetter A.Abergting «Orys sporty» gazetinde basylghan. Orys paluandarynyng Soltýstik Amerikadan Ontýstik Amerikagha barghandary, odan olardyng «Ontýstik Afrikagha jýremiz» degen habarlary sol «Orys sportynda» basylghan. Ókinishke oray, 1914 jyly I-imperialistik soghys bastaldy. Sondyqtan búl saparlar jayynda dәleldi mәlimet joq. Áli de bolsa izdenis jasau kerek bolar.

Qajymúqannyng jogharyda tizip ótken kýresterin biz de, bizding aldymyzda izdenis jasaghan azamattar da kórgen emes. Al óz kózimen kórgen adamdardyng biri – Kursk qalasynyng túrghyny 1966 jyly 70-ke tolghan Ivan Dmitriyevich Bulgakov. Osy kisimen Qajymúqan ómirin zertteushilerding biri Múratqan Tanekeev hat jazysyp túrghan. Sol IY.D. Bulgakov hatynda: «Men onyng (Qajymúqannyng – K.Á.) Poli Abs, Aleks Aberg, Georg Luriyh, Jan Sabatie, Zbyshko-Syganevich, Cherno-Yanu, Lasgalif, Anderson siyaqty Europanyng atyshuly paluandarymen kýresin de kórdim» deydi.

Búl azamattyng (IY.D. Bulgakovtyng – K.Á.) «kórdim» degenin Qajymúqannyng jengeni dep úqqan jón. Nege deseniz, P.Abs, A. Aberg, J. Sabatie, G. Lurihtardy qay jerde, qanday әdistermen jengenin jogharyda jazdyq. Osy hattyng jalghasy: «Temir-Bolat Kanukov, Ali-Osman, Saly Suleymen, Robiyne Hosaev, Liy-Hun-sing, Chembers, Sips, Murzuk, Kahuta, Manada, Sarakiki, Djo Moro sekildi Aziya men Afrika elderining kýsh atalaryn qalay basynan asyra laqtyrghanynyng da kuәsi bolghanmyn» dep jazghan. Ári qaray sol hatynda: «Onyng kýres tәsili eshkimge úqsamaytyn, ol ózin kilem ýstinde erkin ústaytyn. Soghan qaramastan onyng jolbaryssha atylatyn kezderi de jii úshyrasatyn. Bir tanghalarlyghy, ol oqsha atylar kezde, aighaylap, óz tilinde júrtqa týsiniksiz bir sózderdi aitatyn edi. (Sirә, aruaqqa syiynghany bolar. K.Á.) Sol sózder oghan kýshine kýsh qosatynday jәne de qarsylasynyng zәre-qútyn qashyryp, esengiretip tastaytynday kórinetin» deydi. («Kýsh atasy», 226-227 b.b.). Búl hattan berip otyrghan ýzindimiz. Maqsat – sayyn qazaq dalasynyng úly, ghasyrda jalt etken jaryq júldyz Qajymúqan aghamyzdyng aldyna jan saldyrmaghan sport jampozy, birneshe kýres әdisterining maytalmany ekenin dәleldeu, rastau.

Osymen nýkte qoygha bolar edi. Qajymúqannyng bóten halyqtardyn, últtardyng arasynda japadan-jalghyz jýrgenin sezingende qazaqtyng «Jal­ghyz­dyng ýni shyqpaydy, jayaudyng shany shyq­paydy» degen maqaly esine týsedi. Sonyng ózinde, talasyp-tarmasyp, ta­bighattyng bergen kýshimen, ózining parasat­tylyghymen, oishyldyghymen, namysqoylyghymen, kerek bolsa, qysyl­tayanda jasaghan ailasymen qazaq últyn Qajymúqan әlemge tanytty emes pe?

Endi arnayy toqtala ketetin bir mәsele bar. Ol – Qajymúqannyng tughan jylyna qatysty. Bir ókinishtisi, ataqty paluannyng tughan jyly әr týrli kórse­tilip jýr. Osyny bir izge týsiruimiz kerek. Bizdinshe Qajekeng 1883 jyly dýniye­ge kelgen. Búlay deuimizge naqty sebep bar. Qajymúqan 1913 jyly «Ayqap» jurnalyna súhbat beredi. Osy súhbatta ózining otyz jasta ekenin aitady. Biz osy sangha toqtaluymyz kerek.

Qajekeng 1983 jyly 100-ge keldi. Býkil Qazaqstan bolyp auzymyzdy lәm dep ashpadyq. 1993 jyly da ýn-týnsiz qaldyq. Endi ziyaly azamattar osy mәseleni kóterip, 2013 jyly Qajymúqannyng 130 jyldyghyn dýrkiretip toylarmyz degen ýmit bolyp edi. Biraq búl ýmit te aqtalmaghanday. Áriyne, qazaq bar kezde Qajymúqan esimi úmytylmasy anyq. Alayda aty әlemge әigili bolghan últymyzdyng úly perzentining mereytoylaryn este qalarlyqtay atap ótkenge ne jetsin!.. Eshten kesh jaqsy. Osy orayda elimizding Sport jәne deneshynyqtyru isteri agenttigi osy olqylyqtyng ornyn toltyryp, keler jyly kýsh atasy Qajymúqannyng aituly mereytoyyn respublikalyq dengeyde atap ótuge kýsh salar degen senimdemiz.

Qaliakpar Ámirjanov, derbes zeynetker, mәdeniyettanushy, Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet qayratkeri