كوپ ىزدەنىس جاساپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، قاجىمۇقاننىڭ كۇرەس جايىنداعى ءومىرىن تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرعان مارقۇم الىمقۇل بۇركىتباەۆ ەدى. قاجەكەڭنىڭ ءۇش مەدالىن، بەلدىگىن، قول ساندىعىن، تاعى باسقا قۇندى زاتتارىن ىزدەپ تاۋىپ قازاقستانعا الىپ كەلدى. رەسەيدەگى شاڭ استىندا قالعان مۇراعاتتاردى قوپارىپ، ونى ورىن-ورنىنا كەلتىرىپ، حرونيكالىق ەرەجەسىن ساقتاپ، قاجەكەڭدى بىلەتىن ءتىرى جۇرگەن ازاماتتارمەن كەزدەسىپ، سول كەزدەگى كۇرەستەرى قايدا، قاي جىلى بولدى، نەشە رەت الەم باتىرى (چەمپيونى) اتالعانىن جازعان دا الەكەڭ ەدى.

بۇل ماقالاداعى قاجىمۇقاننىڭ 1908-1914 جىلدارى وتكىزگەن كەيبىر كۇرەستەرى جونىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مارقۇم الىمقۇل بۇركىتباەۆتىڭ «قاجىمۇقان» اتتى دەرەكتى حيكاياسىنان قىسقارتىلىپ، ماڭىزدى تۇيىندەر عانا الىندى. ال ءبىز وقىرماندارعا، سپورت ونەرىمەن شۇعىلدانعان جاستارعا تەك قانا ويىمىزدى، پىكىرىمىزدى ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىك.

كوپ ىزدەنىس جاساپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، قاجىمۇقاننىڭ كۇرەس جايىنداعى ءومىرىن تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرعان مارقۇم الىمقۇل بۇركىتباەۆ ەدى. قاجەكەڭنىڭ ءۇش مەدالىن، بەلدىگىن، قول ساندىعىن، تاعى باسقا قۇندى زاتتارىن ىزدەپ تاۋىپ قازاقستانعا الىپ كەلدى. رەسەيدەگى شاڭ استىندا قالعان مۇراعاتتاردى قوپارىپ، ونى ورىن-ورنىنا كەلتىرىپ، حرونيكالىق ەرەجەسىن ساقتاپ، قاجەكەڭدى بىلەتىن ءتىرى جۇرگەن ازاماتتارمەن كەزدەسىپ، سول كەزدەگى كۇرەستەرى قايدا، قاي جىلى بولدى، نەشە رەت الەم باتىرى (چەمپيونى) اتالعانىن جازعان دا الەكەڭ ەدى.

بۇل ماقالاداعى قاجىمۇقاننىڭ 1908-1914 جىلدارى وتكىزگەن كەيبىر كۇرەستەرى جونىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مارقۇم الىمقۇل بۇركىتباەۆتىڭ «قاجىمۇقان» اتتى دەرەكتى حيكاياسىنان قىسقارتىلىپ، ماڭىزدى تۇيىندەر عانا الىندى. ال ءبىز وقىرماندارعا، سپورت ونەرىمەن شۇعىلدانعان جاستارعا تەك قانا ويىمىزدى، پىكىرىمىزدى ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىك.

كەزىندە «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالامىزدا 1908 جىلى ستامبۋلدا (تۇركيا) ەڭ كۇشتى نۇرلا اتتى تۇرىك پالۋانىن جەڭگەننەن كەيىن، سول ەلدىڭ بەلگىلى ازاماتتارى شاكىر پاشا (گەنەرال), يمام بايۋر مۇقاندى مەككە، مەدينەگە الىپ بارىپ، سول جەرلەردە پالۋانىمىزدىڭ «قاجى» اتاعىنا يە بولعانىن ايتقانبىز. سول جولى شاكىر پاشانىڭ: «ول جەرلەردە ەڭ كۇشتى پالۋاندار جينالادى. سەن وندا ءوزىڭنىڭ كۇشىڭ مەن ونەرىڭدى كورسەتە الاسىڭ» دەپ ايتقانى بار. ارينە، مەككەدە دە، مەدينەدە دە ەشقانداي ويىن-ساۋىق وتكىزىلمەيتىنى ءمالىم. قاجەكەڭدى وندا ەرتىپ كەلگەن تۇرىك جولداستارى شاكىر پاشا، يمام بايۋر قاجىلىق پارىزدارىن وتكەرگەننەن كەيىن كۇرەس جارىستارى وتەتىن حيدجازدىڭ تەڭىز قاقپاسى – پورتتى قالا جيدداعا كەلەدى. جارىسقا افريكا، ازيا ەلدەرىنىڭ 25 پالۋانى قاتىسادى. ولاردىڭ ىشىندە الەمگە بەلگىلى پالۋاندار: ءۇندىستاننان – سالاح، مامبۋ، احمەت ءالي; ەگيپەتتەن – يۋسۋف، نۇرا، مۇستافا; يراننان – ماحمۋد جانە فارۋددين; وڭتۇستىك افريكادان – قارا مۇسىلمان تسيپس بار بولاتىن.

مۇنداعى كۇرەس ەرەجەسى بويىنشا قانداي ءتاسىل جاساساڭ دا، رۇقسات ەتىلەتىن بولعان. مۇنداي «ەمىن-ەركىن كۇرەستە» شابۋىل مەن قورعانۋ تاسىلدەرىن قاتار قولدانعان پالۋان جەڭىسكە جەتەتىن. جارتىلاي فينالعا مۇقان – مامبۋ، تسيپس – يۋسۋف شىعادى. تاياۋ جانە ورتا-شىعىس ازيا حالىقتارىنىڭ كۇرەس ءداستۇرىن بەرىك ۇستانىپ، ۇلتتىق داستۇرگە اينالدىرعانىن ەسكە سالساق، بۇل كۇرەس ازيا حالقىنىڭ ارقاشاندا ۇمىتىلمايتىن، ءاردايىم دا قۇرمەتپەن ەسكە الاتىن تاريحي وقيعاسىنا اينالعان.

قاجىمۇقانمەن كۇرەسكەن ءۇندىستان پالۋانى مامبۋدىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيەدى. فينالدا قاجىمۇقان مىسىر پالۋانى يۋسۋفتى جەڭىپ شىققان تسيپسپەن كەزدەسەتىن بولادى. تسيپس – قاپ-قارا، ەرنى دۇرديگەن، تۇرىنەن كىسى قورقاتىن ادام. مۇقاننىڭ ساقتانىپ، ابايلاپ جۇرگەنىن تسيپس بايقاپ، مۇنى قورقاقتىق دەپ تۇسىنسە كەرەك، ونىسى قاتەلىك ەدى. مۇقان ون مينۋتتىڭ ىشىندە جەڭىسكە جەتەدى. تورەشى مۇقاندى كىلەمنىڭ ورتاسىنا شاقىرىپ، التىن مەدال مەن باس جۇلدە – بەس مىڭ ريال اقشا تاپسىرادى. مەدالدىڭ لەنتاسىندا: «ازيا مەن افريكا چەمپيونى، حيدجرانىڭ 1286 جىلى» دەگەن ءسوز جازىلعان. وزىمەن بىرگە جۇرگەن شاكىر پاشا (گەنەرال) ارقاسىنان قاعىپ: «جارايسىڭ، باتىر! سەن ءوز حالقىڭنىڭ داڭقىن شىعاردىڭ» – دەگەن. ستامبۋلعا ورالعان قاجىمۇقانعا ءوزىنىڭ لاتىش دوسى، بەلگىلى رەسەي چەمپيونى ۆەيلاند-شۋلتس: «جەڭىسىڭ قۇتتى بولسىن، سەن شىن شىعىس جۇلدىزىسىڭ» دەپتى.

مۇندا ايتىلعان «افريكا جانە ازيا چەمپيونى» دەگەندە كوپ وقىرماندار جالعىز وسى اتالىنعان مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ عانا چەمپيونى دەپ ۇعۋى مۇمكىن. بىراق وسى تارتىستىڭ الدىندا 1904-1905 جىلدارى مانجۋريانىڭ حاربين قالاسىندا وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ چەمپيوناتى بولعان. ءبىرىنشى ورىنعا تالاسقان جاپون كۇرەسكەرى ساراكيكيدى، بويى ەكى مەتر ون سانتيمەتر بولاتىن قىتاي پالۋانى تسي-حو-چانگتى جەڭگەنىن ەسكە سالساق، قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلى سول جىلدارى بۇكىل ازيا، افريكا قۇرلىقتارىنىڭ چەمپيونى بولدى دەپ ەش كۇمانسىز ايتۋعا قۇقىعىمىز بار. بۇل ءبىر. ال ەندى قاجەكەڭدى افريكا، ازيا پالۋاندارىمەن قوشتاستىرىپ، ەۋروپاعا قاراي اياق باسايىق. «ريگا – الىپتاردىڭ وتانى» دەپ اتالاتىن بالتىق جاعالاۋىنداعى كىشكەنتاي لاتۆيا ەلىنىڭ استاناسىندا 1909 جىلى حالىقارالىق پالۋاندار كۇرەسىنىڭ بىرىنشىلىگى باستالادى. ءبىر ايعا سوزىلعان كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە فينالدىق جارىسقا ءتورت ادام جولداما الادى. ولار دۇنيەجۇزىندەگى فرانتسۋزشا كۇرەستىڭ جۇلدەگەرى الەكس ابەرگ، رەسەي چەمپيونى يۆان ياگو، تالاي حالىقارالىق بىرىنشىلىكتەردىڭ جەڭىمپازى يۋحان تيگانە جانە قاجىمۇقان. يۆان ياگو – رەسەي بىرىنشىلىگىنىڭ جەڭىمپازى. «گەركۋلەس» جۋرنالى: «يۆان ياگو كۇرەس الەمىنىڭ جارىق جۇلدىزى، كۇشى مەن ءادىسى كەلىسىم تاپقان ساڭلاقتاردىڭ ءبىرى» دەپ جازعان ەكەن.

نە كەرەك، بالتىق ەلدەرىنىڭ اتاقتى پالۋاندارى يۆان ياگو، يۋحان تيگانە ءوز ەلى، ءوز جەرىندە قاجىمۇقانمەن كىلەم ۇستىندە ۇستاسىپ وڭباي جەڭىلەدى. («قاجىمۇقان قاعاناتى»، ورداباسى، 2001 ج. 178 ب.). ەندىگى فينالعا شىققان الەكس ابەرگ ەدى. قاجىمۇقان كۇشى جاعىنان باسىم تۇسكەنىمەن، ءادىس-ايلاسى كەمدەۋ بولاتىن. فرانتسۋزشا كۇرەستىڭ 150-گە تارتا ءادىسى بولسا، ا.ابەرگ سونىڭ جۇزدەن استامىن مەڭگەرگەن. بۇل جولى قاجىمۇقان ا.ابەرگتەن جەڭىلىپ، ەكىنشى ورىن الىپ، وعان كىشى التىن مەدال، 200 سوم اقشا تاپسىرىلادى. وسى ساپارىندا ۆارشاۆادا (پولشا) بولىپ، كوكتەم ايىندا كەلنگە (گەرمانيا) كەلەدى. جارتى ايعا سوزىلعان جارىستا فينالعا نەمىس پالۋانى ۆەبەر مەن زاۋەرەر، فرانتسۋز پالۋانى كالۆە، رەسەي پالۋاندارى قاجىمۇقان مەن ۆەيلاند-شۋلتس جولداما الادى.
ميۋنحەندىك (گەرمانيا) فرانتس زاۋەرەر ەۋروپانىڭ ايگىلى پالۋاندارىنىڭ ءبىرى ەدى. قاجىمۇقاننىڭ «تۋر دا تەت» ادىسىنە ءتۇسىپ ۇتىلادى. كەلەسى كۇنى قاجىمۇقان فرانتسۋز پالۋانى كالۆەنى ۇتادى دا، اقتىق ايقاستا ۆەبەرمەن كەزدەسەدى. گەنريح ۆەبەر گەرمانيانىڭ مىقتىسى، ەۋروپادا وتكەن الدەنەشە حالىقارالىق بىرىنشىلىكتىڭ جەڭىمپازى. ۆەبەر قاجىمۇقانمەن ساق كۇرەسەدى. العاشقى كۇنى بولعان كۇرەس ءبىر ساعاتقا سوزىلسا دا، جەڭىمپازدى ايقىنداي المادى. كەلەسى كۇنى ۆەبەردى ءۇش رەت پارتەرعا ءتۇسىرىپ، اقىرىندا ۆەبەردىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيەدى. قاجەكەڭ كەلن قالاسىندا ءبىرىنشى ورىن الىپ، ۇلكەن مەدال مەن ەكى مىڭ سوم اقشاعا يە بولىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ چەمپيونى اتاندى.

ەرتەڭىندە نەمىستىڭ «يليۋسترەيتە اتلەتيكا سپورتتسەيتۋنگ» جۋرنالىندا ا.ابەرگتىڭ ماقالاسى جاريالانادى. وندا: «دۇنيەجۇزىنىڭ جاڭادان بولعان چەمپيونىن (قاجىمۇقاندى-ك.ءا.) الەكس ابەرگ جەكپە-جەككە شاقىرادى» دەپ جازىلعان ەدى. وسى شاقىرىسىنا بايلانىستى فرانتسۋز تاسىلىمەن ايقاس ەكى كۇنگە سوزىلىپ، ازەر دەگەندە ا. ابەرگتىڭ جەڭىسىمەن بىتەدى. ول زاڭدى ەدى. جوعارىدا

«فرانتسۋزشا كۇرەستىڭ 150-گە تارتا ءادىسى بولسا ا. ابەرگ سونىڭ جۇزدەن استامىن مەڭگەرگەن» دەپ ايتقانبىز.

نامىسقوي اعامىز ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن گازەتكە: «ابەرگتى مەن ەركىن امەريكالىق كۇرەستەن جەكپە-جەككە شاقىرامىن، ەگەر دە جيىرما مينۋتتا ونى جىعا الماسام، ەكى ءجۇز سوم اقشا بەرۋگە دايارمىن» دەگەن ءسوزىن باستىرادى. نە كەرەك، تسيركتىڭ ىشىنە سىيماي كەتكەن حالىقتىڭ الدىندا ا.ابەرگتى ءتورت مينۋتتىڭ ىشىندە تىزە بۇكتىرىپ، قاجىمۇقان جەڭىسكە جەتەدى. بۇل امەريكاندىق ءتاسىل بولسا، ەندى فرانتسۋزشا كۇرەستىڭ مىقتىلارى شۆەتسيانىڭ گەتەبورگ قالاسىندا باس قوسادى. ونىڭ ىشىندە قاجىمۇقانمەن بۇرىن كەزدەسىپ جۇرگەن چەح فرەنشتەنسكي، نەمىس كارل كورناتسكي بار ەدى. تسيرك قوجالارى قيتۇرقىعا سالىپ، بۇرىن امەريكاندىق كۇرەستەن قاجىمۇقاننان جەڭىلگەن ابەرگقا جارىسقا قاتىسۋعا رۇقسات بەرەدى. ولاردىڭ ويى بەلگىلى ەدى. قاجىمۇقانعا قارسى بولىپ جۇرگەن ا. ابەرگتى تاعى ءبىر سىناقتان وتكىزۋ بولاتىن. جارتىلاي فينالعا شىققان قاجەكەڭ 130 كگ. سالماقتاعى كورناتسكيدى لەزدە كوتەرىپ الىپ لاقتىرعاندا جاۋىرىنى جەرگە تيەدى. ال فينالعا شىققان ا. ابەرگ پەن قاجىمۇقاننىڭ الما-كەزەك شابۋىلدارىمەن وتكەن ايقاس، كىم جەڭگەنىن انىقتاي المايدى. سونىمەن گەتەبورگ قالاسىندا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك بىرىنشىلىكتىڭ جەڭىمپازى رەتىندە ەكى پالۋاننىڭ ەسىمى قاتار اتالىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى اتاعىنا، ولار ۇلكەن التىن مەدال مەن 1275 سومنان اقشالاي جۇلدەگە يە بولادى.

ايتپاقشى، قاجەكەڭ 1910 جىلى بەرليندە وتكەن بىرىنشىلىكتە دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى گانس كاۋندى جەڭىپ، تاعى دا دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى اتانادى.

قاجەكەڭ بۇكىل ازيا، افريكا قۇرلىقتارىنىڭ چەمپيونى بولدى. ەندى 1909-1910 جىلدارى ەۋروپانىڭ ريگا، كەلن، گەتەبورگ، بەرلين قالالارىندا وتكەن بىرىنشىلىكتەردە ءۇش مارتە دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى بولدى. وسى جىلدارداعى كۇرەسىنە، جەڭىسىنە شاتتانعان س. ماۋلەنوۆ اعامىز:
«اۋىلداي ەۋروپانى ارالاعان،
ارابتىڭ ءنىل دارياسىن جاعالاعان،
ازيا، افريكا الديارلاپ،
ايرىقشا باسقالاردان باعالاعان» دەگەن ەكەن.

اتاقتى پالۋاننىڭ ايتۋى بويىنشا، ءتورت رەت الەم چەمپيونى اتاعىن يەمدەنىپ، 59 مەملەكەتتە بولىپ 48 مەدالمەن ماراپاتتالعان.
وسىنداي كوڭىلىندەگىدەي وتكەن جەڭىسكە جەتكەن قۋانىشىنان كەيىن، قاتارداعى بولعان ءبىر كۇرەستە لۋريح دەگەن تسيرك باسشىسى قاجەكەڭدى شاقىرىپ الىپ: «سەن ا.ابەرگتەن جىعىلا سال، ءبىرىنشى ورىننىڭ جۇلدەسىن ءبولىپ بەرەم» دەيدى. قازاقتىڭ «باتىر اڭقاۋ» دەگەنى راس ەكەن. سول سوزگە سەنىپ جىعىلا سالعان قاجىمۇقانعا ءتورتىنشى ورىن بەرىپ، اقشالاي جۇلدەدەن ايىرىلادى. ىزاسى كەلىپ جۇرگەن قاجىمۇقان گامبۋرگكە قايتا ورالعاندا باياعى لۋريح (تسيرك قوجاسى) تاعى دا تيگانە مەن ابەرگتەن جەڭىلۋىن سۇرايدى. ول وعان جالعان كەلىسىم بەرەدى دە، فينالدىق ايقاستا ەكەۋىن دە جەرگە قاراتادى. ەرتەڭىندە لۋريح مىرزا «ايتقانىما كونبەدىڭ» دەپ، قاجىمۇقانمەن قوشتاسادى. مىنە، ءسويتىپ ءبىزدىڭ اتامىز ەۋروپانىڭ الدىنا جان سالماي جۇرگەن سول كەزدەگى ەڭ مىقتى پالۋانىن ەكى رەت جاقسىلاپ جەڭگەن.

ەۋروپا مىقتىلارىمەن تارتىسىپ ءجۇرىپ، جەڭىپ، نامىسىن كەلتىرگەن الدەكىمدەرمەن ايتىسىپ، ايلاسىن وتكىزە بىلگەن قاجەكەڭنىڭ وسىنداي جۇرەك جۇتقاندىعىنا قايتىپ ماقتانبايسىڭ. قاي قازاق ماقتانبايدى! وسىندايدا س.سەيفۋلليننىڭ «وردەش ءتوس، بىلەۋ دەنە، شويىنداي سوم» ولەڭىنىڭ مىنا جولدارى ويعا ورالادى:

«كۇرەستە سسسر-دا جەكە دارا،
تالاي ءداۋ قىلا الماعان ەشبىر شارا،
ەۋروپا، ازيادان اسقاندار دا
پوددۋبنىي، گانس-گاۋان قازبەك گورا».

ەندى ورىس حالقىنىڭ ىشىنەن شىققان پالۋاندارمەن قاجەكەڭنىڭ قالاي كەزدەسكەنىنە ازداپ توقتالايىق. ءوز ۋاعىندا رەسەيدە يۆان پوددۋبنىي، يۆان شەمياكين، يۆان زايكيندەردىڭ ەسىمدەرى قاتار اتالاتىن. بىراق رەسەي حالقىنىڭ ۇعىمىندا يۆان پوددۋبنىي ەڭ جوعارعى ساتىدا تۇراتىن. ول سولاي دا ەدى. «چەمپيونداردىڭ چەمپيونى» دەگەن اتاق تەكتەن-تەككە بەرىلمەگەن. يۆان شەمياكين 1906 جىلى دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى (پاريجدە) اتانعان. يۆان زايكين رەسەيدە، بالتيكادا، پاريجدە ۇلكەن جۇلدەلەردىڭ يەسى بولدى.

ەكى يۆان – شەمياكين مەن زايكين ءبىرىنشى كەزدەسكەن كۇننەن باستاپ قاجىمۇقانمەن دوس بولعان. وزدەرىنىڭ بىلگەندەرىن، كۇرەستىڭ ءار ءتۇرلى تاسىلدەرىن ۇيرەنۋگە كوپ كومەك كورسەتكەن. جاستارى قاجىمۇقاننان ۇلكەن بولعاندىقتان، كۇرەس جولىنا ەرتە كەلگەندىكتەن، بۇل ەكەۋىنىڭ كۇرەس تاجىريبەلەرى مول بولاتۇعىن. بىراق ءبىرىنشى رەت ي.شەمياكينمەن كەزدەسكەندە وقىس جاساعان ءادىس سالدارىنان شەمياكين اياعىنان مەرتىگىپ، اۋرۋحاناعا تۇسەدى. سونداعى يۆان شەمياكيننىڭ ايتقانى: «مۇقان، سەنىڭ قارا كۇشىڭ باسىم، قولىڭ ۇزىن، ناعىز پالۋاندىققا جارالعان جانسىڭ. اتتەڭ، فرانتسۋز كۇرەسىنىڭ ءادىس-ايلاسىن مەڭگەرمەگەنسىڭ».

«بەرتىن كەلە قاجەكەڭ: «دوسىمنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي فرانتسۋز ءادىسىن مەڭگەرىپ، كوزىم اشىلدى» دەپ ءوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە ايتۋشى ەدى» دەيدى الىمقۇل بۇركىتباەۆ. وسى ورىس پالۋاندارىنا بايلانىستى باستاعان اڭگىمەمىزدىڭ توقەتەرىن ايتساق، ءبارىنىڭ (ي. شەمياكين مەن ي.زايكين، ت.ب.) الدىندا وقشاۋ ي.پوددۋبنىي تۇرعاندا، باسقا ورىس پالۋاندارىنان جەڭىلدى مە، جەڭدى مە، ونىڭ اسا قىزىعى جوق. ورىس حالقى ماقتان رەتىندە ونى (ي. پوددۋبنىيدى) يىعىنىڭ كەڭدىگىنەن «كوسايا ساجەن ۆ پلەچاح» دەپ اتاعان («ساجەن» دەگەنى ەكى مەتر). سوندىقتان ەڭ مىقتىسى ي. پوددۋبنىيمەن بەلدەسكەنىنە توقتالايىق…

1907 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالا­سىن­­داعى «فورس» ساياباعىندا ي.پوددۋب­نىي­مەن ءبىرىنشى رەت كۇرەسكەن قاجىمۇقان ەكى كۇن كۇرەستە تەڭ تۇسكەن. سودان بەرى يۆان ماكسيموۆيچ قاجەكەڭدى وتە سىيلاپ، جارىستارىنا كوز سالىپ جۇرسە كەرەك.

ءبىر كەزدەسكەنىندە ي.پوددۋبنىي: «ەكى كۇن ۇدايى كۇرەسىڭدى كورىپ، قۇمارىم قاندى. باياعى قاتەلىكتەرىڭنەن ارىلعان سياقتىسىڭ. ا.ابەرگپەن بەلدەسۋىڭدى توسىپ ءجۇرمىن» دەيدى.

كۇرەستى تاستاڭقىراپ كەتكەن ي.پوددۋبنىي ەۋروپا پالۋاندارىنىڭ امەريكاعا دايىندالىپ جاتقانىن ەستىپ، بۇلارمەن بىرگە بارعىسى كەلىپ كۇرەسكە كىرىسەدى. باياعى، سول سانكت-پەتەربۋرگتا امەريكاعا بارۋعا جولداما العانداردىڭ ءبىرى قاجىمۇقان. ي.پوددۋبنىيمەن ءبىرىنشى كەزدەسۋى 1907 جىلى بولسا، ەكىنشىسى 1913 جىلدىڭ باسىندا وتكەن. رەسەي ءباسپاسوز قۇرالدارىندا، وسى جولى قاجىمۇقان ۇتىلدى دەپ جاريالاعان. قاجەكەڭ ۇلكەن ويعا قالادى، كەشىرىمنەن اۋلاق بولادى. سول جىلدارى بىرىنشىلىكتىڭ جارىسى ورالدا جالعاسقان. سوندا بۇرىن ءبىر رەت جەڭىلگەن لۋكا كوپەۆتى ون ەكىنشى مينۋتتا قۇلاتادى. كەلەسى كۇندەرى شتەرن مەن تيگانەنى ۇتادى. ەندىگى قارسىلاسى پوددۋبنىي ەدى. قاجىمۇقان بۇل ايقاستى اسىعا كۇتتى. «چەمپيونداردىڭ چەمپيونى» اتاعىندا جۇرگەن اداممەن كۇرەسۋ ءار پالۋاننىڭ ارمانى عوي.

شارت-شۇرت ايقاس باستالىپ كەتتى. ايقاستى باستاعان ي. پوددۋبنىي ءبىر ءسات كۇشكە سالىپ قاجىمۇقاندى ۋماجداپ قىسا سالماقشى دا بولعان ەدى، وعان قايراتى جەتپەدى. ەندى قارسىلاسىن شارشاتىپ بارىپ جىعۋدى كوزدەدى. ونىڭ بۇل ايلاسىن تۇسىنگەن قاجىمۇقان ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشىنە كۇش قوسىپ ايباتتانا بەردى. اقىرى، ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتقا سوزىلعان بۇل ايقاس تەڭ اياقتالادى. 1913 جىلى وسى ايقاستى ءوز كوزىمەن كورگەن فەوفان لاۆرەنتەۆ قاجەكەڭنىڭ ءومىربايانىن زەرتتەۋشى ءا.بۇركىتباەۆپەن كەزدەسكەندە: «ول كۇنى قاجىمۇقان يۆان ماكسيموۆيچپەن وتە شيراق كۇرەستى. ونىڭ تولاسسىز كۇشى پوددۋبنىيدىڭ ۇلان-عايىر ايلالارىمەن پارا-پار ءتۇسىپ، ءبىر-ءبىرىن جىعا المادى. بۇل ايقاس قاجىمۇقاننىڭ ءادىس-ايلاسى وسكەنىنىڭ انىق كۋاسى بولدى» دەگەن.
ارادا ءبىر جۇما وتكەن سوڭ پالۋاندار تبيليسيدە (گرۋزيا) قايتا بەلدەسەدى. قاجىمۇقان نەگر چەمبەر تسيپستى، جان ساباتەنى، پەتر يانكوۆسكيدى ۇتىپ، فينالدىق جارىسقا شىعادى. الايدا ءۇش كۇنگە سوزىلعان فينالدىق جارىستا پوددۋبنىي، ابەرگ، قاجىمۇقان ءبىر-ءبىرىن جىعىسا المادى. سوندىقتان تسيرك قوجالارى باس بايگەنى ءۇش پالۋانعا ءبولىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى («قاجىمۇقان قاعاناتى»، 198-199 ب.).

XX عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە – ءسىبىر، ەرتىس بويىن جايلاعان ورىسى، قا­زاعى بار، جۇرتتان ەستىگەنىمىز قاجىمۇقان ي.پوددۋبنىيدىڭ ءوزىن بىرنەشە رەت جەڭگەن. بىراق بۇل كۇرەستەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانباعان. جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، ي.پوددۋبنىي مەن قاجىمۇقان رەسەي اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ءتورت رەت كەزدەسەدى. ءبىرىنشىسى – سانكت-پەتەربۋرگتە، فورس ساياباعىندا (1907ج.), ەكىنشىسى – تاعى دا سانكت-پەتەربۋرگتە (1913ج.), ءۇشىنشىسى – ورالدا (1913ج.), ءتورتىنشىسى – تبيليسيدە (1913ج.). رەسمي باسىلىمداردا: ءۇش كەزدەسۋ تەپە-تەڭ، ال بىرەۋىندە ي.پوددۋبنىي جەڭگەن بولىپ شىعادى. ي. پوددۋبنىيدىڭ وسى جەڭىسىنە كۇماندىمىن. «ي.پوددۋبنىي امەريكاعا بارعىسى كەلىپ، تاستاڭقىراپ كەتكەن كۇرەسىن باستاپ، امەريكاعا جولداما العانداردىڭ ءبىرى قاجىمۇقانمەن كۇرەسەدى» دەپ جوعارىدا جازدىق. وسى كۇرەستە ي.پوددۋبنىي جەڭگەن بولىپ جاريالانادى. ال قاجىمۇقان جەڭگەندە قالاي بولار ەدى؟ بىرىنشىدەن، ي.پوددۋبنىي امەريكاعا بارا المايدى. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق نامىس بار ەمەس پە؟ «چەمپيونداردىڭ چەمپيونى»، ورىس كۇرەسكەرلەرىنىڭ ۇرانى، قولعا ۇستاعان تۋى، قايداعى ءبىر مۋحانۋرادان (قاجىمۇقاننان) نەگە جەڭىلەدى؟ بۇل جەردە ءبىر گاپ بار.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى كەڭەس يدەولوگياسىنان اككى بولماسا كەم بولماعانى بەلگىلى. قاجىمۇقاندى ي.پوددۋبنىي ۇپايمەن جەڭدى مە، تازا قۇلاتۋمەن جەڭدى مە – ول باسىلىمداردا ايتىلمايدى. قالاي بولسا دا تسيرك باسشىلىعى، كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلار، تورەشىلەر دە وزدەرىنىڭ «پاتريوتتىق» بورىشىن جاقسى بىلگەن. وقىرماندار قالاي ويلارىن بىلمەيمىن، مەنىڭ ءوز پىكىرىم، قاجەكەڭ ي. پوددۋبنىيدى جەڭگەن جانە ءبىر رەت ەمەس.

جوعارىدا ايتتىق، ەۋروپا پالۋان­دارى امەريكاعا بارۋ ءۇشىن، اۋەلى ءار ەل ءوز جەرىندە، سوڭىندا ەۋروپانىڭ جۇرەگى – پاريجدە 1913 جىلدان باستاپ تاڭداۋ بىرىنشىلىكتەرىن وتكىزە باستايدى. وسى سانكت-پەتەربۋرگتە تاڭداۋعا ارنالعان بىرىنشىلىكتەن كەيىن «ۆەستنيك سپورتا» گازەتى «دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيوندارى ابەرگ پەن تسيكلوپ، مۋحانۋرا سىندى پالۋاندار امەريكاعا اتتانباقشى، ولار ءجۇز مىڭ سومعا كونتراكت جاساپ، اقشالارىن جارتىلاي الىپ تا قويدى» دەپ جازعان.

امەريكاعا باراتىن ەۋروپا پالۋاندارى پاريجدە باس قوسادى. 1914 جىلدىڭ قىسىندا مۇندا ەركىن كۇرەستەن حالىقارالىق چەمپيونات وتكىزىلەدى. قىسقاسىن ايتساق، وسى جارىستا قاجىمۇقان شۆەيتسارلىق داريتسەتيدى، اۆستراليالىق ءراندولفيدى دە جەڭىپ، بەلگيالىق چەرسيمونسپەن، نەمىس شۆارتسپەن كەزدەسىپ فينالدا تۇرىك پالۋانى شاكىرمەن شىعادى. تۇرىك پال­ۋانى اياقپەن قاعۋ ءتاسىلىن اسا بىلمەيتىنى بايقالادى. دەگەنمەن، قاۋىپ-قاتەرلى ادىستەر جاسايدى. ءوز ءتاسىلىن جاسايمىن دەپ ءجۇرىپ، قايتالاماق بولعاندا ءوزىن-ءوزى ۇستاي الماي كىلەم ۇستىنە جالپ ەتىپ قۇلايدى. لەزدە ونى قاجىمۇقان قاپسىرا كوتەرەدى دە، اينالدىرىپ جىبەرىپ، ەكى جاۋىرىنىن كىلەمگە باسادى. رەسەي پالۋاندارىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمايدى. قاجىمۇقانعا ۇلكەن التىن مەدال مەن بەس مىڭ فرانك تاپسىرىلدى. قازاق دالاسىنىڭ پالۋانى ءبىرىنشى رەت ەركىن امەريكاندىق كۇرەستەن الەم چەمپيونى دەگەن اتاقتى يەلەنەدى. قاجىمۇقاننىڭ ءار كەزدە قارسىلاسى بولىپ جۇرگەن الەكس ابەرگ: «قازىرگى ەركىن كۇرەستىڭ ەڭ مىقتىسى قاجىمۇقان مىرزا ەكەنى دالەلدەندى. مەن ونىڭ امەريكا كونتينەنتىندە بۇدان دا زور تابىستارعا جەتۋىنە تىلەكتەسپىن» دەپ تىلەگىن بىلدىرەدى.

ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنبىز، سول كەزدەگى «فرانتسۋزدىق»، «امەريكاندىق»، «ەمىن-ەركىن» كۇرەستەرىنەن باسقا، سول ۋاقىتتا جاڭادان شىققان جاپون كۇرەسى –«دجيۋدجيتسا» بولاتىن. اعامىز ودان دا قۇر قالعىسى كەلمەگەن. 1912 جىلى گامبۋرگ (گەرمانيا) قالاسىندا «دجيۋدجيتسا» كۇرەسى بويىنشا دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيوناتى ۇيىمداستىرىلادى. سوندا بىرگە بولعان قاجىمۇقاننىڭ دوسى ۆەيلاند-شۋلتس بىلاي دەپ جازىپتى: «قاجىمۇقان گامبۋرگتە وتە شەبەر كۇرەستى. قاجىمۇقانمەن بەلدەسۋدەن ا.ابەرگ باس تارتتى دا، فينالدا قاجىمۇقان لۋريحپەن جەكپە-جەككە شىقتى. باسىندا دجيۋدجيتسا كۇرەسىن قاجىمۇقانعا ءوزى ۇيرەتكەن لۋريح جەڭىلەدى. وسىلايشا، گامبۋرگتە ەركىن امەريكاندىق جانە دجيۋدجيتسا كۇرەستەرىنەن الدىنا جان سالماي، دۇنيەجۇزى چەمپيونىنىڭ ءتاجىن جەڭىپ الدى» («قاجىمۇقان قاعاناتى»، 191 ب.).

قاجەكەڭ قازاق كۇرەسىنىڭ تاسىلدەرىن – قارسىلاسىن جامباسقا سالىپ موينىنان قىسىپ لاقتىرۋ، اياقتان شالۋ، تاعى باسقالارىن جاقسى مەڭگەرگەن. ءجيى قولدانعان ءوز ءادىسى – «تەمىر قۇرساۋ». قاجىمۇقاننان تايسالعان تورەشىلەر شەت ەلدەردىڭ پالۋاندارىن «ومىرگە قاۋىپتى»، «دەنەگە جاراقات تۇسىرەدى» دەپ كۇرەستىرمەي الىپ قالىپ جۇرگەن.

1914 جىلى قىركۇيەكتە قاجەكەڭ امەريكاعا بارىپ، نيۋ-يوركتە ءبىر ايدان استام بولادى. سول قالادا امەريكانىڭ ەڭ كۇشتى پالۋاندارى دجەك كاريكتىڭ، پوم دجەنيكستىڭ، دجو رودجەرستىڭ، دجون پينينگتىڭ، ت.ب. تىزەسىن بۇكتىرەدى. سودان كەيىن سان-فرانتسيسكو قالاسىندا الدىنا جان سالدىرمايتىن الەم چەمپيونى فرەنك گوچتىڭ، دانيالىق يەس پەدەرسوننىڭ جاۋىرىندارىن جەرگە تيگىزەدى. بۇل مالىمەتتەر ا.ابەرگتىڭ «ورىس سپورتى» گازەتىندە باسىلعان. ورىس پالۋاندارىنىڭ سولتۇستىك امەريكادان وڭتۇستىك امەريكاعا بارعاندارى، ودان ولاردىڭ «وڭتۇستىك افريكاعا جۇرەمىز» دەگەن حابارلارى سول «ورىس سپورتىندا» باسىلعان. وكىنىشكە وراي، 1914 جىلى I-يمپەرياليستىك سوعىس باستالدى. سوندىقتان بۇل ساپارلار جايىندا دالەلدى مالىمەت جوق. ءالى دە بولسا ىزدەنىس جاساۋ كەرەك بولار.

قاجىمۇقاننىڭ جوعارىدا ءتىزىپ وتكەن كۇرەستەرىن ءبىز دە، ءبىزدىڭ الدىمىزدا ىزدەنىس جاساعان ازاماتتار دا كورگەن ەمەس. ال ءوز كوزىمەن كورگەن ادامداردىڭ ءبىرى – كۋرسك قالاسىنىڭ تۇرعىنى 1966 جىلى 70-كە تولعان يۆان دميتريەۆيچ بۋلگاكوۆ. وسى كىسىمەن قاجىمۇقان ءومىرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى مۇراتقان تانەكەەۆ حات جازىسىپ تۇرعان. سول ي.د. بۋلگاكوۆ حاتىندا: «مەن ونىڭ (قاجىمۇقاننىڭ – ك.ءا.) پول ابس، الەكس ابەرگ، گەورگ لۋريح، جان ساباتە، زبىشكو-تسىگانەۆيچ، چەرنو-يانۋ، لاتسگالف، اندەرسون سياقتى ەۋروپانىڭ اتىشۋلى پالۋاندارىمەن كۇرەسىن دە كوردىم» دەيدى.

بۇل ازاماتتىڭ (ي.د. بۋلگاكوۆتىڭ – ك.ءا.) «كوردىم» دەگەنىن قاجىمۇقاننىڭ جەڭگەنى دەپ ۇققان ءجون. نەگە دەسەڭىز، پ.ابس، ا. ابەرگ، ج. ساباتە، گ. لۋريحتاردى قاي جەردە، قانداي ادىستەرمەن جەڭگەنىن جوعارىدا جازدىق. وسى حاتتىڭ جالعاسى: «تەمىر-بولات كانۋكوۆ، الي-وسمان، سالي سۋلەيمەن، روبينە حوساەۆ، لي-حۋن-سينگ، چەمبەرس، تسيپس، مۋرزۋك، كاحۋتا، مانادا، ساراكيكي، دجو مورو سەكىلدى ازيا مەن افريكا ەلدەرىنىڭ كۇش اتالارىن قالاي باسىنان اسىرا لاقتىرعانىنىڭ دا كۋاسى بولعانمىن» دەپ جازعان. ءارى قاراي سول حاتىندا: «ونىڭ كۇرەس ءتاسىلى ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ول ءوزىن كىلەم ۇستىندە ەركىن ۇستايتىن. سوعان قاراماستان ونىڭ جولبارىسشا اتىلاتىن كەزدەرى دە ءجيى ۇشىراساتىن. ءبىر تاڭعالارلىعى، ول وقشا اتىلار كەزدە، ايعايلاپ، ءوز تىلىندە جۇرتقا تۇسىنىكسىز ءبىر سوزدەردى ايتاتىن ەدى. ء(سىرا، ارۋاققا سىيىنعانى بولار. ك.ءا.) سول سوزدەر وعان كۇشىنە كۇش قوساتىنداي جانە دە قارسىلاسىنىڭ زارە-قۇتىن قاشىرىپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستايتىنداي كورىنەتىن» دەيدى. («كۇش اتاسى»، 226-227 ب.ب.). بۇل حاتتان بەرىپ وتىرعان ءۇزىندىمىز. ماقسات – سايىن قازاق دالاسىنىڭ ۇلى، عاسىردا جالت ەتكەن جارىق جۇلدىز قاجىمۇقان اعامىزدىڭ الدىنا جان سالدىرماعان سپورت جامپوزى، بىرنەشە كۇرەس ادىستەرىنىڭ مايتالمانى ەكەنىن دالەلدەۋ، راستاۋ.

وسىمەن نۇكتە قويۋعا بولار ەدى. قاجىمۇقاننىڭ بوتەن حالىقتاردىڭ، ۇلتتاردىڭ اراسىندا جاپادان-جالعىز جۇرگەنىن سەزىنگەندە قازاقتىڭ «جال­عىز­دىڭ ءۇنى شىقپايدى، جاياۋدىڭ شاڭى شىق­پايدى» دەگەن ماقالى ەسىڭە تۇسەدى. سونىڭ وزىندە، تالاسىپ-تارماسىپ، تا­بيعاتتىڭ بەرگەن كۇشىمەن، ءوزىنىڭ پاراسات­تىلىعىمەن، ويشىلدىعىمەن، نامىسقويلىعىمەن، كەرەك بولسا، قىسىل­تاياڭدا جاساعان ايلاسىمەن قازاق ۇلتىن قاجىمۇقان الەمگە تانىتتى ەمەس پە؟

ەندى ارنايى توقتالا كەتەتىن ءبىر ماسەلە بار. ول – قاجىمۇقاننىڭ تۋعان جىلىنا قاتىستى. ءبىر وكىنىشتىسى، اتاقتى پالۋاننىڭ تۋعان جىلى ءار ءتۇرلى كورسە­تىلىپ ءجۇر. وسىنى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋىمىز كەرەك. بىزدىڭشە قاجەكەڭ 1883 جىلى دۇنيە­گە كەلگەن. بۇلاي دەۋىمىزگە ناقتى سەبەپ بار. قاجىمۇقان 1913 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىنا سۇحبات بەرەدى. وسى سۇحباتتا ءوزىنىڭ وتىز جاستا ەكەنىن ايتادى. ءبىز وسى سانعا توقتالۋىمىز كەرەك.

قاجەكەڭ 1983 جىلى 100-گە كەلدى. بۇكىل قازاقستان بولىپ اۋزىمىزدى ءلام دەپ اشپادىق. 1993 جىلى دا ءۇن-ءتۇنسىز قالدىق. ەندى زيالى ازاماتتار وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، 2013 جىلى قاجىمۇقاننىڭ 130 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ تويلارمىز دەگەن ءۇمىت بولىپ ەدى. بىراق بۇل ءۇمىت تە اقتالماعانداي. ارينە، قازاق بار كەزدە قاجىمۇقان ەسىمى ۇمىتىلماسى انىق. الايدا اتى الەمگە ايگىلى بولعان ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ مەرەيتويلارىن ەستە قالارلىقتاي اتاپ وتكەنگە نە جەتسىن!.. ەشتەن كەش جاقسى. وسى ورايدا ەلىمىزدىڭ سپورت جانە دەنەشىنىقتىرۋ ىستەرى اگەنتتىگى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، كەلەر جىلى كۇش اتاسى قاجىمۇقاننىڭ ايتۋلى مەرەيتويىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە كۇش سالار دەگەن سەنىمدەمىز.

قالياكپار ءامىرجانوۆ، دەربەس زەينەتكەر، مادەنيەتتانۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى