Ózimizding júmyssyz jýrgen azamattarymyz qaytpek?

Ózimizding júmyssyz jýrgen azamattarymyz qaytpek?

BÚÚ-nyng mәlimeti boyynsha, 2013 jyly әlemdegi migranttar sany 230 millionnan asqan eken. Olardyng basym kópshiligi AQSh pen Reseyde túrady. Dәlirek aitqanda, AQSh-ta 46 millionday migrant bar. Onyng 13 milliony Meksikadan kelgender. Reseydegi migranttar sany – 11 mln. Ýshinshi orynda Germaniya (10 mln). Sonday-aq Saud Arabiyasy, Birikken Arab әmirligi jәne Úlybritaniyada da әrtýrli maqsattarmen syrttan kelip qonystanghandar sany әrqaysysynda 9 millionnan. Almatyda 2013 jyldyng qazan aiynda ótken QR Preziydenti janyndaghy Adam qúqyqtary jónindegi komissiyanyng «2012 jyly QR adam qúqyqtarynyng ahualy turaly» jәne «QR migranttar qúqyqtarynyng ahualy turaly» bayandamalarynda kórsetilgen mәlimetterge sýiensek, Qazaqstan Býkilәlemdik bank derekteri boyynsha enbek migranttaryn qabyldau kórsetkishi jóninen әlemde 9-shy orynda. Sol bayandamada Ýkimettik emes úiymdardyng mәlimetterine qaraghanda, Qazaqstandaghy enbek migranttarynyng sany 700 mynnan asatyny, al resmy tirkelgeni 6 payyz nemese 40 myng adam ghana ekeni aitylghan bolatyn. Al  biylghy jyldyng qyrkýiek aiynda «2012 jylghy migranttardyng qúqyqtyq jaghdayy turaly» bayandamasynda kórsetilgen mәlimetterge sýiensek, elimizde resmy rúqsatsyz 300 myngha migrant jan baghuda. Demek, migranttardyng basym kópshiligi resmy tirkelmey, eshqanday salyq tólemey enbek etude.

Eger osy mәlimetterdi negizge alyp, resmy tirkelgen 40 myng adamnyng eng tómengi jalaqysy 60 myng tenge mólsherinde dep sanasaq, kelimsekter aiyna elimizden 2 mlrd. 400 mln. tenge qarjy jinaydy. Búl tek resmy tirkelgen migranttardy eng tómengi jalaqymen eseptegende shyqqan qarjy. Al shyndyghynda olardyng sany 40 myng adamnan әldeqayda kóp ekeni barshagha belgili. Sonda el ekonomikasynan qanshama qarajat syrtqa ketude.
Al QR Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligindegiler 2015 jylgha qaray Qazaqstandaghy qosymsha enbek kýshine degen qajettilik 500 myng adamgha jetip, jyl sayyn ortasha eseppen alghanda, 60 myng adamgha kóbeyetinin aituda. Elimizge migranttardyng qaptap kelui birinshiden, bizde júmys orny bar ekenin kórsetedi. Olargha júmysshy qajet ekeni kórinip túr. Osy mәsele juyrda qayta qaralyp, Parlament pen Ýkimet sheshimin taba alghan joq. Búl jónindegi zang jobasyna engiziletin ózgertulerdi Mәjilis talqylap, Senat bekitti. Juyrda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev enbek migrasiyasy turaly zangha týzetulerge qol qoydy. Alayda búnymen búl mәsele tolyq sheshimin taba qoyy neghaybyl. Búlay deytinimiz, búl zang Reseydegi zang jobasyna úqsaydy. Al Reseydegi migranttar mәselesi ondy sheshildi dep aitu qiyn. Búl jóninde aqparat qúraldarynyng aityp, jazyp jatqandary az emes. Bizdegi jaghday Reseyden mýldem ózgeshe ekenin Ýkimet te, Parlament te týsine almaghany tandandyrady. Sayasattanushylardyng aituynsha, Reseyde qazir demografiyalyq ahualdyng tómendigi bayqalady. Mine, sol sebepti de Resey qosymsha enbek kýshine múqtaj. Al Qazaqstanda demografiyalyq ósim bar bolghandyqtan, óz azamattarymyzdyng mýddesi birinshi kezekte túru kerek. Yaghni, syrttan tek kәsiby dengeyi joghary, elimizde jetispeytin mamandar ghana tartyluy tiyis.
Búghan qosa enbek kóshi-qon zandaryna engizilgen ózgeristerde syrttan kelgen enbek migranttarynyng memlekettik til – qazaq tilin bilui qarastyrylmaghany qynjyltady. Aytalyq, Reseydegi kóshi-qon zanyna 2012 jyldyng 12 qarashasynda engizilgen ózgertulerge sәikes, túrghyn ýy kommunaldyq sharuashylyghy, sauda, túrmystyq qyzmet kórsetu salalarynda júmys isteytin migranttar mindetti týrde memlekettik til – orys tilin bilui tiyis. Al Resey Federaldy Migrasiya qyzmetining diyrektory Konstantin Romodanovskiy bolsa, 2015 jyldan bastap syrttan kelgen kez kelgen migrant orys tilimen qatar Resey tarihy, Resey qúqyq negizderinen testileuden ótuge mindetti bolatynyn basylymdargha aityp, jar saluda. Qazir Reseyde enbek kóshi-qon sayasatyna baylanysty jana zang jobasy qyzu talqylanu ýstinde. Tipti Resey Preziydenti Vladimir Putin etnikalar arasyndaghy qaqtyghystardy boldyrmaudyng birden-bir joly da sol, migranttardy orys tilin, Resey mәdeniyeti men tarihyn, Resey qúqyq negizderin biluge mindetteu ekenin jetkizgen bolatyn.
Shynynda da, әr memleket eng әueli ózining elining mýddesin oilaytyny ras. Ózining ana tiline, memleketine, halqyna tiyetin qauipti oilau da zandy qúbylys. Al bizdegi jaghday qanday? Bizdegi enbek kóshi-qon zandaryna engizilgen tolyqtyrular bir jaghynan oryndy da. Búnda zandy jeke túlghalardyng ýy sharuashylyghyna bir mezgilde beseuden kóp emes enbek migranttaryn tartuy turaly normamen tolyqtyrudy úsynghan bolatyn. Sonday-aq, osy normagha qosa Ákimshilik qúqyqbúzushylyq turaly kodeksting 396-babyna júmys berushi-jeke túlghagha júmysqa tartylatyn enbek migranttarynyng shekteuli sanyn búzghany ýshin әkimshilik jauapqa tartu turaly tolyqtyru engizu bar. Oghan qosa enbek kóship-qonushylaryna daktilo-fototirkeu engizu jolymen baqylaudy kýsheytu; enbekshi migrantqa beriletin rúqsattyng 12 aidan aspaytyn eng kóp merzimin belgileudi qarastyru boyynsha da ózgerister men tolyqtyrular engizilgen. Jana rúqsat enbekshi kóship-qonushygha aldynghy rúqsatynyng merzimi bitkennen keyingi 30 kýntizbelik kýnnen keyin ghana beriledi. Sheteldik júmysshylardy әkelu ýshin júmys berushi bir ay merzim ishinde tiyisti biliktiligi bar júmysshyny izdestirui tiyis. Odan basqa engiziletin týzetuler salyq kodeksi migranttardyng jeke kiris salyghyn (JKS) tóleu jәne ony esepteu tәrtibin retteytin normalarmen tolyqtyrylady. Migrant әr aigha aldyn ala JKS boyynsha 2 eng tómengi eseptik kórsetkish (AEK) mólsherinde tólem jasaydy da soghan rúqsat rәsimdeledi. Qazaqstan Respublikasynyng bas ekonomiysi Erbolat Dosaevtyng aituynsha, enbek migranttaryna berilgen rúqsat sanyna qaray olardan budjetke týsetin salyq 4 mlrd-tan 10 mlrd tenge aralyghynda bolady dep kýtilude.
Bir jaghynan migranttardyng memleketke salyq tólep, atalghan tәrtipti búzghan azamatqa aiyppúl salu, bir aigha ghana rúqsatnama beru el ekonomikasyna ong әserin tiygizer. Alayda syrttan kelgen júmysshy ol tek júmys kýshi ghana emes, ol qoghamnyng mýshesi bolghandyqtan, ózining tilin, mәdeniyetin, dilin, ústanymyn da әkeletini eskerilmegeni qynjyltady. Tәuelsizdik alyp, enseli egemen memleket bolghanymyzgha 22 jyl bolsa da, memlekettik til – qazaq tilinde jappay halyqtyng 100 payyzy da biletindey dengeyge jete qoyghan joqpyz. Elbasy «2025 jylgha qaray qazaq tilin biletin qazaqstandyqtardyng ýlesi kem degende 95 payyzgha jetui qajet» dep «Qazaqstan – 2050» Strategiyasynda aitqany belgili. Osyghan sayatyn bolsaq, syrttan keletin migranttar qazaq tilin bilmey júmysqa alynbau qajet. Búny qatang tәrtip emes, últtyq mýddege negizdelgen talap retinde týsingenimiz abzal.

Syrtqy migrasiyadan keletin qauip qanday?

Qazaqstangha kelip jatqan migrantt­ardyng kópshiligi búrynghy Kenester Odaghyndaghy memleketterden. Mine, sondyqtan, úqsas mentaliytet pen mәdeniyet olardyng tez uaqyt ishinde assimilyasiyalanyp, tipti azamattyq alularyna da jenildikter beriledi degen pikirler kóptep aityluda. Alayda búl pikirler eshqanday negizge sýienbegen. Sebebi Kenester Odaghynyng qúlaghanyna 20 jyldan artyq uaqyt ótti. Memleket ýshin jiyrma jyl az da, kóp te emes. Desek te, jiyrma jyl ishinde eski kenestik iydeologiyagha qarsy, últtyq ruhta tәrbiyelengen jana úrpaq buyny ómirge keldi.
Elimizge astyrtyn jәne zandy týrde kelip jatqan migranttardyng belgili kәsiby bilimi de, tipti orta bilimi joq desek qatelespeymiz. Kelgen migranttardyng bizding tilimizdi, salt-dәstýrimizdi bilmegendikten, halyqpen sinisip ketuine senim az. Búdan migranttardyng últtyq qauipsizdikke ghana emes, demografiyalyq jaghdayymyzgha da qauip tóndiretinin bayqaymyz. Aytalyq, Batys Europada Aziya men Afrikadan kelgender, Europada tuyp-óskenderine deyin ózderining últtyq qúndylyqtaryn saqtaydy eken. Olar Batys Europada antagonizm jaghdayynda ómir sýrude. Taghy aita ketetini, migranttardyng tuu-ósu kórsetkishteri Europanyng óz halqynyng kórsetkishterinen birshama kóbirek. Mine, osydan, aldaghy 3-4 onjyldyqta Europanyng óz halqy birte-birte az últqa ainalady degen de qauip bar. Qazirgi elimizdegi demografiyalyq jaghdayymyz, býgingi kýni Qazaqstangha da sol Europadaghyday qauip tónip túrghanyn kórsetedi. Halyqtyng basym bóligi qazaqtar bolsa ghana, Qazaqstan tәuelsiz, egemen memleket retinde ómir sýre alady. Demek, keletin basqa últtar men úlystar tolqynyna tosqauyl qong kerek.

Gastarbayterler bizge kerek pe?

Basqa damyghan memlekettermen sa­lystyrsaq, Qazaqstannyng naqty miyg­rasiyalyq sayasaty qalyptas­paghan. Áueli sóz tórkinine zer salsaq, gastarbayter nemis tilinde («Gast + Arbeiter») jaldamaly júmysshy degen maghyna beredi. «Migranttardy bizding el nesimen qyzyqtyrady?» degen saual tuyn­daydy. Kolumbiya uniyversiytetining professory, doktor Rafis Abazov baspasózge jaryqqa shygharghan maqalasynda, migranttardyng aldynda Qazaqstannyng tartymdylyghyna әser etetin birneshe faktorlar bar ekenin tilge tiyek etken bolatyn. Onyng alghashqysy, búl – Qazaqstannyng halyq sharuashylyghyndaghy qúrylymdyq ózgerister men jana bәsekege qabiletti ekonomika sektorlary damuynyng tabystylyghy. Odan keyingi sebep dep enbek naryghyndaghy qúrylymdyq ózgerister jәne «jana» men «eski» ekonomikada jana enbek oryndaryn ashudaghy jetistikter aitylghan. Taghy bir sebep retinde demografiyalyq baghyttar jәne el men aimaqtardaghy halyq sanynyng kóbengi atalghan. Qazaqstandaghy osynday ong ózgerister gastarbayterlerdi ózine qanshalyqty tartqanymen, biz ýshin onyng sonshalyqty ziyany bar.
Birinshiden, miyg­ranttardyng qazaq jerinde jýrui ekono­miy­kamyzdyng qalypty jaghdayda damyp, ósuine kedergi keltiretinin týsingen abzal. Migrasiya jónindegi halyqaralyq úiym ókili Pavel Shlippek qazaq elinde zansyz týrde qarajat tabugha úmtylghan Ózbekstan, Tәjikstan, Týrkimenstan, Qyrghyzstan men Qytay azamattaryn shartty týrde 3 topqa bóluge bolatynyn aitady: birinshisi, kýnde tanerteng temir jol, kólik nemese basqa da kólik týrimen shekara manyndaghy bazargha jemis-jiydek pen kókónis әkelip, keshke qaray ýilerine qayta oralatyndar. Ekinshisi, malshy, qúrylysshy, egin sugharatyndar men egin jinaytyn mausymdyq júmys­shylar. Ýshinshisi, úzaq uaqyttan beri Qa­zaqstan aumaghyn meken etip, alypsatarlyq jәne basqa da kәsipkerlik týrimen ainalysatyn shetel azamattary. Qara kýshin jalgha beretin alghashqy eki toptaghylar júmys berushige tәueldi bolsa, ýshinshi top kerisinshe, qazaqstandyq kәsipkerlerding basty bәsekelesteri. Olar tipti, ishki naryqtaghy tútynushylyq súranysty qanaghattandyryp otyrghan tәuelsiz, zansyz migranttargha ainalghan.
Ekinshiden, elge kelgen enbek migranttary ózining tilin, salt-dәstýrin, tilin, dilin de birge alyp keletini alandatady. Rasynda qazekem qazaq tilinde sóileudi talap etuding ornyna ózi shýiirkelesip, ózbek bolsa ózbekshe, qyrghyz bolsa qyrghyzsha sóilesedi. Mine, osydan-aq tildik talap joq ekenin týsingen gastarbayterler qazaq jerinde emin-erkin nәpaqasyn tauyp jýre berudi dәstýrge ainaldyrghan. Resey Memlekettik Duma deputattary gastarbayterler orys tilin, orys mәdeniyetin, onymen qosa Resey tarihyn, Resey qúqyq negizderin bilui qajet, tipti onday talaptar qoymasaq, orys tili qúrugha jaqyn dep dabyl qaghyp jýrgende, búl naghyz arqany kenge salyp qon. Últtyq bolmysty saqtap qalu ýshin, syrtqy kýsh­ter әserine tótep bere alu ýshin de últ­tyq mýddemizdi berik ústanuymyz kerek. Búl elding әr azamatynyng sana-sezi­minde boluy kerek. Sondyqtan enbek migrant­tarynan qazaq tilin talap etudi boryshymyz dep sanaghan jón. Osy orayda gastarbayterlerge arnalghan qazaq tilining dayyndyq til kurstaryn ashudy qolgha alyp, qazaq tilinen emtihan tapsyrudy basty talap etip qoidy oilanghan abzal. Qalay desek te, tek ekonomikalyq túrghyda búl zannyng tiyimdiligine toqtalghannan keyin, últtyq mýddemizdi de bildire ketken jón. Birte-birte qazaq tarihyn, qazaq mәdeniyetin, QR qúqyq negizderin de biludi talapqa qoysaq, búl memleketting halyqaralyq bedelin arttyrary sózsiz. Desek te, búny tikeley Reseyge elikteushilik dep týsinbegen abzal. Búl «Jaqsydan ýiren, jamannan jiyren» degenge sayady. Taghy bir aita ketetini, syrttan kelgen submәdeniyetter bizding tilimizge, mәdeniyetimizge, últtyq sanamyzgha, últtyq dәstýrlerimizge, tipti diny baghytymyzgha keri әserin tiygizude. Qazaqstangha diny aghymdar missionerlerining qanshasy kelip, últymyzdyng sanasyn ulap jatqany jó­ninde naqty derek joq. Qanshama migranttar dinning atyn jamylyp keledi. Shetten kelgen enbek migranttarymen birge olar­dyng diny ústanymy, salt-dәstýri, nanym-senimderi keledi. Songhy kezderi elimizde diny ekstremistik baghyttaghy toptar kezdesedi. Búl da shetten kelgen migranttardan tuatyn taghy bir qauip desek qatelespeymiz. Qarap otyrsanyz, syrttan tek ziyany kelip, bizden tek jaqsysy ketude. Al últtyq salt-dәstýrlerimiz ben tilimizge syrttan kelgen ýrdister engen son, bizde qospa mәdeniyet payda bolady. Al qospa mәdeniyet últ retinde ómir sýruimizge zalalyn tiygizedi.
Ýshinshiden, elimizdin, әsirese, ontýs­tik aimaghyna ai­tar­lyqtay qiyndyqtar men qauip tóndirgen zansyz migrasiya ekonomikalyq túrghyda ghana emes, etno­demografiyalyq, qylmystyq túrghyda da qaterli ekenin basa aita ketken jón. Taghy alandatatyny, keybir elderding etnikalyq toptarynyng shekara aimaqtaryndaghy auyldy jerlerge shoghyrlanuy. Mysaly, Ontýstik Qazaqstan oblysyndaghy tәjik, ózbek pen týrkimenderding kópshiligi auyl­dy jerlerge qonystanghan. Almaty oblysyndaghy auyldarda qyrghyzdar kóp (al soltýstiktegi shekaralyq aimaqtarda orystardyng sany artyp keledi). Ózbekterding biraz bóligi – Sayramda. Demek, ontýstik bólikte túra­tyn halyqtyng etnikalyq qúramy – ala-qúla.
Gastarbayterlerding jartysyna juyghy qúrylys salasyndaghy júmystardy atqarady. Qalghandary qyzmet kórsetu salasy men auyl sharuashylyq salasynyng barlyq tarmaghynda kýn kórip jýr. Kәsiby biliktiligi asa joghary bolmaghanymen, orta dengeydegi arzan júmysshylardyng ózi Astana, Almaty, Shymkent, Atyrau jәne Aqtau qalasyndaghy qúrylys pen qyzmet kórsetu salasynda qyzmet etedi. Mine, búnday arzan júmys qoly әueli, júmys berushi biznes-qúrylymdargha, qúrylys kompaniyalargha tiyimdi.
Tórtinshiden, salynatyn ghimarat kә­siby dengeyde oryndalmaydy. Yaghni, kәsibiylik bolmaghandyqtan sapa da tómen­deydi. Qúrylys kompaniyalarynyng kópshiligi búny manyzdy dep sanamaytyny ókinishti.
Besinshiden, gastarbayterler eki qolgha bir kýrek tappay qinalghan qarapayym azamattarymyzben, júmys izdegen jigitterimizben bәsekege týsedi. Óit­keni shetten kelgen júmysshylar demping (arzan júmys qoly) kýshining arqasynda júmysty tezirek tabady. Búl óz kezeginde, óz halqymyzdyng ishindegi júmyssyzdyqtyng azaymauyna әkeledi. Búdan ishki tútynu súranysy óspeydi, onymen qosa, óndiristik investisiyalargha salynatyn salym kólemi de tómendeydi, ekonomikanyng ósuine keri әserin tiygizedi. Belgili sayasattanushy Talghat Mamyrayymov baspasózge bergen súhbatynda enbek migranttaryna qatysty zangha birqatar engizilgen ózgeristerding elimizge paydasyn tiygizetindigine syn kózben qaraydy. Yaghni, bir jaghynan zansyz júmysshylar osydan bylay zandy qyzmetke kóshedi. Ári búl elimizdegi azamattarymyzdyn, әsirese, res­publika aumaghynda әr týrli júmystarmen nәpaqa tauyp jýrgen ishki imigranttardyng jaghdayyn qiyndatuy mýmkin. «Global Monitor» sosiologiyalyq zertteu fondynyng mәlimetterine sýiensek, 2012 jyldyng jeltoqsan aiynda jasalghan saualnama nәtiyjesi elimizdegi azamattardyng 28,7 payyzynyng túraqty júmysy joq bolsa, 4,2 payyzy júmyssyz ekenin kórsetedi. Yaghni, búl jýz mynnan astam qazaqstandyqtardyng  el ishinde júmys izdep, imigrant bolyp jýrgenin kórsetedi. Eger syrttan kelgen migranttar zangha sýienip, eshqanday tosqauylsyz rúqsat alatyn bolsa, әlbette óz azamattarymyzdyng júmyssyz qaluy ghajap emes. Mine, sondyqtan shetten elimizge qajet degen mamandyqtardy ghana tartqan jón shyghar.
Altynshydan, enbek kóshi-qon zandaryna jana ózgerister engizilip, enbek migranttary salyq tólese de, olardyng tapqan tabysy Qazaqstanda júmsalmaytynyn eskergen jón. Búl óz kezeginde, ishki tútynushylyq súranymgha eshqanday aitarlyqtay septigin tiygizbeydi. Mysaly, bir Reseyding ózinde 2012 jyly 20,9 mlrd. dollar syrtqa ketken eken. Al biylghy jyldyng bir toqsanynda 5,7 mlrd. dollar shetel qazynasyna qúiylghan. Elimiz boyynsha múnday naqty mәlimet qolgha týspegenimen, bizdegi gastarbayterlerding de qyruar qarjyny syrtqa әketip jatqany aqiqat.
Jetinshiden, syrttan kelgen miy­grant­tar әserinen respublika aumaghyn­daghy qylmys sany ósude. Búl elimizdegi últaralyq qatynastardy shiyelenistiretini anyq. Qylmyspen kýresu ýshin IIM «Kóshi-qon» is-sharasy ótkizedi eken. Biyl múnday eki is-shara úiymdastyrylypty. Operasiyalardyng nәtiyjesi boyynsha 130 qylmystyq is qozghalyp, 2 myngha juyq adam әkimshilik jauapkershilikke tartylghan. 130-gha tarta azamat elden alastatylypty. 60 myng adam әkimshilik jauapkershilikke tartylsa, enbek zannamasyn saqtamaghany ýshin taghy 2 myny elden shygharylghan eken.

Elimizdegi migranttar ailap, tipti, jyldap ta ómir sýrip, kýnin kórude. Bireuleri, jaldamaly júmysshylar bolsa, taghy bireuleri óz saudasyn algha tartqandar, taghy bireuleri qylmystyq toptargha qatysy barlar. Yaghni, barlyghynda qarajat kózi bar. Sondyqtan zansyz migranttar ýshin qatang jazalau tәrtibin qoldanghan dúrys. Óz betinshe jan baghyp jýrgen gastarbayterlerdi de, olardy jaldaghan júmys berushilerdi de nazardan tys qaldyrmau kerek. Al zandy týrde júmys istep jýrgen gastarbayterlerdi mýmkindiginshe azaytqan abzal. Óitkeni elimizding ekonomikasyn kóteretin de, ósiretin de ózimizding azamattar boluy tiyis. Sondyqtan júmyssyz jýrgen azamattarymyzdy jaqsy jalaqy tóleu arqyly júmysqa tartudy oilastyrghan dúrys. Mine, osylay birte-birte elimizdegi migranttar sany azayyp, olardyng da bizding eldegi qajettiligi tómendeytini sózsiz.

Aqbota ISLÁMBEK

"Ana tili" gazeti