ءوزىمىزدىڭ جۇمىسسىز جۇرگەن ازاماتتارىمىز قايتپەك؟

ءوزىمىزدىڭ جۇمىسسىز جۇرگەن ازاماتتارىمىز قايتپەك؟

بۇۇ-نىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2013 جىلى الەمدەگى ميگرانتتار سانى 230 ميلليوننان اسقان ەكەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اقش پەن رەسەيدە تۇرادى. دالىرەك ايتقاندا، اقش-تا 46 ميلليونداي ميگرانت بار. ونىڭ 13 ميلليونى مەكسيكادان كەلگەندەر. رەسەيدەگى ميگرانتتار سانى – 11 ملن. ءۇشىنشى ورىندا گەرمانيا (10 ملن). سونداي-اق ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىگى جانە ۇلىبريتانيادا دا ءارتۇرلى ماقساتتارمەن سىرتتان كەلىپ قونىستانعاندار سانى ارقايسىسىندا 9 ميلليوننان. الماتىدا 2013 جىلدىڭ قازان ايىندا وتكەن قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيانىڭ «2012 جىلى قر ادام قۇقىقتارىنىڭ احۋالى تۋرالى» جانە «قر ميگرانتتار قۇقىقتارىنىڭ احۋالى تۋرالى» باياندامالارىندا كورسەتىلگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستان بۇكىلالەمدىك بانك دەرەكتەرى بويىنشا ەڭبەك ميگرانتتارىن قابىلداۋ كورسەتكىشى جونىنەن الەمدە 9-شى ورىندا. سول باياندامادا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قازاقستانداعى ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ سانى 700 مىڭنان اساتىنى، ال رەسمي تىركەلگەنى 6 پايىز نەمەسە 40 مىڭ ادام عانا ەكەنى ايتىلعان بولاتىن. ال  بيىلعى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا «2012 جىلعى ميگرانتتاردىڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى» بايانداماسىندا كورسەتىلگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە رەسمي رۇقساتسىز 300 مىڭعا ميگرانت جان باعۋدا. دەمەك، ميگرانتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسمي تىركەلمەي، ەشقانداي سالىق تولەمەي ەڭبەك ەتۋدە.

ەگەر وسى مالىمەتتەردى نەگىزگە الىپ، رەسمي تىركەلگەن 40 مىڭ ادامنىڭ ەڭ تومەنگى جالاقىسى 60 مىڭ تەڭگە مولشەرىندە دەپ ساناساق، كەلىمسەكتەر ايىنا ەلىمىزدەن 2 ملرد. 400 ملن. تەڭگە قارجى جينايدى. بۇل تەك رەسمي تىركەلگەن ميگرانتتاردى ەڭ تومەنگى جالاقىمەن ەسەپتەگەندە شىققان قارجى. ال شىندىعىندا ولاردىڭ سانى 40 مىڭ ادامنان الدەقايدا كوپ ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. سوندا ەل ەكونوميكاسىنان قانشاما قاراجات سىرتقا كەتۋدە.
ال قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىندەگىلەر 2015 جىلعا قاراي قازاقستانداعى قوسىمشا ەڭبەك كۇشىنە دەگەن قاجەتتىلىك 500 مىڭ ادامعا جەتىپ، جىل سايىن ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 60 مىڭ ادامعا كوبەيەتىنىن ايتۋدا. ەلىمىزگە ميگرانتتاردىڭ قاپتاپ كەلۋى بىرىنشىدەن، بىزدە جۇمىس ورنى بار ەكەنىن كورسەتەدى. ولارعا جۇمىسشى قاجەت ەكەنى كورىنىپ تۇر. وسى ماسەلە جۋىردا قايتا قارالىپ، پارلامەنت پەن ۇكىمەت شەشىمىن تابا العان جوق. بۇل جونىندەگى زاڭ جوباسىنا ەنگىزىلەتىن وزگەرتۋلەردى ءماجىلىس تالقىلاپ، سەنات بەكىتتى. جۋىردا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەڭبەك ميگراتسياسى تۋرالى زاڭعا تۇزەتۋلەرگە قول قويدى. الايدا بۇنىمەن بۇل ماسەلە تولىق شەشىمىن تابا قويۋى نەعايبىل. بۇلاي دەيتىنىمىز، بۇل زاڭ رەسەيدەگى زاڭ جوباسىنا ۇقسايدى. ال رەسەيدەگى ميگرانتتار ماسەلەسى وڭدى شەشىلدى دەپ ايتۋ قيىن. بۇل جونىندە اقپارات قۇرالدارىنىڭ ايتىپ، جازىپ جاتقاندارى از ەمەس. بىزدەگى جاعداي رەسەيدەن مۇلدەم وزگەشە ەكەنىن ۇكىمەت تە، پارلامەنت تە تۇسىنە الماعانى تاڭداندىرادى. ساياساتتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدە قازىر دەموگرافيالىق احۋالدىڭ تومەندىگى بايقالادى. مىنە، سول سەبەپتى دە رەسەي قوسىمشا ەڭبەك كۇشىنە مۇقتاج. ال قازاقستاندا دەموگرافيالىق ءوسىم بار بولعاندىقتان، ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ مۇددەسى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋ كەرەك. ياعني، سىرتتان تەك كاسىبي دەڭگەيى جوعارى، ەلىمىزدە جەتىسپەيتىن ماماندار عانا تارتىلۋى ءتيىس.
بۇعان قوسا ەڭبەك كوشى-قون زاڭدارىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردە سىرتتان كەلگەن ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن ءبىلۋى قاراستىرىلماعانى قىنجىلتادى. ايتالىق، رەسەيدەگى كوشى-قون زاڭىنا 2012 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەرگە سايكەس، تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى، ساۋدا، تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا جۇمىس ىستەيتىن ميگرانتتار مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىل – ورىس ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس. ال رەسەي فەدەرالدى ميگراتسيا قىزمەتىنىڭ ديرەكتورى كونستانتين رومودانوۆسكي بولسا، 2015 جىلدان باستاپ سىرتتان كەلگەن كەز كەلگەن ميگرانت ورىس تىلىمەن قاتار رەسەي تاريحى، رەسەي قۇقىق نەگىزدەرىنەن تەستىلەۋدەن وتۋگە مىندەتتى بولاتىنىن باسىلىمدارعا ايتىپ، جار سالۋدا. قازىر رەسەيدە ەڭبەك كوشى-قون ساياساتىنا بايلانىستى جاڭا زاڭ جوباسى قىزۋ تالقىلانۋ ۇستىندە. ءتىپتى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ەتنيكالار اراسىنداعى قاقتىعىستاردى بولدىرماۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى دا سول، ميگرانتتاردى ورىس ءتىلىن، رەسەي مادەنيەتى مەن تاريحىن، رەسەي قۇقىق نەگىزدەرىن بىلۋگە مىندەتتەۋ ەكەنىن جەتكىزگەن بولاتىن.
شىنىندا دا، ءار مەملەكەت ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ەلىنىڭ مۇددەسىن ويلايتىنى راس. ءوزىنىڭ انا تىلىنە، مەملەكەتىنە، حالقىنا تيەتىن قاۋىپتى ويلاۋ دا زاڭدى قۇبىلىس. ال بىزدەگى جاعداي قانداي؟ بىزدەگى ەڭبەك كوشى-قون زاڭدارىنا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋلار ءبىر جاعىنان ورىندى دا. بۇندا زاڭدى جەكە تۇلعالاردىڭ ءۇي شارۋاشىلىعىنا ءبىر مەزگىلدە بەسەۋدەن كوپ ەمەس ەڭبەك ميگرانتتارىن تارتۋى تۋرالى نورمامەن تولىقتىرۋدى ۇسىنعان بولاتىن. سونداي-اق، وسى نورماعا قوسا اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 396-بابىنا جۇمىس بەرۋشى-جەكە تۇلعاعا جۇمىسقا تارتىلاتىن ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ شەكتەۋلى سانىن بۇزعانى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى تولىقتىرۋ ەنگىزۋ بار. وعان قوسا ەڭبەك كوشىپ-قونۋشىلارىنا داكتيلو-فوتوتىركەۋ ەنگىزۋ جولىمەن باقىلاۋدى كۇشەيتۋ; ەڭبەكشى ميگرانتقا بەرىلەتىن رۇقساتتىڭ 12 ايدان اسپايتىن ەڭ كوپ مەرزىمىن بەلگىلەۋدى قاراستىرۋ بويىنشا دا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن. جاڭا رۇقسات ەڭبەكشى كوشىپ-قونۋشىعا الدىڭعى رۇقساتىنىڭ مەرزىمى بىتكەننەن كەيىنگى 30 كۇنتىزبەلىك كۇننەن كەيىن عانا بەرىلەدى. شەتەلدىك جۇمىسشىلاردى اكەلۋ ءۇشىن جۇمىس بەرۋشى ءبىر اي مەرزىم ىشىندە ءتيىستى بىلىكتىلىگى بار جۇمىسشىنى ىزدەستىرۋى ءتيىس. ودان باسقا ەنگىزىلەتىن تۇزەتۋلەر سالىق كودەكسى ميگرانتتاردىڭ جەكە كىرىس سالىعىن (جكس) تولەۋ جانە ونى ەسەپتەۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن نورمالارمەن تولىقتىرىلادى. ميگرانت ءار ايعا الدىن الا جكس بويىنشا 2 ەڭ تومەنگى ەسەپتىك كورسەتكىش (اەك) مولشەرىندە تولەم جاسايدى دا سوعان رۇقسات راسىمدەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس ەكونوميسى ەربولات دوساەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەڭبەك ميگرانتتارىنا بەرىلگەن رۇقسات سانىنا قاراي ولاردان بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىق 4 ملرد-تان 10 ملرد تەڭگە ارالىعىندا بولادى دەپ كۇتىلۋدە.
ءبىر جاعىنان ميگرانتتاردىڭ مەملەكەتكە سالىق تولەپ، اتالعان ءتارتىپتى بۇزعان ازاماتقا ايىپپۇل سالۋ، ءبىر ايعا عانا رۇقساتناما بەرۋ ەل ەكونوميكاسىنا وڭ اسەرىن تيگىزەر. الايدا سىرتتان كەلگەن جۇمىسشى ول تەك جۇمىس كۇشى عانا ەمەس، ول قوعامنىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءدىلىن، ۇستانىمىن دا اكەلەتىنى ەسكەرىلمەگەنى قىنجىلتادى. تاۋەلسىزدىك الىپ، ەڭسەلى ەگەمەن مەملەكەت بولعانىمىزعا 22 جىل بولسا دا، مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق تىلىندە جاپپاي حالىقتىڭ 100 پايىزى دا بىلەتىندەي دەڭگەيگە جەتە قويعان جوقپىز. ەلباسى «2025 جىلعا قاراي قازاق ءتىلىن بىلەتىن قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلەسى كەم دەگەندە 95 پايىزعا جەتۋى قاجەت» دەپ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا ايتقانى بەلگىلى. وسىعان ساياتىن بولساق، سىرتتان كەلەتىن ميگرانتتار قازاق ءتىلىن بىلمەي جۇمىسقا الىنباۋ قاجەت. بۇنى قاتاڭ ءتارتىپ ەمەس، ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلگەن تالاپ رەتىندە تۇسىنگەنىمىز ابزال.

سىرتقى ميگراتسيادان كەلەتىن قاۋىپ قانداي؟

قازاقستانعا كەلىپ جاتقان ميگرانتت­اردىڭ كوپشىلىگى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنداعى مەملەكەتتەردەن. مىنە، سوندىقتان، ۇقساس مەنتاليتەت پەن مادەنيەت ولاردىڭ تەز ۋاقىت ىشىندە اسسيميلياتسيالانىپ، ءتىپتى ازاماتتىق الۋلارىنا دا جەڭىلدىكتەر بەرىلەدى دەگەن پىكىرلەر كوپتەپ ايتىلۋدا. الايدا بۇل پىكىرلەر ەشقانداي نەگىزگە سۇيەنبەگەن. سەبەبى كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇلاعانىنا 20 جىلدان ارتىق ۋاقىت ءوتتى. مەملەكەت ءۇشىن جيىرما جىل از دا، كوپ تە ەمەس. دەسەك تە، جيىرما جىل ىشىندە ەسكى كەڭەستىك يدەولوگياعا قارسى، ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنگەن جاڭا ۇرپاق بۋىنى ومىرگە كەلدى.
ەلىمىزگە استىرتىن جانە زاڭدى تۇردە كەلىپ جاتقان ميگرانتتاردىڭ بەلگىلى كاسىبي ءبىلىمى دە، ءتىپتى ورتا ءبىلىمى جوق دەسەك قاتەلەسپەيمىز. كەلگەن ميگرانتتاردىڭ ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى بىلمەگەندىكتەن، حالىقپەن ءسىڭىسىپ كەتۋىنە سەنىم از. بۇدان ميگرانتتاردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە عانا ەمەس، دەموگرافيالىق جاعدايىمىزعا دا قاۋىپ توندىرەتىنىن بايقايمىز. ايتالىق، باتىس ەۋروپادا ازيا مەن افريكادان كەلگەندەر، ەۋروپادا تۋىپ-وسكەندەرىنە دەيىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتايدى ەكەن. ولار باتىس ەۋروپادا انتاگونيزم جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە. تاعى ايتا كەتەتىنى، ميگرانتتاردىڭ تۋ-ءوسۋ كورسەتكىشتەرى ەۋروپانىڭ ءوز حالقىنىڭ كورسەتكىشتەرىنەن ءبىرشاما كوبىرەك. مىنە، وسىدان، الداعى 3-4 ونجىلدىقتا ەۋروپانىڭ ءوز حالقى بىرتە-بىرتە از ۇلتقا اينالادى دەگەن دە قاۋىپ بار. قازىرگى ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق جاعدايىمىز، بۇگىنگى كۇنى قازاقستانعا دا سول ەۋروپاداعىداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن كورسەتەدى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى قازاقتار بولسا عانا، قازاقستان تاۋەلسىز، ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە ءومىر سۇرە الادى. دەمەك، كەلەتىن باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار تولقىنىنا توسقاۋىل قويۋ كەرەك.

گاستاربايتەرلەر بىزگە كەرەك پە؟

باسقا دامىعان مەملەكەتتەرمەن سا­لىستىرساق، قازاقستاننىڭ ناقتى ميگ­راتسيالىق ساياساتى قالىپتاس­پاعان. اۋەلى ءسوز توركىنىنە زەر سالساق، گاستاربايتەر نەمىس تىلىندە («Gast + Arbeiter») جالدامالى جۇمىسشى دەگەن ماعىنا بەرەدى. «ميگرانتتاردى ءبىزدىڭ ەل نەسىمەن قىزىقتىرادى؟» دەگەن ساۋال تۋىن­دايدى. كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوكتور رافيس ابازوۆ باسپاسوزگە جارىققا شىعارعان ماقالاسىندا، ميگرانتتاردىڭ الدىندا قازاقستاننىڭ تارتىمدىلىعىنا اسەر ەتەتىن بىرنەشە فاكتورلار بار ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن. ونىڭ العاشقىسى، بۇل – قازاقستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنداعى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر مەن جاڭا باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا سەكتورلارى دامۋىنىڭ تابىستىلىعى. ودان كەيىنگى سەبەپ دەپ ەڭبەك نارىعىنداعى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر جانە «جاڭا» مەن «ەسكى» ەكونوميكادا جاڭا ەڭبەك ورىندارىن اشۋداعى جەتىستىكتەر ايتىلعان. تاعى ءبىر سەبەپ رەتىندە دەموگرافيالىق باعىتتار جانە ەل مەن ايماقتارداعى حالىق سانىنىڭ كوبەيۋى اتالعان. قازاقستانداعى وسىنداي وڭ وزگەرىستەر گاستاربايتەرلەردى وزىنە قانشالىقتى تارتقانىمەن، ءبىز ءۇشىن ونىڭ سونشالىقتى زيانى بار.
بىرىنشىدەن، ميگ­رانتتاردىڭ قازاق جەرىندە ءجۇرۋى ەكونو­مي­كامىزدىڭ قالىپتى جاعدايدا دامىپ، وسۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىنىن تۇسىنگەن ابزال. ميگراتسيا جونiندەگi حالىقارالىق ۇيىم وكiلi پاۆەل شليپپەك قازاق ەلiندە زاڭسىز تۇردە قاراجات تابۋعا ۇمتىلعان وزبەكستان، تاجiكستان، تۇركiمەنستان، قىرعىزستان مەن قىتاي ازاماتتارىن شارتتى تۇردە 3 توپقا بولۋگە بولاتىنىن ايتادى: بiرiنشiسi, كۇندە تاڭەرتەڭ تەمiر جول، كولiك نەمەسە باسقا دا كولىك تۇرiمەن شەكارا ماڭىنداعى بازارعا جەمiس-جيدەك پەن كوكونiس اكەلiپ، كەشكە قاراي ۇيلەرiنە قايتا ورالاتىندار. ەكiنشiسi, مالشى، قۇرىلىسشى، ەگiن سۋعاراتىندار مەن ەگiن جينايتىن ماۋسىمدىق جۇمىس­شىلار.ء ۇشiنشiسi, ۇزاق ۋاقىتتان بەرi قا­زاقستان اۋماعىن مەكەن ەتiپ، الىپساتارلىق جانە باسقا دا كاسiپكەرلiك تۇرiمەن اينالىساتىن شەتەل ازاماتتارى. قارا كۇشiن جالعا بەرەتiن العاشقى ەكi توپتاعىلار جۇمىس بەرۋشiگە تاۋەلدi بولسا، ءۇشiنشi توپ كەرiسiنشە، قازاقستاندىق كاسiپكەرلەردiڭ باستى باسەكەلەستەرى. ولار ءتىپتى، iشكi نارىقتاعى تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستى قاناعاتتاندىرىپ وتىرعان تاۋەلسiز، زاڭسىز ميگرانتتارعا اينالعان.
ەكىنشىدەن، ەلگە كەلگەن ەڭبەك ميگرانتتارى ءوزىنىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىلىن دە بىرگە الىپ كەلەتىنى الاڭداتادى. راسىندا قازەكەم قازاق تىلىندە سويلەۋدى تالاپ ەتۋدىڭ ورنىنا ءوزى شۇيىركەلەسىپ، وزبەك بولسا وزبەكشە، قىرعىز بولسا قىرعىزشا سويلەسەدى. مىنە، وسىدان-اق تىلدىك تالاپ جوق ەكەنىن تۇسىنگەن گاستاربايتەرلەر قازاق جەرىندە ەمىن-ەركىن ناپاقاسىن تاۋىپ جۇرە بەرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. رەسەي مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارى گاستاربايتەرلەر ورىس ءتىلىن، ورىس مادەنيەتىن، ونىمەن قوسا رەسەي تاريحىن، رەسەي قۇقىق نەگىزدەرىن ءبىلۋى قاجەت، ءتىپتى ونداي تالاپتار قويماساق، ورىس ءتىلى قۇرۋعا جاقىن دەپ دابىل قاعىپ جۇرگەندە، بۇل ناعىز ارقانى كەڭگە سالىپ قويۋ. ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، سىرتقى كۇش­تەر اسەرىنە توتەپ بەرە الۋ ءۇشىن دە ۇلت­تىق مۇددەمىزدى بەرىك ۇستانۋىمىز كەرەك. بۇل ەلدىڭ ءار ازاماتىنىڭ سانا-سەزى­مىندە بولۋى كەرەك. سوندىقتان ەڭبەك ميگرانت­تارىنان قازاق ءتىلىن تالاپ ەتۋدى بورىشىمىز دەپ ساناعان ءجون. وسى ورايدا گاستاربايتەرلەرگە ارنالعان قازاق ءتىلىنىڭ دايىندىق ءتىل كۋرستارىن اشۋدى قولعا الىپ، قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋدى باستى تالاپ ەتىپ قويۋدى ويلانعان ابزال. قالاي دەسەك تە، تەك ەكونوميكالىق تۇرعىدا بۇل زاڭنىڭ تيىمدىلىگىنە توقتالعاننان كەيىن، ۇلتتىق مۇددەمىزدى دە بىلدىرە كەتكەن ءجون. بىرتە-بىرتە قازاق تاريحىن، قازاق مادەنيەتىن، قر قۇقىق نەگىزدەرىن دە ءبىلۋدى تالاپقا قويساق، بۇل مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرارى ءسوزسىز. دەسەك تە، بۇنى تىكەلەي رەسەيگە ەلىكتەۋشىلىك دەپ تۇسىنبەگەن ابزال. بۇل «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەگەنگە سايادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنى، سىرتتان كەلگەن سۋبمادەنيەتتەر ءبىزدىڭ تىلىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە، ۇلتتىق سانامىزعا، ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزگە، ءتىپتى ءدىني باعىتىمىزعا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. قازاقستانعا ءدىني اعىمدار ميسسيونەرلەرىنىڭ قانشاسى كەلىپ، ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتقانى جو­نىندە ناقتى دەرەك جوق. قانشاما ميگرانتتار ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ كەلەدى. شەتتەن كەلگەن ەڭبەك ميگرانتتارىمەن بىرگە ولار­دىڭ ءدىني ۇستانىمى، سالت-ءداستۇرى، نانىم-سەنىمدەرى كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە ءدىني ەكسترەميستىك باعىتتاعى توپتار كەزدەسەدى. بۇل دا شەتتەن كەلگەن ميگرانتتاردان تۋاتىن تاعى ءبىر قاۋىپ دەسەك قاتەلەسپەيمىز. قاراپ وتىرساڭىز، سىرتتان تەك زيانى كەلىپ، بىزدەن تەك جاقسىسى كەتۋدە. ال ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز بەن تىلىمىزگە سىرتتان كەلگەن ۇردىستەر ەنگەن سوڭ، بىزدە قوسپا مادەنيەت پايدا بولادى. ال قوسپا مادەنيەت ۇلت رەتىندە ءومىر سۇرۋىمىزگە زالالىن تيگىزەدى.
ۇشىنشىدەن، ەلiمiزدiڭ، اسىرەسە، وڭتۇس­تiك ايماعىنا اي­تار­لىقتاي قيىندىقتار مەن قاۋiپ توندiرگەن زاڭسىز ميگراتسيا ەكونوميكالىق تۇرعىدا عانا ەمەس، ەتنو­دەموگرافيالىق، قىلمىستىق تۇرعىدا دا قاتەرلi ەكەنىن باسا ايتا كەتكەن ءجون. تاعى الاڭداتاتىنى، كەيبىر ەلدەردiڭ ەتنيكالىق توپتارىنىڭ شەكارا ايماقتارىنداعى اۋىلدى جەرلەرگە شوعىرلانۋى. مىسالى، وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى تاجiك، وزبەك پەن تۇركiمەندەردiڭ كوپشىلىگى اۋىل­دى جەرلەرگە قونىستانعان. الماتى وبلىسىنداعى اۋىلداردا قىرعىزدار كوپ (ال سولتۇستiكتەگi شەكارالىق ايماقتاردا ورىستاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدi). وزبەكتەردىڭ ءبىراز بولىگى – سايرامدا. دەمەك، وڭتۇستiك بولiكتە تۇرا­تىن حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامى – الا-قۇلا.
گاستاربايتەرلەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى قۇرىلىس سالاسىنداعى جۇمىستاردى اتقارادى. قالعاندارى قىزمەت كورسەتۋ سالاسى مەن اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنىڭ بارلىق تارماعىندا كۇن كورىپ ءجۇر. كاسىبي بىلىكتىلىگى اسا جوعارى بولماعانىمەن، ورتا دەڭگەيدەگى ارزان جۇمىسشىلاردىڭ ءوزى استانا، الماتى، شىمكەنت، اتىراۋ جانە اقتاۋ قالاسىنداعى قۇرىلىس پەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا قىزمەت ەتەدى. مىنە، بۇنداي ارزان جۇمىس قولى اۋەلى، جۇمىس بەرۋشى بيزنەس-قۇرىلىمدارعا، قۇرىلىس كومپانيالارعا ءتيىمدى.
تورتىنشىدەن، سالىناتىن عيمارات كا­سىبي دەڭگەيدە ورىندالمايدى. ياعني، كاسىبيلىك بولماعاندىقتان ساپا دا تومەن­دەيدى. قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ كوپشىلىگى بۇنى ماڭىزدى دەپ سانامايتىنى وكىنىشتى.
بەسىنشىدەن، گاستاربايتەرلەر ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي قينالعان قاراپايىم ازاماتتارىمىزبەن، جۇمىس ىزدەگەن جىگىتتەرىمىزبەن باسەكەگە تۇسەدى. ويت­كەنى شەتتەن كەلگەن جۇمىسشىلار دەمپينگ (ارزان جۇمىس قولى) كۇشىنىڭ ارقاسىندا جۇمىستى تەزىرەك تابادى. بۇل ءوز كەزەگىندە، ءوز حالقىمىزدىڭ ىشىندەگى جۇمىسسىزدىقتىڭ ازايماۋىنا اكەلەدى. بۇدان ىشكى تۇتىنۋ سۇرانىسى وسپەيدى، ونىمەن قوسا، وندىرىستىك ينۆەستيتسيالارعا سالىناتىن سالىم كولەمى دە تومەندەيدى، ەكونوميكانىڭ وسۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بەلگىلى ساياساتتانۋشى تالعات مامىرايىموۆ باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا ەڭبەك ميگرانتتارىنا قاتىستى زاڭعا بىرقاتار ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردىڭ ەلىمىزگە پايداسىن تيگىزەتىندىگىنە سىن كوزبەن قارايدى. ياعني، ءبىر جاعىنان زاڭسىز جۇمىسشىلار وسىدان بىلاي زاڭدى قىزمەتكە كوشەدى. ءارى بۇل ەلىمىزدەگى ازاماتتارىمىزدىڭ، اسىرەسە، رەس­پۋبليكا اۋماعىندا ءار ءتۇرلى جۇمىستارمەن ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن ىشكى يميگرانتتاردىڭ جاعدايىن قيىنداتۋى مۇمكىن. «Global Monitor» سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋ فوندىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، 2012 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جاسالعان ساۋالناما ناتيجەسى ەلىمىزدەگى ازاماتتاردىڭ 28,7 پايىزىنىڭ تۇراقتى جۇمىسى جوق بولسا، 4,2 پايىزى جۇمىسسىز ەكەنىن كورسەتەدى. ياعني، بۇل ءجۇز مىڭنان استام قازاقستاندىقتاردىڭ  ەل ىشىندە جۇمىس ىزدەپ، يميگرانت بولىپ جۇرگەنىن كورسەتەدى. ەگەر سىرتتان كەلگەن ميگرانتتار زاڭعا سۇيەنىپ، ەشقانداي توسقاۋىلسىز رۇقسات الاتىن بولسا، البەتتە ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ جۇمىسسىز قالۋى عاجاپ ەمەس. مىنە، سوندىقتان شەتتەن ەلىمىزگە قاجەت دەگەن ماماندىقتاردى عانا تارتقان ءجون شىعار.
التىنشىدان، ەڭبەك كوشى-قون زاڭدارىنا جاڭا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ەڭبەك ميگرانتتارى سالىق تولەسە دە، ولاردىڭ تاپقان تابىسى قازاقستاندا جۇمسالمايتىنىن ەسكەرگەن ءجون. بۇل ءوز كەزەگىندە، ىشكى تۇتىنۋشىلىق سۇرانىمعا ەشقانداي ايتارلىقتاي سەپتىگىن تيگىزبەيدى. مىسالى، ءبىر رەسەيدىڭ وزىندە 2012 جىلى 20,9 ملرد. دوللار سىرتقا كەتكەن ەكەن. ال بيىلعى جىلدىڭ ءبىر توقسانىندا 5,7 ملرد. دوللار شەتەل قازىناسىنا قۇيىلعان. ەلىمىز بويىنشا مۇنداي ناقتى مالىمەت قولعا تۇسپەگەنىمەن، بىزدەگى گاستاربايتەرلەردىڭ دە قىرۋار قارجىنى سىرتقا اكەتىپ جاتقانى اقيقات.
جەتىنشىدەن، سىرتتان كەلگەن مي­گرانت­تار اسەرىنەن رەسپۋبليكا اۋماعىن­داعى قىلمىس سانى وسۋدە. بۇل ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق قاتىناستاردى شيەلەنىستىرەتىنى انىق. قىلمىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ءىىم «كوشى-قون» ءىس-شاراسى وتكىزەدى ەكەن. بيىل مۇنداي ەكى ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلىپتى. وپەراتسيالاردىڭ ناتيجەسى بويىنشا 130 قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، 2 مىڭعا جۋىق ادام اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان. 130-عا تارتا ازامات ەلدەن الاستاتىلىپتى. 60 مىڭ ادام اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلسا، ەڭبەك زاڭناماسىن ساقتاماعانى ءۇشىن تاعى 2 مىڭى ەلدەن شىعارىلعان ەكەن.

ەلىمىزدەگى ميگرانتتار ايلاپ، ءتىپتى، جىلداپ تا ءومىر ءسۇرىپ، كۇنىن كورۋدە. بىرەۋلەرى، جالدامالى جۇمىسشىلار بولسا، تاعى بىرەۋلەرى ءوز ساۋداسىن العا تارتقاندار، تاعى بىرەۋلەرى قىلمىستىق توپتارعا قاتىسى بارلار. ياعني، بارلىعىندا قاراجات كوزى بار. سوندىقتان زاڭسىز ميگرانتتار ءۇشىن قاتاڭ جازالاۋ ءتارتىبىن قولدانعان دۇرىس. ءوز بەتىنشە جان باعىپ جۇرگەن گاستاربايتەرلەردى دە، ولاردى جالداعان جۇمىس بەرۋشىلەردى دە نازاردان تىس قالدىرماۋ كەرەك. ال زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن گاستاربايتەرلەردى مۇمكىندىگىنشە ازايتقان ابزال. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرەتىن دە، وسىرەتىن دە ءوزىمىزدىڭ ازاماتتار بولۋى ءتيىس. سوندىقتان جۇمىسسىز جۇرگەن ازاماتتارىمىزدى جاقسى جالاقى تولەۋ ارقىلى جۇمىسقا تارتۋدى ويلاستىرعان دۇرىس. مىنە، وسىلاي بىرتە-بىرتە ەلىمىزدەگى ميگرانتتار سانى ازايىپ، ولاردىڭ دا ءبىزدىڭ ەلدەگى قاجەتتىلىگى تومەندەيتىنى ءسوزسىز.

اقبوتا يسلامبەك

"انا ءتىلى" گازەتى