1-curet: Smaghúl Sәduaqasúly

2-suret: Smaghúl Sәduaqasúly men Múhtar Áuezov

3-suret: Smaghúl Sәduaqasúly men Múhtar Áuezov jәne taghy basqa Alash azamattary

4- suret: Smaghúl Sәduaqasúly men jary Liza Álihanqyzy

5- suret: Álihan Bókeyhan men jiyeni Eskendir Smaghúlúly

6-suret: Eskendir Smaghúlúly

7- suret: Smaghúl Sәduaqasúlynyng sýiegining kýli Astanagha jetkizilgen sәt

8- suret: Smaghúl Sәduaqasúlynyng sýiegining kýlin jer qoynyna tapsyru (jerleu) sәti

9-suret: Astanada jerlengen Smaghúl Sәduaqasúlynyng ziraty basyndaghy qúlyptas

Jas Smaghúl ýzdik tughan bala eken,
Baytaq elge asqar tauday pana eken.
Sol baladan, sol panadan aiyrylghan,
Qayran qazaq, orny tolmas jara eken.

Maghjan Júmabaev, 1933 jyl

Osy maqalagha jogharydaghy atty qoydym da oilanyp qaldym.  Men ne Smaghúldy kórgen be edim?.. Joq, әlde kórgenderdi kórgen be edim?

Qúdaygha shýkir, biz Smaghúldy kórgenderdi kórgen ekenbiz. Ol kisiler qazir marqúm. Sondyqtan búl joldardy kórgenderding úrpaghy jazdy dep týsininizder.

1-curet: Smaghúl Sәduaqasúly

2-suret: Smaghúl Sәduaqasúly men Múhtar Áuezov

3-suret: Smaghúl Sәduaqasúly men Múhtar Áuezov jәne taghy basqa Alash azamattary

4- suret: Smaghúl Sәduaqasúly men jary Liza Álihanqyzy

5- suret: Álihan Bókeyhan men jiyeni Eskendir Smaghúlúly

6-suret: Eskendir Smaghúlúly

7- suret: Smaghúl Sәduaqasúlynyng sýiegining kýli Astanagha jetkizilgen sәt

8- suret: Smaghúl Sәduaqasúlynyng sýiegining kýlin jer qoynyna tapsyru (jerleu) sәti

9-suret: Astanada jerlengen Smaghúl Sәduaqasúlynyng ziraty basyndaghy qúlyptas

Jas Smaghúl ýzdik tughan bala eken,
Baytaq elge asqar tauday pana eken.
Sol baladan, sol panadan aiyrylghan,
Qayran qazaq, orny tolmas jara eken.

Maghjan Júmabaev, 1933 jyl

Osy maqalagha jogharydaghy atty qoydym da oilanyp qaldym.  Men ne Smaghúldy kórgen be edim?.. Joq, әlde kórgenderdi kórgen be edim?

Qúdaygha shýkir, biz Smaghúldy kórgenderdi kórgen ekenbiz. Ol kisiler qazir marqúm. Sondyqtan búl joldardy kórgenderding úrpaghy jazdy dep týsininizder.

Beride, 90-jyldardyng ortasynda qaytqan Smaghúlmen auyldas, aghayyndas Ghabbas Toghjanovtyng tughan inisi marqúm Uaqap Saduaqasúly qariya aitushy edi: «Smaghúldyng sýiegi asyl edi ghoy. Ózi - imany mol, baylyghy joq molda Saduaqastyng balasy. Mening әkem – bay Saduaqas. Qaladan kelgende sol әkem «Smaghúljan, keregine jarat» dep qarjy beredi eken. Keyin ne boldy? Ghabbas әkemnen «bay taby» dep bezgende, Smaghúl Aqtóbege aidalghan әkemdi izdep bardy. Búl ne sonda? Jýrek pe? Imandylyq pa? Meninshe, ekeui de. 1916 jyly aqshasy joq, talaby bar Smaghúl Ombygha baryp oqugha týskende, dostary ortasynan aqsha shygharyp oqytqan. Mine, dostarynyng qaryzyn qaytaramyn dep, kópshil, elshil, imandy boldy...» dep.

Molda Saduaqas otbasynda ósken marqúm Aronúly Raqymjan aghamyz aitatyn: «Dosqa adal, últyna bauyr, jaugha ósh, imansyzgha qas Smaghúl aghatayymdy nege óltirdi eken?» dep әli oilanamyn. Álihanqyzy Liza jengey qanday bauyrmal edi? Mәskeuge týsken sayyn bizge bәiek bolatyn. Smekennen qalghan qoljazbanyng bәrin – Múhtar Áuezovke, biraz suretterdi bizge berdi. «Saqtandar!» dep. Ókimet Smaghúldy bir óltirdi, әke-sheshesin sorlatyp ekinshi ret óltirdi, manyrap qalghan jәdigeri Eskendirdi besikten beli shyqpay jatyp fashizm jalynyna aidap ýshinshi ret óltirdi, jalghyz qaryndasy Orynbasardy túldyr jetim qylyp qanghyrtyp óltirdi... Smaghúl it ókimetke ne jazdy? Halyqty qynaday qyratyn Goloshekinning pighylyn sezgeni ýshin jazyqty boldy ma? Bay qyzyna ýilengender әielin tastap jatqanda Alash kósemining qyzyn alghany ýshin aiypty boldy ma?..» dep.

Osy sózder esime týsse, mening de kózime jas keledi. 1937 jyly Smaghúldyng әkesin – molda Saduaqasty «balasy ýshin» NKVD oqqa baylaghanda, sol kisimen qosaqtalyp әkem Aytughanúly Sýleymen de jazyqsyz atylghan edi...

Biyl S.Saduaqasúlynyng qaytqanyna 80 jyl toldy. Ol tura Qazaq eli keyin Tәuelsizdik alatyn kýni – 16 jeltoqsanda qaytypty...

Ólimimen Tәuelsizdikting bolatynyn aityp ketkendey.

Endi smaghúltanudyng әlippesine ýnileyik. Ol kim edi? Ol qayda tuyp, qayda ósti? Ne qyzmet atqardy? Aldy qalay, arty qalay boldy?..

Saduaqasúly Smaghúl – asa kórnekti qogham jәne memleket qayratkeri, Alash túlghasy. 1900 jyly Aqmola oblysy, Sharlaq uezi, Qaroy bolysynyng (qazir Soltýstik Qazaqstan oblysy, Aqjar audany) Jarqyn auylynda dýniyege keldi. Ol jasynda әkesi Saduaqas molda men Quanyshúly Ábil moldanyng aldynan oqidy. 1912-1915 jyldary Poltavkadaghy orys-qyrghyz uchiliyshesinde bilimin tolyqtyrady. 1916-1918 jyldary Omby auylsharuashylyq uchiliyshesinde, poliytehnika institutynyng kooperasiya kursynda, auylsharuashylyq institutynyng kooperasiya fakulitetinde oqidy. Sonymen birge qysqasha kurstarda dәris berip, Aqmola oblystyq Jer-su basqarmasynda (Omby) qazaq bólimi oqu isining mengerushisi bolady. Sayasy kýreske 1916 jyldan-aq aralasady. Alash jastarynyng «Birlik» úiymynda, sonan keyin «Jas azamat» úiymynda qayratkerlik shyndaludan ótedi. 1917-1918 jyldary Aqmola oblysynda Alash komiytetin qúrugha atsalysady. 1918-1920 jyldary qazaq ekonomikasyna septigin tiygizu maqsatynda «Sentrosibiri» birlestiginde (Omby) núsqaushy bolady. 1920 jyly Sibir   jastar   komiytetining (Omby) mýshesi, «Jas   azamat», «Enbekshil jastar», «Kedey sózi» (Omby), «Úshqyn», «Enbek tuy» (Orynbor) gazetterining jauapty shygharushysy, alqa mýshesi, Kýnshyghys jastary kindik burosynyng (Mәskeu) mýshesi, Jalpy qazaq kenesteri I sezining delegaty,   QazOAK  Tóralqa mýshesi, Jastar odaghynyng hatshysy.

1921 jyly Semey guberniyasyn, 1923-1924 jyldary Qazaqstan josparlau komiytetin, 1925-1927 jyldary Halyq aghartu komissariatyn basqardy. Negizgi qyzmetimen qabat «Enbek tuy», «Enbekshi qazaq», «Qyzyl Qazaqstan» basylymdaryna redaktorlyq jasady. «Sәrsenbek» romany, «Salmaqbay-Saghyndyq», «Kýmis qonyrau» povesteri, «Salmaqbay, Mahambet», «Aptonomiya» әngimeleri men әdebiy-syn maqalalardyn, tanymdyq kitaptardyng avtory.

Sayasy qayratkerligining eleuli belesi  - Mәskeu Qazaqstandy basqarugha jibergen F.Goloshekinmen ashyq kýresi. Ol qazaq jaghdayyn mýlde bilmeytin bolishevizm funksionerine qarsy últ ziyalylaryn kótere bildi. Qayratker 1927 jyldan bastap sayasy qyzmetten qughyndaldy. Ol biraz uaqyt Tashkenttegi Qazaq pedinstitutyn basqarghannan keyin júmystan bosatyldy. 1928 jyly Mәskeuge ketip, sondaghy temir jol qúrylysy institutyna týsedi. Múny 1932 jyly bitirip, Mәskeu-Donbass temir jolynda injener bolady. Qayratker 1933 jyly 16 jeltoqsanda Kremli auruhanasynda qapyda dýniyeden ozyp, sýiegining kýli Mәskeudegi eski krematoriy qabyrghasyna qoyylady. Qayratker sýieginen qalghan búl mәiit 2011 jyly 21 qantarda Astanagha әkelinip (jerles tuysy retinde ózim basy-qasynda boldym), «qara moladan» keyingi eldik dәstýrge sәikes, Han Kene sarbazdary qorymyna jerlendi...

Osy jerge kelgende taghy da oilanyp qaldym. «Aytsam ba eken, aitpasam ba eken?» dep.

Dúrys, «aytpasa, sózding atasy óledi». Qazaq eli tarihynda qayratkerdi qayta jerleu – búryn-sondy az qaytalanghan oqigha eken. Smaghúl – Alash qayratkerleri arasynda jappay repressiyagha deyin óltirilip, sýiegining kýli әupirimdep saqtalynyp qalghan birden-bir túlgha. Solay bolghan kýnning ózinde biz onyng sýiegin memlekettik dengeyde layyqty әkelip, layyqty jerley almadyq... Ótkenge – salauat!..

Smaghúl aruaghy aldynda paryzyn oryndaghan azamattardy atausyz qaldyrghan orynsyz. Olar: N.Sansyzbaev, B.Dәrimbetov, M.Qoygeldiyev, D.Qamzabekúly, S.Qasymov, R.Elmyrzaeva t.b.

20-jyldary birneshe etnografiyalyq ekspedisiyagha qatysqan  elge syily Sansyzbayúly Omar atty nemere agham boldy (belgili ekonomist Núrym Sansyzbaevtyng aghasy). Ol kisi bylay deytin: «Smaghúlmen asyq oinap, tay-qúlynday tebisip birge óstik. Bala kýninen ójet edi. Múnday dәrejedegi adam tek el basqaratyn shyghar. Ombyda oqyp jýrgende, qazaqqa tendik әperemin dep janyp jýretin. Qaladaghy jaqyn dostary ony «Bizding Kenesary» deytin. Óz betinshe kóp oqityn. Bilimi dariya bolatyn. Óresi biyik-tin. Sol kezde qazaq tәuelsiz el bolsa, Smekeng sózsiz basshy bola alar edi. Bilimdi, parasatty, aitqan sózinen ainymaytyn búl qayratker mandayymyzgha syimay ketti. Talantty әrtisterdi Qyzylordagha jinap, últ teatryn kim ashty? Smaghúl ashty. Alghashqy uniyversiytetti kim úiymdastyrdy? Smaghúl úiymdastyrdy. Qazaq Gosplanyn kim qazaqqa búra aldy? Smaghúl! Alash ziyalylaryna kim qamqor boldy? Smaghúl! Keyin jahangha tanymal bolatyn Beyimbet, Jýsipbek, Múhtarlardy orys tili arqyly birinshi kim tanytty? Smaghúl tanytty. 20-jyldary Abay men Súltanmahmút ólenderin jinatugha kim múryndyq boldy? Smaghúl! Qazaqty qynaday qyrudy oilastyrghan F.Goloshekin sayasatyna kim alghash qarsy túrdy? Smaghúl! Sonda osynday Smaghúldy kim dep baghalaymyz? Ol – qazaqtyng namysy men imany. Ol – últtyng naghyz qayratkeri. Ony úmytsaq, últ tarihyn úmytqanymyz...».

Alash ýshin biyl da – tarihy jyl. «Qazaq» gazetining 100 jyldyq mereytoyy. A.Baytúrsynúlynyng 50 jyldyq mereytoyy ótkenine – 90 jyl... Sol mereytoyda S.Saduaqasúlynyng arnayy bayandama jasaghanyn da úmytpalyq.

Qaytqanyna 80 jyl tolghanyn eske alyp, Smaghúldyng aruaghyna dúgha baghyshtar shamada azamattyq dengeydegi iygilikti ýsh júmys atqarylghanyn airyqsha aitpaqpyn.

Onyng biri – 3 tomdyq shygharmalar jinaghynyng elordalyq «Núra-Astana» baspasynan (diyrektory – Q.Nazyrbaev) shyghuy. Kóp tomdyqty ghylymy alghysóz, týsinigimen әzirlegen - QR ÚGhA korrespondent-mýshesi, professor Dihan Qamzabekúly. Búghan túnghysh ret Smaghúldyng kórkem audarmalary men janadan tabylghan bayandamalary engizilgen.

Ekinshisi – Han Kene sarbazdary qorymyndaghy beyitine eskertkish qoyyluy. Ony Astana ziyalylary men tuystary ornatty. Eskertkishting sәulettik, beynelik nobayyn jasaghandar – Qazaqstan Memlekettik Eltanbasynyng avtory, professor Jandarbek Mәlibekúly men әlemge tanymal talantty jas suretshi Tolqyn Tabysbek.

Maghan eskertkishtegi eki beyne erekshe әser berdi. Ol – Smaghúl sózinen keyingi qauyrsyn-qalam ishindegi «Alash» degen jazu men qazaqy taytúyaqtyng sureti. Búl «Smaghúldar kótergen Alash múraty úrpaqqa jalghasa beredi» degendi bildirse kerek.

Eskertkishtegi Smaghúl sózi mynau: «Artymyzgha – anyq kónilmen, aldymyzgha ashyq kózben qarayyq!..». Búl da - kýn sóngenshe sónbeytin Alash ýshin ruhany temirqazyq sóz dep bilemiz.

Ýshinshisi – mayly boyaumen kenepke salynghan «Qayratker Smaghúl» atty tuyndynyng dýniyege kelui. Avtory – talantty jas suretshi Jalyn Bauyrhan. Múnda jas ministr S.Saduaqasúly Oqjetpesting fonynda beynelenipti. Janylyspasaq, búghan deyingi onyng bir kórkem sureti kópshilik arasynda daralanyp «Egemen Qazaqstan» gazeti bas ghimaratynyng foyesinde túr (Amanat Nazarqúl, Seysenhan Mahambet. «Aq Ordadaghy kezdesu»). Al, eki bustining biri - Talshyqta, ekinshisi Kókshetau memlekettik uniyversiytetining S.Saduaqasúly atyndaghy agro-tehnikalyq instituty aldynda túr.

Búghan da shýkir deymiz! «Ynsap sayyn – bereke» deymiz.

Oyymdy Smaghúl Saduaqasúlynyng 1922 jyly jariyalanghan «Qazaqqa ne kerek?» atty maqalasynadaghy kóregen úsynysymen ayaqtaghym keledi:

«Birinshi qazaq enbekshilerining oilaytyn isi - ózderining sharuashylyq jayy. Búryn qazaqtyng sýtin basqa bireuge emes, endi qazaq óz sýtimen óz balasyn asyraugha kirissin. Bireudikin emes, ózinikin paydalanu úyat emes. Bizde tolyp jatqan jer astynan shyghatyn baylyq bar. Áli kýnge sheyin kezdeme toqityn bir fabriygimiz joq, bylghary iyleytin bir zauytymyz joq.

Qazaqtyng jeri neshe myng shaqyrymgha sozylghan keng dala. Salynghan bir shoyyn jol joq. Shoyyn jolsyz sharuashylyq ilgeri baspaydy. Osynyng bәrin qazaqtyng qazirgi hýkimeti isteu kerek. Qazaqtyng tendigi bes-alty jigittin  tóre bolghanymen tabylmaydy, osynday júrttyng tirshiligin kórkeytetin júmystarmen tabylady. Ádildikti qúr auyzben aityp qoymay, qolmen istese әdildik bolady.

Ekinshi qazaqtyng eskeretin isi - oqu. Oqu - túrmystyng zor tireui. Oqusyz adam uyqsyz tigilgen ýy sekildi.  Qazaqtyng enbekshisi oqymay kópke qoly jete almaytyndyghy aidan aiqyn. Basqa júrt bizding isimizdi istep bermeydi. Istemegende, qazaqqa qastyq oilap emes, qazaqtyng tilin, ghúrpyn bilmegendikten. Qazaqsha emes, basqa elding adamy qazaqtyng balalaryn oqyta ala  ma? Qazaqsha bilmey qazaqqa uaghyz-nasihat aita ala ma?  Qazaqqa by bola ala ma? Qyzmetshi bola ala ma? Qazaqtyng tilin bilmegen kisi qazaq ishinde saqau adammen birdey. Saqau adam auyzben sóilemeydi,  qolmen sóileydi. Qolmen sóilegendikting qanday kemshiligi bar ekenin týsindiruding qajettigi de joq» (2-tom, 262-263 b.).

Múnyng jazylghanyna 91 jyl bolypty. Osynyng bәri kýni býgin aitqanday.

Smaghúl babamyzdy eske ala otyryp, onyng oilary azat elimizge ruhany azyq bola beredi degen toqtamgha keldim.

Qapar Aytughanov,

QR enbek sinirgen baylanys salasynyng qyzmetkeri
Abai.kz