Tәnirlik ekologiya – ghalamdyq mәseleler filosofiyasy

(dialogiya)

Pikirlesushiler: filosof, Ál Faraby at. QazMU oqytushysy Berik Atash, filosof Ábdirashit Bәkirúly. 

B.A. Qazirgi tanda últtyq biregeylenuding bir formasy retinde – tәnirlik dýniyetanymdy saqtau mәselesi qolgha alynyp keledi. Biraq býgingi kýnge deyin búqaralyq sana túrmaq, elimizdegi keybir ziyaly qauym ókilderi de tәnirshildikting ne ekendigi turaly tayaz týsinikte qalyp otyr. Búl, әriyne, dýmshe moldalyq pen radikaldy islam ókilderining tәnir ilimi turaly qogham sanasyna sinirgen neshe týrli dattau manipulyasiyalarynyng nәtiyjesi deuge bolady..  Olar Tәnirlikti – oghash, syrttan tanylghan, kóne dәuirde úmyt  qalghan, eskirgen, mýlde qajetsiz dýniyetanym retinde baghamdaydy.

Shyndyghynda, olardyng ózderi «jartylay tәnirshilder», jartylay emes, sana qatpary men arhetipteri tәnirshildikke tumysynan negizdelgen  túlghalar desek bolady. Olar tabighy túrghyda tәnirlik  sanadan qashyp qútyla almaytyndyqtaryn ózderi de  sezbeydi. Býgingi tanda da halqymyzdyn, onyng ishinde, qazaq halqynyng shamamen 90 payyzy tәnirshildik ústanymdaryn beysanaly týrde moyyndaydy jәne saqtaydy, salt‑dәstýrinde ús anady. Biraq әrqily dengeyde: ishinara, jartylay, tolyq týisinbeydi. Óitkeni, tәnirshildik – sholastikalyq, maniyfesttelgen, ýzdiksiz  iydeologiyasyz ómir sýre almaytyn, bir әrpi de ózgermeytindey bolyp bekitilgen t.b. basqa kitaby dinder siyaqty erejelerding jiyntyghy emes, auyzsha mәdeniyetting tuyndysy retinde san myndaghan jyldar boyy týrki halyqtarynyng sanasynda, keyinnen, beysanasynda saqtalyp-sabaqtasyp kele jatqan eskirmeytin irgesi myqty platforma jәne  qazirgi zamanghy әlemdik órkeniyet ústanymdaryna da say kelip jatatyn ómirmәndilik epopeya. Ústanyp jýrgen salt-dәstýr, shejire, ónerimiz t.b. bastap, tuymyz ben eltanbamyzgha deyingining barlyghy tәnirlik rәmizder men ómir shyndyqtary. Qazirgi shynayy ómirimizding kelbeti tәnirshildikpen kómkerilgen, qalasaq ta, qalamasaq ta biz sonyng ishinde ómir sýrip jatyrmyz.

Á.B. IYә, qazir «tәnirshilik» atpen tanyla bastaghan ejelgi kóshpendilerding dýniyetanymynyng irgetasyn Tәnirge degen nanym‑senim qúraydy. Biz qazir ejelgi saqtardyng (skifter) qazirgi «qazaq» atymen tanylghan últtyng protobabalary ekenin moyyndaymyz. Bar qazaq kóne saqtardyng erligin maqtan etedi, sol arqyly ózderining tarihy tym terende jatqanyn әlemge pash etkisi keledi. Biraq, qazaqtar ony tek ata‑baba shejiresi túrghysynan órbitedi.  Al, dýniyetanymdyq dengeyde qazaqtar ol tarihty moyyndaghysy kelmeydi. Paradoksti jaghday. Sebebi, qay dәuirde bolmasyn, adamzat qauymy belgili bir dýniyetanymdyq jәne soghan say mәdeny platformany qúrady. Mәselen, Saqtardyng kórshisi Ejelgi Grekter mәdeniyette sol zamannyng klassikalyq ýlgisin tuyndatty. Onymen Grek halqy әli de maqtanady. Al, shynauaytynda Ejelgi Grek mifologiyasy men filosofiyasynyn, kóp qúdayly diny sanasynyng tuyndauyna Kóne Saqtardyng tikeley әser etkenin bayqau zerttegen adamgha qiyn emes. Onyng negizi birtútas tabighatty tanudan bastalady. Onyng bastauy – Kók Tәniri. Onyng jerdegi jalghasy – Úmay Ana. Yaghni, býkil tabighat atauly eki bastau: atalyq jәne analyq bastaudan túrady. Odan әri әr týrli januarlar әlemining Kiyeleri túrady. Ol bizde Qambar ata, Oisyl qara, Zengi baba, Shopan ata, Seksek ata jәne t.t. jalghasady... Al, Ejelgi Grekterde ol Zevs pen Gera jәne әrtýrli kishi dәrejedegi qúdaylardan túrady.

Mine, osynday úqsastyq bizdin, yaghni, protoqazaqtardyng «dýniyetanymdyq tarihy», yaghny «nanym‑senim tarihy» óte kóneden bastalatynyn bayqaymyz. Ol turaly әigili Á.Marghúlannyn, belgili filosof M.Orynbekovtyng zertteulerinde naqty әri tereng taldanady. Ol bizge Kók Tәniri atymen belgili. Ol negizinen panteistik nanym‑senim týri. Ol boyynsha birtútas tabighat ‑ Tәnir jaratylysy. Sondyqtan Tәnir aldynda barlyq tirshilik ataulynyng mәrtebesi (statusy)  ten. Qazir biz qazaq halqynyng ekologiyalyq sanasynyng negizi qaydan desek, ony osydan tabamyz.

Biraq, bizding dalamyzgha әrisi ‑ 1000 jyl, berisi – 250 jyl búryn engen islam dini tәnirlik dýniyetanymdy halyq sanasynan yghystyra bastady. Búl din memleket qúruda konstitusiyalyq qyzmet atqardy. Onyng kitaby Qúran. Islam Qúran jәne oghan tolyqtyrular bolyp keletin «sharighat zandary» arqyly monarhiyalyq biylikti qamtamasyz etushi iydeologiyalyq platforma boldy. Onda ekologiyalyq sana memleket mýddesine tolyq baghynyshty. Mysaly, dinde tútas tabighat «adamdardyng qajettiligin óteu ýshin, azyq ýshin jaratyldy» delinedi. Tipten, júldyzdardyng ózi adamdardyng tamashalauy ýshin ilingen...

Sóitip, búl diny iydeologiya Qazaq elin ortarlaushy Resey monarhiyasynyng sayasatyna say keldi. Resey iydeologtary Qazaq tarihyn ayausyz óshirdi, búrmalady. Din ony qoldady. Sóitip, býgingi qazaqtar ózderin shejirelik túrghyda «erjýrek saqtardan taraymyz» deydi. Al, nanym‑senim, yaghni, din túrghysynan ózderining ejelgi dýniyetanym formasy – Tәnir ilimin «eskining qaldyghy» dep,  ony úmytugha tyrysady. Negizi, mәselege dogma emes, ghylymy túrghydan kelsek – búl súraq ózining evolusiyalyq damuy túrghysynan zerttelui kerek. Sonda ghana biz kóne zamangha da, qazirgi zamangha da obektivti bagha beruge qol jetkizemiz. Sonda ghana óz dýniyetanymdyq tarihymyzdan jerimeymiz, qayta, kerisinshe, ony qúrmetteymiz.

B.A. IYә, osyny klassifikasiyalasaq mynaday tújyrymgha keledi ekenbiz:

‑  zamanauy mal sharuashylyghy (Botay mәdeniyetimen dәiektele alady), tauar almasuymyz (Jibek jolynan kórinis tabady) – tәnirlik ekonomika;

• dinaralyq konfessionaldylyq pen zayyrlylyq dep jýrgenimiz (Shynghys hannyng tәnirlikti arnayy, zorlyqpen taratpauy mysalynan bayqalady) – tәnirlik diny sayasat;
• әlem moyyndap kele jatqan últtyq taghamdarymyz (qymyz, shúbat t.b.) – tәnirlik tamaqtanu rasiony (tanghy as tәnirden);
• shejire men jeti ata (qan aralastyrmay tektilikti saqtau) – tәnirlik genetika;
• zamanauy otbasylyq túraqtylyq, bir әiel alu (bóri men aqqudyn  «adaldyq mahabbatynan» kóshirilgen ýrdis) – tәnirlik  genderizm;
• әskery is pen otanshyldyqqa baulu («Tәnrining úldary» iydeologiyasynan bayqalady) – tәnirlik әskery qauipsizdik;
• qúqyqtyq zandar men erejeler (ar, úyat, namys, ata-baba aruaghyn qúrmetteu) –  tәnirlik qúqyqtyq sana;
• qayyrymdylyq qorlary (asar, ýme t.b.) – tәnirlik gumanizm;
• kópshiligi moyyndaytyn halyq emshiligi – baqsylyq terapiya men medisina;
• ghylymdaghy arhepipter, genetika dep jýrgender (ata-baba aruaghyn batys basqasha týsinedi) – tәnirlik ilimder (ghylymdar);
• rulyq sanamyz (tasqa jazu dәstýrindegi ru tanbalau mәdeniyetimen dәiektele alady) – tәnirlik әleumettanu;
• iri biznesmen bolu (altyn kiyimdi adam, 10 myndaghan jylqy iyesi bolu) – tәnirlik magnattar t.b. әldeqanday bir adasular, kóne, eskirgen qaldyqtar emes, biz salystyryp kórsetip otyrghan býgingi ómir shyndyghy. Biraq búlar janalyq emes, ózdiginen-aq barshagha belgili dýniyeler.

Sonyng biri – tәnirlik ekologiya. Tәnirlik ekologiya: ekologiyalyq sana, ekologiyalyq mәdeniyet, ekologiyalyq erejeler, ekologiyalyq túrmys saltynan túrady. Ghalymdarymyz atap ótip jýrgendey, ekologiya tәnirlik dýniyetanymnyng negizi ekendigin de quattaymyz. Týrki halyqtary kóne zamandardan beri «tabighatpen ýilesimdi ómir sýruding koevolusiyalyq tәjiriybesin» mәngilikke arnap ketken, mikroekologiyadan bastap, makroevolusiyagha deyingining barlyghyn qamtyghan.

Jansyz jәne jandy tirshilikke qúrmetpen qarau: «sugha týkirme», «qúmyrsqanyng iyleuin búzba», «kókti júlma», «maldy teppe», «andardy jón-josyqsyz óltirme, kiyesi úrady» t.b. tiymdar diskurstar alany retinde emes, san myndaghan jyldar boyy ómir tәjiriybesimen bekitilgen  talqylaugha jatpaytyn búiryqtar, әriyne, olar keyde sakralidi mәnge ie bolghan. Óitkeni, negizgi ekologiyalyq teziys:  «tabighat – adam biylep-tósteytin poligon alany emes, әrbir elementi ózindik bir kiyelilikke ie bolatyn absolutti súlulyq» bolyp bekitilgen synayly. Mәselen, әlem súlulyghyn beyneleytin tabighat lirikasy – jay ghana bir «aqyndyq shabyttan tughan ólender jiyntyghy»  emes, tabighattty qúrmetteuge ýndeytin kóne tәnirlik iydeologiyanyng jetilgen keyingi kórinisteri.

Kóship jýruding ózi – jer landshaftysynyng mýmkindikterin týbegeyli sarqyp, ony tozdyrmay, qayta týleuine mýmkindikter beruden tuyndaghan, qazirgi ekologiyalyq tilmen aitqanda, «qayta qalpyna keletin resurstardyng – qayta qalpyna keluine mýmkindik beru» tehnologiyasy – «qys qystau, jaz jaylau koevolusionizmi», tabighy jer baylyghyn ýnemdi paydalanu qaghidasy, mәselen, Abaydyn: «erte barsam, jerimdi jep qoyam dep, yqtyrmamen kýzeude otyrar bay» ólenin eske týsiruimizge bolady. Búl ýnemdeu ekologiyasy – býgingi kýni de keyde eskerilmey qalyp otyr.     

Ang aulaudyng ózindik erejeleri bolghan: tóldeu kezinde úrghashylaryna tiyispeu, shekten tys artyghymen, mol oljagha keneludi maqsat etpeu, oljasyn bóliske salu, andardyng kiyesine úshyrap qalmau (býgingi tandaghy kiyikke degen ayausyz shabuyldar tәnirlik ekologiyany týisinbegendik sana) t.b. Tek ýy january tórt týlik qana emes, dalanyng qolgha ýiretilmegen andarynyng jas erekshelikterin say, әsirese, tólderining de ataularynyng boluy olarmen de «ishtesuden», ishki dýniyesine boylay enuden tuyndaghandyghynyng bir kórinisi ispettes bolyp túrady: qonjyq, apanaq – angdyng tóli, tenbilshe, abdan – arystannyng kýshigi, sarymaq, shónjik – jolbarystyng kýshigi; alan – barystyng kýshigi; Bóltirik – qasqyrdyng qaraqúlaqtanghan kýshigi; Jautan, myrtot, týlkishek – týlkining kýshigi t.b.

Býgingi kýngi elimizdegi manyzdy ekologiyalyq ahualdyng biri – túshy su qorynyng azangy men ózen, kól sularynyng lastanuy da tәnirlik ekologiyanyng ýnemi nazarynda bolghan: «Sudyng da súrauy bar», «Sugha dәret syndyrma», «Su ishken qúdyghyna týkirme» (tura da, auyspaly da maghynasynda týsinuge bolady), «Shelektegi sugha auzyndy salma» t.b. degen «búiryq-tәrtip sózder» keyde sakralidanyp ta beriledi: «Týnde sugha barma», «Qaynaghan qara suda qasiyet bar», «Sudyng iyesi bar» t.b.  Shynghyshannyng jarlyghyndaghy ózenge kir juugha bolmaytyndyghy da kóne dәuirlerdegi tәnirliktegi «su ekologiyasynyng airyqsha mәn beruge túralyq dýniye» ekendigin terennen úghynudan tuyndaghan.  

Tәnirlik dýniyetanymda «jer» erekshe mәnge ie bolghan: «Jer qadiri», «Tughan jer», «Tughan Jer topyraghy» «Jer – Ana» t.b. Búlar – qasterlilik pen qúndylyq maghyna beretin tereng mәndi jer ekologiyasynyng alghysharttary bolghan týsinikter. «Jerdi teppe», «Jerdi qazba», «Topyraqty ýime» (jón-josyqsyz) t.b. tiymdar da ekologiyalyq – etikalyq—etiykettik qaghidalar, sonymen qatar, jer asty – jer betining tazalyghyn saqtaytyn poligondyq alandar retinde de týsinilgen, búl ziyandy qaldyqtardy kómetin býgingi kýngi ekologiyagha deyin saqtalyp qalghan. Bizdinishe, týrki mәdeniyetin mysyrlyq-shumerlik dәstýrlermen baylanystyrsaq, ólikti jerleu de kóne tәnirlik dýniyetanymnan kelip jetken qalghan salttar boluy yqtimal (әriyne, ol jete zertteudi qajet etedi). Tyrnaq pen shashty jerge kómu – kópqyzmetti: adamnyng ruhy, denesining bir bóligi retinde ayaqqa taptalmauy tiyistigining – sakralidi yrymy, shashylyp dalany býldirmeuding tazalyghy t.b.

Tәnirlik ekologiyany batystyq, europosentristik túrghydan qarastyrylatynday tym qarabayyr, tek qúr rasionaldylyqqa negizdelgen dep týsinbeu kerek, ol –  mәni tereng jәne nәzik tústary kóp ómirlik filosofiya.   Mәselen, kәri terek (kóbine japandaghy jalghyz aghash estetikasy) – qasterli mәnge iye, oghan baylanghan shýberekter tek qana diny ritualdar emes, qartayghan terekti de saqtau, ony kesip qoldanbau kerek, jón-josyqsyz, mәselen,  otyngha tútastay paydalanugha bolmaydy degen mәtin astaryndaghy jasyryn oilarmen kómkerilgen nәzik tústar, óitkeni, kәri aghashtardyng ózi әbden qurap, ózining ólimi arqyly ghana qaytys boluy tiyis, tipti oghan da tiyisuge bolmaydy, óitkeni, kezinde, kópshilikke ózining paydasyn (kólenkesi pana, at baylar qazyq bolghan) tiygizgen degen nәzik filosofiya jatqan boluy yqtimal. Al shynayy ómirdegi maqsatty aghash kesu mәselesinde: «Bir tal eksen, on tal ek» dep ekologiyalyq balansty 10 ese asyra oryndaumen búiyrylghan jauap mәteli bar.

Áriyne, býgingi biz shet el asqan bilimdi, joghary filosofiyalyq dengeyde oilaytyn túlgha bolsaq ta, kóneden sabaqtasqan tәnirlik dýniyetanymdy dәl sol dәuirding halqynday tolyqqandy, teren, absoluti týrde,  óz mәninde týisine almaymyz, tek arhetipterimizding bergen aqparattary arqyly týisinemiz, rasionaldy týrde jobalaymyz, degenmen,  shynayy tәnirlik ilimge juyqtaymyz. Mәselen, «Tәnir asyraghan toqtyny bóri jemeydi», «Itting iyesi bolsa, bórining Tәnrisi bar» degen Tәnirdi kiristire aitatatyn ekologiyalyq tezister kóptegen adamdar ýshin terenirek týisinuge qiyndyqtar tughyzady. Yaghni, tәnirlik ekologiya tek Qazaqstan  ýshin emes, әlemdik dengeydegi ghalamdyq mәselelerding tolghaulary qayta oralatyn qúndy dýniye.

Qoryta aitqanda, Jana Qazaqstannyng negizgi ústanymdarynyng birine ainalyp bara jatqan Tәnirlik ilim – әldekimder oilaghanday, tek qana úmyt bolghan tәnirshildikti janghyrtu maqsatynda emes, ózimiz ómir sýrip otyrghan shynayy bolmysymyz – tәnirlik klimatty saqtap qalyp, ony búzbay, әri qaray keyingi úrpaqtargha ósiyet retinde qaldyru.

Tәnirlik dәstýrlerdi bolashaqta islamgha, hristian, budda dinderine úqsatyp, tek qana diny iydeologiya týrinde qoldanu emes, amalsyzdan, erikti-eriksiz týrde ómir sýruding naqty qúraldary (instrumentteri) retinde de keninen paydalanatyn bolamyz. Áriyne, búl tústa, Tәnirlik ilim, tek qana ekologiyamen shúghyldanghan eken degen týsinik tuyndamau kerek, ol – tútas ómirlik institut jәne ilim (ghylym) ekendigine de basa  nazar audaruymyz kerek. Mәselen, ilim (ghylym) ekendigin «ol kezde ghylym bolghan joq, ony ata-babamyz qaydan bilgen» degen ghalymdardyn, kópshilikting de estilip qalatyn salt-dәstýrlerge degen tanqalystarynan-aq bayqaugha bolady.

Tәnirshildikti «sóz», ataulardyng qoldanyluy ayasynda qarapayymdandyryp, basqa sózderge úqsatyp týsindirip ótudi jón kórdik. Mәselen, Kenes ýkimeti túsyndaghy: «saudager, «alypsatar», «kapitalist» t.b. sózder  sonshalyqty jaghymsyz maghynada qoldanylyp, qazirgi zamanda «biznesmen», «kәsipker» t.b. qanshalyqty jaghymdy maghynagha auysyp ketkendigin eske týsireyik. Sol siyaqty qazirgi tanda da, keybir adasushylyq kózqarastarda «tәnirshildik» jaghymsyz maghynada qoldanylsa, uaqyty kelgende, búl sóz  qúrmetteletin, maqtanyshpen aitylatyn «tekti qazaq», «arly qazaq» degen titulgha ie bolady.

Á.B.  Qazirgi qoghamdar óte qarqyndy damu dinamikasyna qol jetkizude. Al onyng naq jýreginde ekologiya mәselesi túrghany anyq. Olay bolsa, ekologiyalyq túrghydan әbden zardap shekken, «Aral tragediyasy», «Semey yadrolyq synaq alany», qúrghaqshylyqtyng jii qaytalanuy, әrtýrli mal aurularynyng payda boluy, kiyik pen itbalyqqyng jappay qyryluy jәne taghy kózge kórinbeytin tabighy ekologiyalyq mәseleler qazir ýlken súraqtar tudyruda. Múnyng bәrine jauap beru ýshin ghylymgha jýginemiz. Al, onyng zertteu metodologiyasyna kóne de bolsa ózimizding Tәnirlik ekologiyalyq sanamyz, tabighatty bóle‑jarmaytyn Tәnirlik nanym‑senimimiz say keledi eken. Endeshe, «tәnirlikti» qytaylardyng jobasy dep jýrgen diny dogma ókilderi qatty qatelesedi. Býgingi dinshilder «adam  janyn aulaymyz» de jýrip, «Adam ómirine tóner qauip qaydan?» degen súraqty nazardan tys qaldyruda...

Mәsele osynda, qogham memleketinen ajyrasa – bodan bolady, qogham óz bolmysynan ajyrasa – qúl bolady. Al, ómir sýru ayasy tabighattan ajyrasa – joq bolady.

Osyghan qarsy túrar jalghyz kýsh – qazaq halqynyng ejelden qalyptasqan tól tәnirlik dýniyetanymy.  Soghan oralyp, soghan say bolashaq memlekettiligimizding negizin qalau – býgingi úrpaq aldyndaghy paryz әri mindet bolsa kerek.

Sóz sonynda, Qúrman esimdi Feysbuuk oqymanynyng pikirin keltire ketudi jón kórdik:

Qúrman

80-jyldary men týkpir auylgha bargham, ýlken әjem ol kezde 85-te boldy, Aral manyndaghy bir orys joq auylda túrdy. Týie, jylqy, qoy eshki ústaghan, pishen shauyp, balyq aulap, jazda kiyiz ýy qúryp, qaymaghy búzylmaghan, týsinigi, ómir salty taza qazaqy auyl. Sol auylgha barmasam, mýmkin qazir men de qazaqtar tәnirshil bolmaghan dep otyratyn ba edim. Auylda men ýlken kisilerding ay tughanda sәlem berip iyilgenin kórdim, qúdaydan góri әruaqqa kóp siynatyn. Otqa may salyp, tie bersin aitatyn. Ýlken әjem beyit aralap, qaytys bolghan tanys, tuystaryna tie bersin aityp kelmese, kónili kónshimeytin.

Al qazir «qazaqtar tәnirige senbegen, ol qytaydyng nasihaty» dep jýr. Myng jerden joqqa shygharsa da, salt joralghylardan Tәnirige senimi kórinip túr ghoy, nege kózderi soqyr? Shoqan Uәlihanovtyng Tәnirige senimi turaly maqalasy bar. Qazaq romandarynan qúdaydy «shúnaq», «soqyr», «keren» dep qarghap jatatyndaryn oqygham. Qazaq әielderi ghana qúdaydy qarghap-sileydi degen bir ataqty zertteushining jazghany bar.

Búrynghy qazaqtar qúdaydy mazalay bergendi jón kórmegen. Alghash molda kep, qayta qayta azan shaqyra bergen song bәle shaqyryp jýr, dep moldany tayaqtap, auyl syrtyna quyp jibergenin oqydym. Qazaqtardyng asa qúdayshyl bolmaghanyna, molda imamdardy mazaq etkenine maqal‑mәtel, búrynghydan qalghan әngimeler kuә. Syrym Datúly qolyn jeninen shygharmay, betin silky salghanyna qarap, alaqanyna aspannan qúdaydyng núry qúiylady, bet sipau kerek deydi, sonda Syrym, jeti qat aspannan týsken núr mening jenimnen óte almay ma, dep jauap beredi.

Jaugha shapqanda Ábilmәnsúr atasynyng әruaghyn shaqyryp, Abylay dep shapty, keyin ózin Abylay dep atap ketti, Janqoja batyr Áruaq, Baqtybay, dep shapty. Onyng bәri jazylghan.Alash qayratkerlerining Darvin teoriyasyn audaryp, evolusiyany týsindirip bergen maqalalary bar. Súltanmahmút , Maghjan ólenderin oqysan, dinge qarsy bolghanyn kóresin.

Búl ol zamanda dinshilder bolmady, degen sóz emes, fanattary boldy, qymtap oranyp jýrgender boldy. Biraq kópshilik Tәnirshildikke negizdelgen joralghysyn jasap jýre berdi, dinshil bolmady. Qazir babamyz músylman bolghan, orystyng ateistigi qúrtty, dep jýrgender ne tarihty bilmeydi, ne auyz әdebiyetin bilmeydi, ózderi nasihattyng qúrbany bop jýr.

Abai.kz