Seysenbi, 17 Qyrkýiek 2024
Abay múrasy 1302 1 pikir 9 Shilde, 2024 saghat 12:12

Abay kórsetken ruhany bilim qanday?

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Árbir jan Allanyng bir bóligi bolghandyqtan, onyng tolyq erki men qalauy bar. Búl túlghalyq qasiyetter. Jan sheksiz bolghandyqtan, onyng qalauy men erki de sheksiz, sondyqtan, sheksiz jandardyng yqpalymen sheksiz kóp ómir kórinisteri bar. Bireuler Allanyng jolynda bolyp, ruhany ómir sýrgisi keledi. Al bireuler Allanyng kómeginsiz ózderi qanaghat tapqysy keledi. Sol ýshin materialdyq әlem jaratylghan.

Alla taghala әlemdi ghana emes, onyng ómir sýru zandylyqtaryn da berdi. Adasqan jandar zattyq әlem zandylyghymen ómir sýrip, ózerining nәpsilerin tolyq qanaghattandyrghan son, búl әlemning jalghan ekenin týsinip, Abaysha aitqanda «Sýiengen, sengen dәuren jalghan bolsa, jalghany joq bir Tәnirim kenshilik qyl» degen sheshimge keledi. Osylay ol Týp IYege qaytugha bet búrady. Zattyq әlem, mine, sol ýshin jaratylghan. Din degenimiz - zattyq әlemdi ruhany jetilu ýshin paydalanu joly men әdisteri. Jalpy keng auqymda qarastyratyn bolsaq, ómirding ózi din kórinisi bolyp tabylady. Alla taghala din arqyly, yaghny ómir arqyly adasqan jandy Ózine qaytaryp alady.

Abaydyng «Ómir joly – tar soqpaq, bir iygen jaq» degen tereng ghibratty sózin týsinu ýshin ómirding jalpy zandylyqtaryna ýnilip kórelik.

Ómir zandylyqtaryn týsinu ýshin әueli ruhany bilim kerek. Ruhany bilimning ne ekenin Abay otyz segizinshi qara sózinde bylay dep anyqtap jazady:

«Qashan bir bala ghylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ghana onyng aty adam bolady. Sonan song ghana Alla Taghalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dýniyeni tanymaqtyq, óz adamdyghyn búzbay ghana jәlib mәnfaghat dәfghy múzarratlarny (paydaly jәne zalaldy isterdi) aiyrmaqlyq sekildi ghylym-bilimdi ýirense, biler dep ýmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eng bolmasa shala».

Abay әueli adamdyqtyng shartyn aitady. Ol – ghylym, bilimdi mahabbatpen kókserlik eken. Mahabbatpen kóksegen kezde ghana ghylym-bilim jýrekke úyalap, týisikke jetedi. Ol qanday ghylym-bilim? Áriyne, ruhany ghylym-bilim. Múny Alla taghalamen baylanystyryp túrghan ekinshi joldan kóremiz. Allamen baylanysqan bilim ruhany bolyp, al tek qana dýniyemen baylanysqan bilim materialdyq bilim bolyp tabylady.

Abay ataghan jan qúmary bilmekke qúmarlyq bolsa, ol qúmarlyq Alla taghalany bilmekke qúmarlyq bolsa kerek. Sebebi, jan ruhany bolghandyqtan, әriyne, onyng qúmarlyghy da ruhany boluy qisyngha kelip túr. Sóitip Abay búl jerde de adam boludyng birinshi sharty imandy bolyp, ruhany ghylym-bilimge úmtylu kerek ekenin eskertken.

Bala tәrbiyesining tabysty boluy imangha baylanysty. Eger iman bolmasa bәri bos, eng bolmasa onyng nәtiyjesi shala. Abay osylay bilimdi qabyldau shartyn beredi. Sonan keyin qanday bilim beru kerek ekenin aityp otyr. Ol bilim bolmystyng tómendegidey tórt negizi eken. Abay bolmystyng mynanday negizderin kórsetedi. Birinshisi, Alla Taghalany tanymaqtyq, búl – Alla Taghalanyng jasampaz, jaratushylyq sipatyn tanu. Ekinshi, ózin tanymaqtyq, búl – adamnyng óz bolmysyn, yaghny ózin-ózi jәne basqa da jan iyelerin tanu. Ýshinshi, dýniyeni tanymaqtyq, búl – qorshaghan ortany, býkil tabighatty tanu. Tórtinshi, óz adamdyghyn búzbaytyn paydaly jәne zalaldy isterdi aiyrmaqlyq, búl – is-әreketting mәn-mәnisin, ony qalay jәne ne ýshin jasaudy tanu. Sonymen Abay tómendegidey Bolmystyn, yaghny Absolutting negizderin beredi:

  1. Jaratushy (Alla Taghala sipaty).
  2. Jan iyeleri.
  3. Qorshaghan tabighat (jaratylys).
  4. Is-әreket.

Búlardyng alghashqy ekeui Bolmystyng ruhany bóligin tanu bolsa, songhy ekeui materialdyq bóligin tanu bolady. Býkil Bolmystyng negizi ruh bolghandyqtan, olardy birinen birin bólmey, tútas qarastyrghanda, ruhany bilim bolyp tabylady.

Bolmys kórinisterin osylay jýielep, bólikterge bólu Aristoteli men әl-Faraby múrasynda, sonday-aq, әl-Ghazaly siyaqty sufizm klassikterinde de bar. Diny bilim, yaghny ruhany tanym ózining keng maghynasynda Bolmysty tolyq qamtitynyn olar jaqsy bilgen.

Ruhany bilimdi iygeru ýshin onyng manyzy men ne ekenin, paydaly bilim men paydasyz aqparatty aiyra bilip, jәne ony qaydan, qalay alu keregin jaqsy bilu kerek. Ruhany bilimmen ómirding týpki maqsatyn ashyp, ózimizding kim ekenimizdi, qaydan kelip, qalay payda bolghanymyzdy, ólgen song qayda baratynymyzdy bilemiz. Árkimdi tolghandyratyn ómirding búl manyzdy súraqtaryn Shәkәrim ózining «Tura jolda qayghy túrmas» óleninde bylay dep beredi:

Shyndy bilmek oilasang sen,
Aldymenen jandy bil.
Eng kerekti ýsh súraqpen,
Jan qúlaghyn qoy búrap.

«Keldim qaydan? Qaytse paydam?
Ólgennen song ne bolam?
«Men» degen - jan, aqyl - ainam,
Joghala ma sol shyn-aq».

Ruhany bilim arqyly ózimizding tәn emes, bilimge toly lәzzatqa bólengen mәngilikti jan ekenimizdi jәne Allamen baylanysymyzdy  týsinemiz. Eger búl әlemning túraqsyzdyghyn, bizding ýiimiz emes, ómirding arghy jaghyna ótuge berilgen keme ekenin týsinsek, onda ózimizdiing mәngilikti ýiimizge, Týp IYege qaytugha bet búramyz. Sonda qorshaghan orta, sonymen birge denemiz búl ómir ózenin kesip ótetin keme ekenin bilemiz.

Kemeni dúrys paydalanyp, búl sheksiz ómir ózenin kesip ótu ýshin әueli onyng qúrylysyn jaqsy bilip, jasalghan materialdardy qaydan alugha bolatynyn bilu kerek. Yaghni, biz materialdyq әlemning bólikterin, olardyng qasiyetterin, qalay payda boluy men qaynar kózin biluimiz kerek. Sonda ghana Allanyng bergen kemesin ózimizge berilgen maqsatta uaqyt yqpalymen dúrys paydalana alamyz.

Biz әreketting ne ekenin, onyng manyzyn týsinip, zaman talabymen ony dúrys paydalana biluimiz kerek. Yaghni, qanday әreketting paydaly, al qanday әreketting paydasyz ekenin bilu kerek.

Materialdyq әlemnin, yaghny fәny ómirding róli men onyng maqsatyn týsingende ghana ony jetilu jolynda óz dәrejesinde qoldanugha mýmkindik tuady. Sondyqtan, sheksiz materialdyq әlemdi jaqsy týsinip, onyng zandylyghyn jaqsy biluge úmtylamyz. Ruhany әlem ýnemi ózine tartyp túrady. Onyng sebebin bilu ýshin Onyng qasiyetterin, Bolmystaghy alatyn orny turaly týsinigimiz bolu kerek.

Bolmys turaly osynday tolyq bilim bolghanda ghana kememiz sheksiz materialdyq әlemdi kesip óte alady. Ruhany bilim fәny ómirding beybereket tolqyndaryn kememizding jýrisine dúrys paydalanyp, maqsatymyzgha jetuge mýmkindik beredi. Su tolqynyn paydalana biluge baylanysty onyng paydasy, ne bolmasa ziyany bolady. Su shanghysymnen jýzetin sportshy ózining qozghalysynda tolqyndy paydalanady. Tolqyn ýlken jәne kýshti bolghan sayyn, onyng jyldamdyghy da arta týsedi. Eger tolqyndy dúrys paydalana almasa, ol sugha qúlaydy. Ruhany joldaghy adam da ómirding sheksiz shyrghalandaryn dúrys paydalana alghanda ghana ózining maqsatyna jete alady.

Kýndelikti kóretin jaqsy men jaman, quanysh pen qayghy fәny ómirding tolqyndary. Olardyng sebebi men saldaryn jaqsy týsinip, dúrys qabylday bilu kerek. Qanday qúbylys bolsa da, belgili bir zandylyqtyng ayasynda. Sol zandylyqtardy týsinip, ómir tolqynyn jetilu jolynda paydalana bilgende ghana kememiz algha jyljy alady. Eger olay jasay almasaq, ruhany jolda ghana emes, kýndelikti ómirding ózinde de ýlken qiynshylyqtar tuyp, maqsatqa jetpek týgili, ómirdi dúrys ótkize almay zardap shegemiz. Kememiz sugha batyp, týpki maqsattan aiyrylyp qalamyz.  Ómir tolqyndary onyng barlyq talpynysyn talqandap, qasiretke batyrady. Kópshilik adamdardyng ómiri osynday.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2186