Qogham belsendisi Maqsat Núrypbaev «qolgha týsti». Ne ýshin deysiz be? Astanadaghy Ministrlikter ýiining «Qazgharysh» Últtyq agenttigi ornalasqan 12 kireberisting aldynda  Talghat Músabaevtyng sózi jazylghan plakatty ústap túrghany ýshin. «Qazgharyshymyzdyn» «bórki qazanday» tóraghasy әnebir kýnderi Reseyding «Izvestiya» deytin gazetine súhbat berip búrynghy «ýlken aghanyn» ayaghyna jyghylghanday sóz aityp, «Bayqonyrdan kete kórme» dep baybalam salyp qaytqan. Sondaghy aitqany mynau: «Qazir biz Reseymen birlesip zymyrandar úshyratyn bolamyz. Búdan әri de osylay jalghasqanyn qalar edik. Men de, Qazaqstanda túratyn birde bir dúrys pikirli adam da Reseyding Bayqonyrdan ketkenin qalamaydy».

Qogham belsendisi Maqsat Núrypbaev «qolgha týsti». Ne ýshin deysiz be? Astanadaghy Ministrlikter ýiining «Qazgharysh» Últtyq agenttigi ornalasqan 12 kireberisting aldynda  Talghat Músabaevtyng sózi jazylghan plakatty ústap túrghany ýshin. «Qazgharyshymyzdyn» «bórki qazanday» tóraghasy әnebir kýnderi Reseyding «Izvestiya» deytin gazetine súhbat berip búrynghy «ýlken aghanyn» ayaghyna jyghylghanday sóz aityp, «Bayqonyrdan kete kórme» dep baybalam salyp qaytqan. Sondaghy aitqany mynau: «Qazir biz Reseymen birlesip zymyrandar úshyratyn bolamyz. Búdan әri de osylay jalghasqanyn qalar edik. Men de, Qazaqstanda túratyn birde bir dúrys pikirli adam da Reseyding Bayqonyrdan ketkenin qalamaydy».

Biz biletin Maqsat myrza dúrys pikirli azamat. Kókiregi danghyl, qazaqty, qazaqty az kórseniz adamzatty sýiedi. Sonday gummanist. Biraq onyn, onyng ghana emes, onymen pikirles, niyettesting bәri Reseyding Bayqonyrdan ketkenin qalaydy. Orystyng ózi de sony oilap jýr. Ketemin deydi. Júmyr jerden gharyshtaghy ghalamattardy iygeruding iygilikti isin 1966 jyldary-aq bastap ketken Plesesk atty ailaghy bar. Sondaghy tirligimdi qyzdyramyn deydi. Qala berdi kelesi jyly júmysyn bastaghaly túrghan Qiyr Shyghysynda (Amur oblysy) «Vostogy» bar. Dúrys Reseydiki: «óz ýii – óleng tósegi», qazaqqa jylyna 115 mln dollardy «jambasaqy» ýshin tólep tekke shyghyndala ma (jalpy Roskosmos Bayqonyrdaghy mamandar men infraqúrylymdardy ústap túrugha 275 mln dollar júmsaydy)? Sondyqtan ketpekke, kóshpekke niyeti aughan orysty Bayqonyrda baylap ústaymyz ba? Ol jәne mýmkin be? Mýmkin, biraq onday jaghdayda Resey tarapy jaldyq aqynyng kólemin shekteudi talap etui yqtimal. Taghy da basqa talaptardy tyqpalay týsui kәdik. Al, bizding kisiler qashanda – lәppay. Basqa lajy joq. Óitkeni qazaqstandyq shendi-shekpendiler ýshin әlem degenimiz – Resey. Resey mamandary, Resey sayasatkerlerinen basqany olar bilmeydi. Áytpese gharysh derjavalarynyng birimen osy uaqytqa deyin til tabysugha bolatyn edi ghoy. Álde onyng biz úgha bermeytin qyrlary, biz jýre almaytyn qylsha shatqaly kóp pe?  Toqsanynshy jyldary eki el arasynda Bayqonyrdyng jaldyq mәselesi barys-kelisting arqauyna ainalghanda, Reseyding baspasózi kýlip edi: «Ýlken ýiindige qazaq aqsha súrap jýr me? Qayta olar bizge aqy-púl berip Bayqonyryn saqatap qalsyn» dep. Shamasy, orys jurnalistterining «oynap» aita salghan sózinen bizding úlyqtar «ýlken ýiindinin» ýstinde ýrpiyip otyryp qalatynday ýreylenetin bolsa kerek, Bayqonyrdan Resey mamandary ketpey jatyp bay-baylauda.

Jә, Resey sonshalyqty kosmostyq jalghyz derjava ma? Damyp, dәuirlep, ýdep bara ma? Joq. Sol joqty basqalar emes, orystyng ozyq oily adamdary aityp eniregende etegi jasqa tolady. Mysaly, Resey kosmonovtika akademiyasynyng korrespondent mýshesi Yuriy Karash: «Halyqaralyq gharysh stansasy» klubyna mýshe elder Marsqa, asteroidtar aghynyna, Aydyng arghy betine sapargha attanugha qyzu dayyndyq ýstinde. Biz bolsaq bayaghy eski-qúsqymyzgha maldanyp, búryn iygerilip qoyghan sharuany shiyrlaumen jýrmiz» deydi («AiyF» gazetinen).Onyng ýstine, Reseyde gharysh ónerkәsibinde júmys isteytin kәsiby mamandar joqqa tәn. Reseyding joghary oqu oryndary gharysh salasynda qyzmet atqaratyn arnayy mamandardy – injenerler men konstruktorlardy dayyndamaydy. Tek Bauman atyndaghy Mәskeu memlekettik tehnikalyq uniyversiyteti, MMU-ding mehanika-matematika fakuliteti, injenerlik-fizika instituty, MMU-ding qoldanbaly matematika jәne kiybernetika fakuliteti ghana injenerler men konstruktorlardy oqytyp shygharady. Biraq olardyng negizigi mamandyghy gharysh qyzmetining injenerleri men konstruktorlary bolyp tabylmaydy. Kórdiniz be, Reseyiniz siz ben biz oilaghanday keremet ataulynyng keruen basy emes, әnsheyin kóp ishinde, әupirimdep kóshten qalmay keledi. Áytse de, Qazaqstan biyligining Reseydi paydalanyp gharysh derjavalary atanghan elderding qataryna úmtyluyn quana qúptaymyz. Áriyne, bizde jerbetilik mәsele jetip-artylady: joldar salu kerek, júrtty taza auyz sumen qamtamasyz etu kerek, emhanalardyn, balabaqshalar men mektepterding sanyn kóbeytu kerek, oiboy atamanyz, kerek kóp. Biraq osy kerekterdenozyp  kete almasaq, onda omalyp otyra beremiz. Al, gharyshtyng sheksiz shyrqau mýmkindigine shyqqandar sening múnayyng men uranyna qaramaydy, ghylym men tehnikanyng azdy-kópti jetistigimen-aq jelkene minip alady. Sol sebepten de gharyshqa qarap jýrgen abzal. Sony oilaghandyqtan bolar, Qazaqstan Reseyge eki bala jiberdi. Aqy-púlyn ózi tólep túratyn boldy. «Osy ekeuin oqytyp, dayyndap bershi» dedi. IYә, Resey ekeuin oqytty, dayyndady, qyzmetine qaray qarjysyn da aldy. Sóitip kýnderding bir kýninde eki bala er jetti, jigit boldy, gharyshqa dayyn degen habar keldi. Endi úshyrayyq. Joq, «tayburyldyn» taghy bir kýndik kemdigi bar eken. E-e, endeshe kýteyik. Sóitip jýrgende jәne sýiinshi habar jetti: «dayyn». Al, kettik: «Úshty-úshty...» Opyati bolmady. Búl jolghy bolmaudy qiynnan qiystyryp soghatyn Músabaev myrza әlemdik qarjy daghdarysymen baylanystyrdy. «Mine, aghayyn, 2009 jyl, qarjy daghdarysy әli ayaqtalyp bitpedi. Álemdegi osy jaghdaydy eskerip әzirligi saqaday say jigitterimizding gharyshqa saparyn әzirge toqtata túramyz», - dedi ol RF gharysh agenttigimen aradaghy kelisimning barysyn kýlbiltelep. Anyghy «Qazkosmos» pen RF gharysh agenttigining aldyn-ala kelisimi boyynsha, Aydyn Aymbetov pen Múhtar Aymahanov 2009 jyldyng qara kýzinde gharyshqa úshuy kerek-ti. Aqyry «anau boldy», «mynau boldymen» bolashaq gharyshkerlerimiz Resey azamattyghyn qabyldap tyndy. Endeshe,  RF gharysh agenttigi әlgi eki balanyng oquyna júmsalghan qarajatymyzdy qaytarsyn... degendi aita almaymyz ghoy biz sorlaghanda. Qaytarsyn qayda, qayta Resey mamandarynyng shaujayyna jarmasyp jatyrmyz. «Proton» jaryp, tóbemizden tómen qaray geptili qúisada bizge bәribir.

«Proton» demekshi, «QazSAT-1»-ge qatysty  әngime osyndayda oigha oralady. Esterinizde shyghar, «QazSAT-1» jerserigin bizge reseylikter jasap berdi. Qazaqstandyq túnghysh sputnikti qúrastyru Reseyding Hrunichev atyndaghy Memlekettik ghylymiy-óndiristik gharshtyq ortalyghymen kelisilgen. Sóitsek,  «Proton», «Rokot», «Angara» atty gharysh kemelerin jasaytyn әlgi ortalyq «QazSAT»-qa deyin gharysh sputniygin shygharyp kórmepti. «Kýise qazaqtyng aqshasy kýiedi, qalay bolar eken, kóreyik» degen ghoy. Tyrnaqshanyng ishindegi nәtiyjesinde «QazSAT» qanghyp ketti. Gharyshqa jetken boyda «jantәsilim» etipti jaryqtyq. Sondada alghan betten qaytpay «QazSAT-2»-ni úshyrghanbyz. Qúdaygha shýkir, ol qazir gharyshta «bir kisidey-aq» júmys istep jýr. Sonyng arqasynda aldaghy tayau kýnderding birinde sandyqtelearnalargha kóshemiz degen uәde estip qaldyq. Alys auyldargha deyin internet jelisi tartylyp, auyldaghy júrt kabelidi, sputnikti telearnalardy tamashalamaq-mys. Sondyqtan elimizding gharysh derjavasy atanudy aldyna salghan ambisiyasyn qoldaugha tura keledi. Alayda búl Reseyding ayaghana jyghyla ber degendi týsindirmese kerek. Óitkeni gharysh kenistigin iygeruding kilti Reseyding ghana qolynda túrghan joq. AQSh bar, Fransiya bar, Japoniya, Qytay bar. Ýndistan men Iran bar. Izrayli bar. Korey Halyqtyq Demokratiyalyq Respublikasy men Korey Respublikasy bar. Euroodaq bar. Osylardyng birimen-aq Bayqonyr dalasynyng sheksiz mýmkindigin  kәdege jaratugha bolatyn shyghar. Eng bastysy atalghan elderge ózimizding mamandarymyzdy, jastardy jiberip oqytuymyz kerek, jyldam oqytuymyz kerek. Reseyding gharyshtyq әleueti reseylik mamandardyng ózderi moyyndaghanday, 1950-shi jyldardyng dәuirinde qalyp qoyghan. Al, Japoniya bolsa, mysaly, 2015 jyly Aygha robot-gumanoidtardy aparyp tastamaq. Adamgha úqsaytyn robottar Aydyng betin «jaulap», geologiyalyq zertteulermen shúghyldanbaqshy. Aghymdaghy jyly Euroodaq pen Japoniyanyng aerogharysh zertteu agenttigi birlesip Merkuriyge zond tastaydy. Al amerikandyq «Messendjer» (AQSh-tyng gharysharalyq stansasy)2011 jyly Merkuriy orbitasyna shyqqan bolatyn. Jogharyda atalghan elder qazir asteroidtar aghynyn zerttep ketti. Resey asteroidtarmen «kýres» mәselesin endi oilap jýr. Qysqasy, qaytpek kerek, «geptiline kýiip-jansaq ta kete kórme» dep Reseyge jalbarynayyq pa, әlde jogharyda atalghan eldermen qatynysymyzdy nyghaytyp, «gharysh derjavasy» atanyp, solardyng qataryna baryp túrayyq pa? Resey bizding derjava bolghanymyzdy qalamaytyn siyaqty. Oghan mysal kóp. Onysy jәne anyq bayqalady. Sonda da bizding Taqang taqymday týsude.  Shamasy osy bizding aghay orysty Bayqonyrgha baylap qoyayyn dep jýr ghoy deymin.

Abai.kz