قوعام بەلسەندىسى ماقسات نۇرىپباەۆ «قولعا ءتۇستى». نە ءۇشىن دەيسىز بە؟ استاناداعى مينيسترلىكتەر ءۇيىنىڭ «قازعارىش» ۇلتتىق اگەنتتىگى ورنالاسقان 12 كىرەبەرىستىڭ الدىندا  تالعات مۇساباەۆتىڭ ءسوزى جازىلعان پلاكاتتى ۇستاپ تۇرعانى ءۇشىن. «قازعارىشىمىزدىڭ» «بوركى قازانداي» توراعاسى انەبىر كۇندەرى رەسەيدىڭ «يزۆەستيا» دەيتىن گازەتىنە سۇحبات بەرىپ بۇرىنعى «ۇلكەن اعانىڭ» اياعىنا جىعىلعانداي ءسوز ايتىپ، «بايقوڭىردان كەتە كورمە» دەپ بايبالام سالىپ قايتقان. سونداعى ايتقانى مىناۋ: «قازىر ءبىز رەسەيمەن بىرلەسىپ زىمىراندار ۇشىراتىن بولامىز. بۇدان ءارى دە وسىلاي جالعاسقانىن قالار ەدىك. مەن دە، قازاقستاندا تۇراتىن بىردە ءبىر دۇرىس پىكىرلى ادام دا رەسەيدىڭ بايقوڭىردان كەتكەنىن قالامايدى».

قوعام بەلسەندىسى ماقسات نۇرىپباەۆ «قولعا ءتۇستى». نە ءۇشىن دەيسىز بە؟ استاناداعى مينيسترلىكتەر ءۇيىنىڭ «قازعارىش» ۇلتتىق اگەنتتىگى ورنالاسقان 12 كىرەبەرىستىڭ الدىندا  تالعات مۇساباەۆتىڭ ءسوزى جازىلعان پلاكاتتى ۇستاپ تۇرعانى ءۇشىن. «قازعارىشىمىزدىڭ» «بوركى قازانداي» توراعاسى انەبىر كۇندەرى رەسەيدىڭ «يزۆەستيا» دەيتىن گازەتىنە سۇحبات بەرىپ بۇرىنعى «ۇلكەن اعانىڭ» اياعىنا جىعىلعانداي ءسوز ايتىپ، «بايقوڭىردان كەتە كورمە» دەپ بايبالام سالىپ قايتقان. سونداعى ايتقانى مىناۋ: «قازىر ءبىز رەسەيمەن بىرلەسىپ زىمىراندار ۇشىراتىن بولامىز. بۇدان ءارى دە وسىلاي جالعاسقانىن قالار ەدىك. مەن دە، قازاقستاندا تۇراتىن بىردە ءبىر دۇرىس پىكىرلى ادام دا رەسەيدىڭ بايقوڭىردان كەتكەنىن قالامايدى».

ءبىز بىلەتىن ماقسات مىرزا دۇرىس پىكىرلى ازامات. كوكىرەگى داڭعىل، قازاقتى، قازاقتى از كورسەڭىز ادامزاتتى سۇيەدى. سونداي گۋممانيست. بىراق ونىڭ، ونىڭ عانا ەمەس، ونىمەن پىكىرلەس، نيەتتەستىڭ ءبارى رەسەيدىڭ بايقوڭىردان كەتكەنىن قالايدى. ورىستىڭ ءوزى دە سونى ويلاپ ءجۇر. كەتەمىن دەيدى. جۇمىر جەردەن عارىشتاعى عالاماتتاردى يگەرۋدىڭ يگىلىكتى ءىسىن 1966 جىلدارى-اق باستاپ كەتكەن پلەسەتسك اتتى ايلاعى بار. سونداعى تىرلىگىمدى قىزدىرامىن دەيدى. قالا بەردى كەلەسى جىلى جۇمىسىن باستاعالى تۇرعان قيىر شىعىسىندا (امۋر وبلىسى) «ۆوستوگى» بار. دۇرىس رەسەيدىكى: ء«وز ءۇيى – ولەڭ توسەگى»، قازاققا جىلىنا 115 ملن دوللاردى «جامباساقى» ءۇشىن تولەپ تەككە شىعىندالا ما (جالپى روسكوسموس بايقوڭىرداعى ماماندار مەن ينفراقۇرىلىمداردى ۇستاپ تۇرۋعا 275 ملن دوللار جۇمسايدى)? سوندىقتان كەتپەككە، كوشپەككە نيەتى اۋعان ورىستى بايقوڭىردا بايلاپ ۇستايمىز با؟ ول جانە مۇمكىن بە؟ مۇمكىن، بىراق ونداي جاعدايدا رەسەي تاراپى جالدىق اقىنىڭ كولەمىن شەكتەۋدى تالاپ ەتۋى ىقتيمال. تاعى دا باسقا تالاپتاردى تىقپالاي ءتۇسۋى كادىك. ال، ءبىزدىڭ كىسىلەر قاشاندا – ءلاپپاي. باسقا لاجى جوق. ويتكەنى قازاقستاندىق شەندى-شەكپەندىلەر ءۇشىن الەم دەگەنىمىز – رەسەي. رەسەي ماماندارى، رەسەي ساياساتكەرلەرىنەن باسقانى ولار بىلمەيدى. ايتپەسە عارىش دەرجاۆالارىنىڭ بىرىمەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتىل تابىسۋعا بولاتىن ەدى عوي. الدە ونىڭ ءبىز ۇعا بەرمەيتىن قىرلارى، ءبىز جۇرە المايتىن قىلشا شاتقالى كوپ پە؟  توقسانىنشى جىلدارى ەكى ەل اراسىندا بايقوڭىردىڭ جالدىق ماسەلەسى بارىس-كەلىستىڭ ارقاۋىنا اينالعاندا، رەسەيدىڭ ءباسپاسوزى كۇلىپ ەدى: «ۇلكەن ۇيىندىگە قازاق اقشا سۇراپ ءجۇر مە؟ قايتا ولار بىزگە اقى-پۇل بەرىپ بايقوڭىرىن ساقاتاپ قالسىن» دەپ. شاماسى، ورىس جۋرناليستتەرىنىڭ «ويناپ» ايتا سالعان سوزىنەن ءبىزدىڭ ۇلىقتار «ۇلكەن ءۇيىندىنىڭ» ۇستىندە ءۇرپيىپ وتىرىپ قالاتىنداي ۇرەيلەنەتىن بولسا كەرەك، بايقوڭىردان رەسەي ماماندارى كەتپەي جاتىپ باي-بايلاۋدا.

ءجا، رەسەي سونشالىقتى كوسموستىق جالعىز دەرجاۆا ما؟ دامىپ، داۋىرلەپ، ۇدەپ بارا ما؟ جوق. سول جوقتى باسقالار ەمەس، ورىستىڭ وزىق ويلى ادامدارى ايتىپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولادى. مىسالى، رەسەي كوسمونوۆتيكا اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى يۋري كاراش: «حالىقارالىق عارىش ستانساسى» كلۋبىنا مۇشە ەلدەر مارسقا، استەرويدتار اعىنىنا، ايدىڭ ارعى بەتىنە ساپارعا اتتانۋعا قىزۋ دايىندىق ۇستىندە. ءبىز بولساق باياعى ەسكى-قۇسقىمىزعا مالدانىپ، بۇرىن يگەرىلىپ قويعان شارۋانى شيىرلاۋمەن ءجۇرمىز» دەيدى («ايف» گازەتىنەن).ونىڭ ۇستىنە، رەسەيدە عارىش ونەركاسىبىندە جۇمىس ىستەيتىن كاسىبي ماماندار جوققا ءتان. رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى عارىش سالاسىندا قىزمەت اتقاراتىن ارنايى مامانداردى – ينجەنەرلەر مەن كونسترۋكتورلاردى دايىندامايدى. تەك باۋمان اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ممۋ-ءدىڭ مەحانيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتى، ينجەنەرلىك-فيزيكا ينستيتۋتى، ممۋ-ءدىڭ قولدانبالى ماتەماتيكا جانە كيبەرنەتيكا فاكۋلتەتى عانا ينجەنەرلەر مەن كونسترۋكتورلاردى وقىتىپ شىعارادى. بىراق ولاردىڭ نەگىزىگى ماماندىعى عارىش قىزمەتىنىڭ ينجەنەرلەرى مەن كونسترۋكتورلارى بولىپ تابىلمايدى. كوردىڭىز بە، رەسەيىڭىز ءسىز بەن ءبىز ويلاعانداي كەرەمەت اتاۋلىنىڭ كەرۋەن باسى ەمەس، انشەيىن كوپ ىشىندە، اۋپىرىمدەپ كوشتەن قالماي كەلەدى. ايتسە دە، قازاقستان بيلىگىنىڭ رەسەيدى پايدالانىپ عارىش دەرجاۆالارى اتانعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ۇمتىلۋىن قۋانا قۇپتايمىز. ارينە، بىزدە جەربەتىلىك ماسەلە جەتىپ-ارتىلادى: جولدار سالۋ كەرەك، جۇرتتى تازا اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، ەمحانالاردىڭ، بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك، ويبوي اتاماڭىز، كەرەك كوپ. بىراق وسى كەرەكتەردەنوزىپ  كەتە الماساق، وندا ومالىپ وتىرا بەرەمىز. ال، عارىشتىڭ شەكسىز شىرقاۋ مۇمكىندىگىنە شىققاندار سەنىڭ مۇنايىڭ مەن ۋرانىڭا قارامايدى، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ازدى-كوپتى جەتىستىگىمەن-اق جەلكەڭە ءمىنىپ الادى. سول سەبەپتەن دە عارىشقا قاراپ جۇرگەن ابزال. سونى ويلاعاندىقتان بولار، قازاقستان رەسەيگە ەكى بالا جىبەردى. اقى-پۇلىن ءوزى تولەپ تۇراتىن بولدى. «وسى ەكەۋىن وقىتىپ، دايىنداپ بەرشى» دەدى. ءيا، رەسەي ەكەۋىن وقىتتى، دايىندادى، قىزمەتىنە قاراي قارجىسىن دا الدى. ءسويتىپ كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ەكى بالا ەر جەتتى، جىگىت بولدى، عارىشقا دايىن دەگەن حابار كەلدى. ەندى ۇشىرايىق. جوق، «تايبۋرىلدىڭ» تاعى ءبىر كۇندىك كەمدىگى بار ەكەن. ە-ە، ەندەشە كۇتەيىك. ءسويتىپ جۇرگەندە جانە ءسۇيىنشى حابار جەتتى: «دايىن». ال، كەتتىك: «ۇشتى-ۇشتى...» وپيات بولمادى. بۇل جولعى بولماۋدى قيىننان قيىستىرىپ سوعاتىن مۇساباەۆ مىرزا الەمدىك قارجى داعدارىسىمەن بايلانىستىردى. «مىنە، اعايىن، 2009 جىل، قارجى داعدارىسى ءالى اياقتالىپ بىتپەدى. الەمدەگى وسى جاعدايدى ەسكەرىپ ازىرلىگى ساقاداي ساي جىگىتتەرىمىزدىڭ عارىشقا ساپارىن ازىرگە توقتاتا تۇرامىز»، - دەدى ول رف عارىش اگەنتتىگىمەن اراداعى كەلىسىمنىڭ بارىسىن كۇلبىلتەلەپ. انىعى «قازكوسموس» پەن رف عارىش اگەنتتىگىنىڭ الدىن-الا كەلىسىمى بويىنشا، ايدىن ايمبەتوۆ پەن مۇحتار ايماحانوۆ 2009 جىلدىڭ قارا كۇزىندە عارىشقا ۇشۋى كەرەك-ءتى. اقىرى «اناۋ بولدى»، «مىناۋ بولدىمەن» بولاشاق عارىشكەرلەرىمىز رەسەي ازاماتتىعىن قابىلداپ تىندى. ەندەشە،  رف عارىش اگەنتتىگى الگى ەكى بالانىڭ وقۋىنا جۇمسالعان قاراجاتىمىزدى قايتارسىن... دەگەندى ايتا المايمىز عوي ءبىز سورلاعاندا. قايتارسىن قايدا، قايتا رەسەي ماماندارىنىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ جاتىرمىز. «پروتون» جارىپ، توبەمىزدەن تومەن قاراي گەپتيل قۇيسادا بىزگە ءبارىبىر.

«پروتون» دەمەكشى، «قازسات-1»-گە قاتىستى  اڭگىمە وسىندايدا ويعا ورالادى. ەستەرىڭىزدە شىعار، «قازسات-1» جەرسەرىگىن بىزگە رەسەيلىكتەر جاساپ بەردى. قازاقستاندىق تۇڭعىش سپۋتنيكتى قۇراستىرۋ رەسەيدىڭ حرۋنيچەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك عىلىمي-وندىرىستىك عارشتىق ورتالىعىمەن كەلىسىلگەن. سويتسەك،  «پروتون»، «روكوت»، «انگارا» اتتى عارىش كەمەلەرىن جاسايتىن الگى ورتالىق «قازسات»-قا دەيىن عارىش سپۋتنيگىن شىعارىپ كورمەپتى. «كۇيسە قازاقتىڭ اقشاسى كۇيەدى، قالاي بولار ەكەن، كورەيىك» دەگەن عوي. تىرناقشانىڭ ىشىندەگى ناتيجەسىندە «قازسات» قاڭعىپ كەتتى. عارىشقا جەتكەن بويدا ء«جانتاسىلىم» ەتىپتى جارىقتىق. سوندادا العان بەتتەن قايتپاي «قازسات-2»-ءنى ۇشىرعانبىز. قۇدايعا شۇكىر، ول قازىر عارىشتا ء«بىر كىسىدەي-اق» جۇمىس ىستەپ ءجۇر. سونىڭ ارقاسىندا الداعى تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە ساندىقتەلەارنالارعا كوشەمىز دەگەن ۋادە ەستىپ قالدىق. الىس اۋىلدارعا دەيىن ينتەرنەت جەلىسى تارتىلىپ، اۋىلداعى جۇرت كابەلدى، سپۋتنيكتى تەلەارنالاردى تاماشالاماق-مىس. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ عارىش دەرجاۆاسى اتانۋدى الدىنا سالعان امبيتسياسىن قولداۋعا تۋرا كەلەدى. الايدا بۇل رەسەيدىڭ اياعانا جىعىلا بەر دەگەندى تۇسىندىرمەسە كەرەك. ويتكەنى عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋدىڭ كىلتى رەسەيدىڭ عانا قولىندا تۇرعان جوق. اقش بار، فرانتسيا بار، جاپونيا، قىتاي بار. ءۇندىستان مەن يران بار. يزرايل بار. كورەي حالىقتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى مەن كورەي رەسپۋبليكاسى بار. ەۋرووداق بار. وسىلاردىڭ بىرىمەن-اق بايقوڭىر دالاسىنىڭ شەكسىز مۇمكىندىگىن  كادەگە جاراتۋعا بولاتىن شىعار. ەڭ باستىسى اتالعان ەلدەرگە ءوزىمىزدىڭ ماماندارىمىزدى، جاستاردى جىبەرىپ وقىتۋىمىز كەرەك، جىلدام وقىتۋىمىز كەرەك. رەسەيدىڭ عارىشتىق الەۋەتى رەسەيلىك مامانداردىڭ وزدەرى مويىنداعانداي، 1950-ءشى جىلداردىڭ داۋىرىندە قالىپ قويعان. ال، جاپونيا بولسا، مىسالى، 2015 جىلى ايعا روبوت-گۋمانويدتاردى اپارىپ تاستاماق. ادامعا ۇقسايتىن روبوتتار ايدىڭ بەتىن «جاۋلاپ»، گەولوگيالىق زەرتتەۋلەرمەن شۇعىلدانباقشى. اعىمداعى جىلى ەۋرووداق پەن جاپونيانىڭ اەروعارىش زەرتتەۋ اگەنتتىگى بىرلەسىپ مەركۋريگە زوند تاستايدى. ال امەريكاندىق «مەسسەندجەر» (اقش-تىڭ عارىشارالىق ستانساسى)2011 جىلى مەركۋري وربيتاسىنا شىققان بولاتىن. جوعارىدا اتالعان ەلدەر قازىر استەرويدتار اعىنىن زەرتتەپ كەتتى. رەسەي استەرويدتارمەن «كۇرەس» ماسەلەسىن ەندى ويلاپ ءجۇر. قىسقاسى، قايتپەك كەرەك، «گەپتيلڭە كۇيىپ-جانساق تا كەتە كورمە» دەپ رەسەيگە جالبارىنايىق پا، الدە جوعارىدا اتالعان ەلدەرمەن قاتىنىسىمىزدى نىعايتىپ، «عارىش دەرجاۆاسى» اتانىپ، سولاردىڭ قاتارىنا بارىپ تۇرايىق پا؟ رەسەي ءبىزدىڭ دەرجاۆا بولعانىمىزدى قالامايتىن سياقتى. وعان مىسال كوپ. ونىسى جانە انىق بايقالادى. سوندا دا ءبىزدىڭ تاقاڭ تاقىمداي تۇسۋدە.  شاماسى وسى ءبىزدىڭ اعاي ورىستى بايقوڭىرعا بايلاپ قويايىن دەپ ءجۇر عوي دەيمىن.

Abai.kz