3.

«Áshkereleu nauqanyna» qarbalas kirisken jalghyz qazaq júrtshylyghy ghana emes edi. Burjuaziyashyl, últshyl, reaksioner, monarhiyashyl, feodalshyl, bayshyl, manapshyl, alashordashyl, mahnoshyl, mussauitshil, dashnyakshyl, kniyazshil, qúrbashylar men týrkimen bashylar, úly orys últynyng proeressivti otarlauy men jazalau sayasatyna qarsy kýresken panislamister, pantýrkister, joyytshyldar, iydeyasyzdar, sana aghymynyng sary uayymshyldary, jalghan ghalymdar men jalghan ghylymnyng emshegin sorushylar jәne olardyng iydeyasyn jasyryn ótkizushiler men nasihattaushylar – barlyq respublikalarda kenestik iydeologiyanyng sayasy jazalau ýrdisine say asqan bir «bauyrmalshyldyq-internasionalistik» órleumen, qaryshty qarqynmen, ekpindete qúiyndatyp әshkerelenip jatty. Biri auyr, biri jenil, bireuding kýni tuyp, bireuding mysy basylyp, biri jer audarylyp, biri týrmege qamalyp, alasapyran boldy da ketti.

3.

«Áshkereleu nauqanyna» qarbalas kirisken jalghyz qazaq júrtshylyghy ghana emes edi. Burjuaziyashyl, últshyl, reaksioner, monarhiyashyl, feodalshyl, bayshyl, manapshyl, alashordashyl, mahnoshyl, mussauitshil, dashnyakshyl, kniyazshil, qúrbashylar men týrkimen bashylar, úly orys últynyng proeressivti otarlauy men jazalau sayasatyna qarsy kýresken panislamister, pantýrkister, joyytshyldar, iydeyasyzdar, sana aghymynyng sary uayymshyldary, jalghan ghalymdar men jalghan ghylymnyng emshegin sorushylar jәne olardyng iydeyasyn jasyryn ótkizushiler men nasihattaushylar – barlyq respublikalarda kenestik iydeologiyanyng sayasy jazalau ýrdisine say asqan bir «bauyrmalshyldyq-internasionalistik» órleumen, qaryshty qarqynmen, ekpindete qúiyndatyp әshkerelenip jatty. Biri auyr, biri jenil, bireuding kýni tuyp, bireuding mysy basylyp, biri jer audarylyp, biri týrmege qamalyp, alasapyran boldy da ketti.

Ózining júrtyndaghy dau men damay, aiyp pen jala, satqyndyq pen tabalau, basynu azday, Múhtar Áuezovke osy 1951-1953 jyldardyng aralyghynda qyrghyz aghayynnyng «alaqanday namysyn alyp beruge» («Manastaghy» Er Aghyshtyng sózi) atsalysuyna tura keldi. «Atang kóri, qoqiy» dep bir kirisse, onayshylyqpen ekpinin baspaytyn shaghyn elding talqysy da onayshylyqpen ótken joq. M.Áuezovting shәkirti retinde әshkerelengen Jamghyrchinov jer audarylyp tynghan. Alayda olardyng eng úly últtyq múrasy, últtyq úiytqysy, qyrghyz últynyng ekinshi maghynasy – «Manas» eposynyng taghdyry tәlkekke úshyrap, sodan aiyrylyp qalu qaupi tudy. Nege ekeni týsiniksiz, osy epostyng dauy HH ghasyrdyng toqsanynshy jyldaryna deyin sozyldy. Keyde, óz taghdyryn ózi órtke saludy әdetke ainaldyrghan osynday qozghalys bizding halyqtargha ghana tәn be degen kýbirtki kýdik te qylt ete qalady.

Qyrghyzdar ýshin sonday bir talmauytty tústa SSSR Ghylym Akademiyasynyng úsynuymen «Manas» eposynyng tarihilyghy men halyqtyghy qaqyndaghy Býkilodaqtyq kólemdegi talqy Frunzede ótuge tiyisti boldy. Epos pen foliklor turaly qorytyndy tújyrym jasaugha tiyisti búl jinalysqa eng tandauly shyghystanushylar men týrkologtar, foliklorshylar, әdebiyettanushylar, tarihshylar, jazushylar qatysu josparlandy. Egerde osy joly «Manastyn» beti teris qayyrylyp ketse, qyrghyz halqy ghana emes, әlem júrtshylyghy ózining úly epostyq múrasyn zertteuge, ony basyp shygharugha keminde elu jyl kenjelik tanytar edi. Qazaq epostary men foliklory da sonyng kebin qúshar edi.

Múny Múhtar Áuezov te, ózgeler de týsindi, әsirese, qyrghyzdardyng janyna qatty batty. Óitkeni, «Manas» eposynyng qyrghyzdyng ruhany ómirinen alatyn sheshushi, taghdyrly, ruhany orynyna últtyq qúrmet retinde 1945 jyly Qyrghyzstan K(b)P Ortalyq komiyteti men Qyrghyz SSR Ýkimeti «Manas» jyrynyng 1000 jyldyq merekesin ótkizuge qauly qabyldaghan bolatyn. Alayda «Edige» jyrynyng feodaldyq-monarhiyalyq, reaksiyalyq, orysqa qarsy epos ekendigi turaly BK(b)P-nyng qaulysy ony ekinshi qatargha ysyryp jiberdi. Soghan qaramastan 1947 jyly «Qyrghyz halqynyng batyrlyq eposy «Manastyn» mereytoyyn ótkizuding jospary jasalyp, Múhtar Áuezov komissiyanyng basty jauapty túlghasy retinde ataldy. Múnday úly sharany negizdeuge M.Áuezov te pikir qosqandyqtan da, tújyrymdamadan qysqasha ghana maghlúmat bere ketudi jón sanadyq.

«Manas» eposynyng bir bólimining kólemining ózi 400.000 jol, ol «Shahnamadan» 5 ese, «Iliada» men «Gomerden» 40 ese kóp. Al «Manastyn» 11 núsqasynyng kólemi 1 million 200 000 jol. Eng úly qasiyeti – búl halyq ishinde әli de oryndalatyn tiri epostyng qataryna jatady. Manastyng tarihy negizi men prototiypi retinde Bartolidtin, Áuezovtin, Bernshtamnyng zertteulerinde mólsherlegen 840 jylghy qyrghyzdardyng Yaghlaqar hanynyng ekinshi birikken týrik qaghanatyn qúlatqan oqighasy alyndy. «Manastyn» 4 tomdyq tolyq basylymyn qyrghyz tilinde (alqa mýsheleri M.Áuezov, S.E.Malov, V.M.Jirmunskiy, A.N.Bernshtam, K.ydahiyn), 1-3 tomdyghyn orys tilinde shygharu (audarmashylary S.Lipkin men L.Penikovskiy, kórkemdeushi V.A.Favorskiy), SSSR Ghylym Akademiyasynyng dengeyinde ghylymy konferensiya ótkizu belgilendi. Aqyry toy týgili «Manas» jyryn tarihtan ysyryp tastau nauqanyna úlasty. Búl – qyrghyzdyng qolqasyn suyryp alumen birdey edi.

Sonday qarbalasty kýnderde qyrghyzdyng Til jәne әdebiyet institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory, B.Jamgerchinov 1951 jyly 12 mamyrda:

«Múhtar Omarhanúly! ... Qyrghyzdyng til, әdebiyet jәne tarih instituty qyrkýiekting ayaghynda «Manasqa» baylanysty Frunze qalasynda ghylymy sessiyasyn ótkizbek. Sessiyanyng júmysy turaly jobany úsyna otyryp, Sizden belgilengen bayandamany qarap shyghugha kelisiminizdi berudi, әri sessiyany shaqyrudyng uaqyty men kýn tәrtibi jónindegi pikirinizdi úsynuynyzdy ótinemin»,– dep jedelhat joldaghan edi.

Sessiyada M.Áuezov «Manas» eposynyng negizgi núsqasy» turaly bayandama jasaugha kelisimin berdi. Alayda Qazaqstandaghy «qara qúiynnyn» úshyghy qyrghyzdardy da shiryqtyrsa kerek, sessiya bir jyl keyinge qaldyryldy, múnyng sony Býkilodaqtyq pikir talasyna úlasyp ketti. Aghalyq pikir aitugha tiyisti Klimovich, Bogdanova siyaqty iygi tilekti ghalymdardyng ózi «Manastyn» tamyryn qopsytyp tastady. Al Borovkov pen Baltiyn, Núrov siyaqtylar «Manastyn» týbirin qopsytyp әurege týspey-aq, birden tamyryna balta shapty.

Úiymdastyrushylar osynday qauipti betalysty bayqap, olardyng betin qayyru ýshin Múhtar Áuezovti sessiya mәjilisining eng shiryqqan qorytyndy túsyndaghy kezekke qoydy. Óz kezeginde M.Áuezov sózdi: qyrghyz halqyna «Manas» kerek pe, joq pa? – degen kókeykesti súraqtyng jauabynan bastady. Áuezovting sheshendigi anyzgha ainalghan shyndyqtyng biri, alayda biz paydalanghan jýzge tarta sózding ishindegi qisyny men qiystyruy jaghynan, sóz ben oidyng qabysuy men qarpysa qabattasuy túrghysynan, eng bastysy jangha tiyerlik ishki emeuirindi mysy men tyndaushysymen tereng baylanys ornatqan syrly әseri jәne shiraqtyghy orayynan alghanda «Manas» turaly sózi onyng eng ozyq sheshendik tolghauynyng biri bolyp tabylady. Múnda sheshendik ónerding barlyq sharttary men zandylyqtary ghajayyp ýndestik tapqan.

Óz elinde basy bәigege tigilip jýrgenine qaramastan Múhtar Áuezov 1952 jyly 9-11 mausym aralyghynda Frunze (Bishkek) qalasynda ótken «Manasty» zertteu mәseleleri» jónindegi ghylymy sessiyagha qatysty. Sol sessiyadaghy taghdyrly talqy iyeleri A.Toqombaevpen, T.Sydyqbekovpen, Sh.Aytmatovpen әngimeleskenimizde:

«Manastyn» bar taghdyryn Áuezovke tapsyrdyq. Ýmit tek sol kiside ghana bolatyn. Býkil qyrghyz eli auyl-auyldan atpen kelip, sessiya ótken teatrdyng ghimaratyn qorshap túrdy. Syrtqa laba qoydyryp, sodan Áuezov minbege kóterilgende Manas pen «Shong qazaqtyn» tileuin tilep aighaylap túrdy»,– degen sózdi bir auyzdan maqúldady.

Óitkeni ol kezde odaq kólemindegi ghalymdardyng Orta Aziya aumaghynda sanasatyn jalghyz adamy – Múhtar Áuezov qana eken. Sondyqtan da qolyndaghy qamshysyn, taqymyndaghy ertoqymyn qysyp, shiryghyp túrghan halyq Múhtar Áuezov ózining sozylynqy dauysymen:

«Kýn núryna bólengen, sosialistik qyrghyz últynyng úly da ghajayyp tarihy...»,– dep sózin bastaghanda syrttaghy qyrghyzdar dauystap, ishtegi qyrghyzdar ishinen «taykemaylap!» úran saldy.

Ózi de tolquyn basa almaghan M.Áuezov halyqtyng myna qúrmetin tebirene qabyldap, iyirilip kelgen kýrdeli oilaryn týidektete tógip, sessiyagha mýldem basqasha reng berdi.

«Bir adamnyng ghana ómirimen ólshenetin mezgildegi úrpaqtardyng ómirinde, Oktyabrige deyin ómir sýrgen әkeler men sheshelerdin, Oktyabriden keyingi úldar men qyzdardyng taghdyryn salystyratyn bolsaq, olardyng arasyndaghy aiyrmashylyqty ondaghan jyldardyng bederinen ghana, úrpaqtardyng janghyra týleuinen ghana bayqamaysyn, beyne bir búl eki arada ghasyrlar ótkendey, búrynghy halyq jana halyqpen auysqanday tolysudy angharasyn. Qyrghyzdyng kýndey kýlimdegen óspirimderining balalyghy basqasha bir dәuirde – sheksiz erkindikpen, jastyqtyng asqaq armanymen, biyik oily sanamen, erkin qúlshynyspen, tendikpen jәne әkelik pen analyqtyng kemel aqyly men meyrimi ayasynda ótti.

Key shaqtarda, kemel jasyna kelgen kezde, bәrin anyq ta qanyq týsingen, sabyrly da saliqaly kózqaraspen ótkendi sholyp shyghatyn sәttering bolady, sonda alysta qalghan balalyqtyng ózgeshe bir kórinisi kóz aldyna keledi, al esine týsken sol elester en dalada alystan jyltyrap kóringen shoq qúsap mazdap, jyldar, oqighalar, adam beyneleri men attary kóz aldynnan kóship ótedi, sol arqyly anghal ómirinning bastauy men quaty tolysqan shaghynnyng arasyn kórinbeytin, biraq janynmen jalghasqan baylanysty qalpyna keltiretini bar – tura sol siyaqty kenestik qyrghyz halqy da osy sәtte ózining ótken ruhany ómirine kóz salyp otyr. IYә, búrylyp qarady, búrylyp qarady da, ótkenning týgelin týgendey almasa da, búrynghy sanada saralanghan oilardyng mәiegin býgingi kýndegi kóterilgen kemeldengen syny sana baspaldaghynyng dengeyinde saralaugha úmtylyp otyr».

Ábden sayasattanyp ketken oilau jýiesi men qasang tartqan sóz mәneri jýikeletip bitirgen, әldebir әshkerelenudi titirkene kýtip otyrghan qyrghyzdar, osy sәtte ózderine «jany men jany jalghasqan», beti teris qarap ketken Manastyng ózi «búrylyp qaraghanday» sezindi. Osynday tebirenisti ekpinmen negizgi taqyrypqa bet búryp, onyng basty «sebepkerin» atap ótti:

M.Áuezov (jalghasy): «Manas» eposyn talqylaugha arnalghan qazirgi jaghdaydyng barlyghy meni tura osynday kónil-kýige jetelep otyr. Búl, osy talqylau, partiya-kenes baspasózderindegi pikirtalasynan bastaldy. Ádilin aitu kerek, songhy tórt aidyng ishinde respublika baspasózi ýlken júmys atqardy, tek «Sovetskaya Kirgiziya» men «Qyzyl Qyrghyzstannyn» betterinde 15-ten artyq maqala jariyalandy. Bizding osy konferensiyamyz da sol basylymdardaghy talqynyng tabighy jalghasy bolyp tabylady. Men kóterilgen mәselelerding negizine toqtalmas búryn, múndaghy qalyptasqan jaghdaygha jәne onyng júmys barysynda nazar audarmasqa bolmaytyn jaylardy aita ketkim keledi. Sonyng ishinde men bizding talqylap otyrghan mәselemizge qalyng júrtshylyqtyng asa zeyin qoyyp, ýlken nazar audaryp otyrghanyn aitpay ýnsiz qala almaymyn. Sonyng bir dәleli, anyq dәleli, osy zaldy toltyryp otyrghan joq, tek qana ghylymy qyzmetkerler, jazushylar, jyraular, múghalimder, studentter ghana emes, sonymen qatar ministrlikterdin, oblystyq atqaru komiytetterinin, Memlekettik jobalau mekemesining jauapty qyzmetkerlerinin, Qyrghyzdyng partiya jәne ýkimet basshylarynyng qatysyp otyrghandyghy»,– dedi.

Ol «qalyng júrtshylyqtyng asa zeyin qoyyp, ýlken nazar audaryp otyrghandyghyn» eskertu arqyly tek epos ghana emes, múqym qyrghyz últynyng taghdyry talqygha týsip otyrghandyghyn ghalymdardyng qaperine ile ketti.

Múhtar Áuezov (jalghasy): «Baspasóz betterinde jәne osy konferensiyada tek ghalym-zertteushiler ghana pikir bildirip qoyghan joq, sonymen qatar kenestik qyrghyz halqynyng barlyq jetekshi jazushylary da belsene atsalysty. Sonday-aq, «Manas» mәselesi turaly talqylaugha tek Qyrghyzstanda ghana kónil bólinip qoyghan joq, sonymen qatar Mәskeu de asa mýddelilik tanytyp otyr, Býkilodaqtyq Ghylym Akademiyasy bizding konferensiyamyzdyng bayypty sheshimin kýtip otyr, olar ózderining ókilderin, kórnekti ghalymdaryn jiberdi, solardyng ishinde SSSR Jazushylar Odaghynyng ókili de osynda otyr.

Jogharyda aitylghandar neni bayqatady? Birinshiden: bizding júrtshylyghymyzdyng bizding ghalymdardyng enbegine zeyinmen qaraytynyn bayqatady. Ekinshiden, búl «Manastyn» – bizding halyqtarymyzdyng eposy men foliklorynyng arasyndaghy qatardaghy qúbylys emes, odan tys shygharma ekendigin kórsetedi. Egerde Bagirov joldas janylys aitpasa: «Dәdem Qorqyt» әzirbayjan halqyna belgisiz»,– dedi, al múnda mýldem kerisinshe, «Manas» kenestik qyrghyz halqynyng arasyna óte keninen tanymal. Múnyng barlyghy, bizdin, bayandamashylardyn, qosymsha bayandamashylardyn, sonymen qatar әr týrli baghytta keninen pikir tolghap sóileushilerding qanday jauapkershilikti moyynyna kóterip otyrghany anghartady».

Sayasy әulekilikpen, iydeologiyalyq jelikpen «Qorqyt atadan» bas tartyp otyrghan – Ázerbayjan, «Kórúghlyny» kergige salghan – týrkimen «Edigeden» jerigen – tatar, «Qobylandyny» qughyngha úshyratqan – qazaq aghayyndarynyng kebin qúshpasa eken – dep saqtandyrdy.

M.Áuezov (jalghasy): «Endeshe, jogharyda atalyp ótken, bәrimiz de qúrmetpen qaraytyn bizding jetekshi júrtshylyghymyz bizden ne kýtip otyr? Olar bizden: osynda aitylghan barlyq pikirlerding anyq ta naqty nәtiyjesi bolghanyn jәne «úzaq jyldardan beri «Manastyn» ainalasyna ýiirilip alghan shiyrlau men búzylghan shyryqty dogharudy kýtedi. Eger de, bizding barlyq sózimizden keyin sonymyzda – birikpegen pikir, ózara kiykiljin, qostau men joqqa shygharu, tarih aldymyzgha qoyyp otyrghan mindetting sheshilmegen, belgisiz týiinderi qalatyn bolsa, onda óte ókinishti bolar edi.

Demek, eng aldymen konferensiyadan, sonyng ishinde, eng birinshi bayandamashylardan, qosymsha bayandamashylardan, sodan keyingi sóileushilerden «Manasqa» baylanysty qoyylyp otyrghan býgingi mәselege anyq, tarmaqtalghan, negizdi jauap kýtedi. Naqty jauap kýtip otyrghan jogharydaghy sheshiluge tiyisti mindetter qanday? Olardy, mening oiymsha, ýsh mәselening ainalasynda tújyrymdaugha bolady:

Birinshi: Kenestik qyrghyz halqyna «Manas» eposy kerek pe, joq pa?

Ekinshi: Onyng jinaqtala qúrastyrylghan núsqasyn jasau mýmkin be, joq pa?

Ýshinshi: Egerde onday núsqa qajet bolsa, onda ony qalay jýzege asyru kerek?».

Sayasy dauryqpadan «Manastyn» basyn arashalap alghan song ghana «tausylmaytyn dauryqpagha» – disskusiyagha ózining kózqarasyn bildiruge kóshken. Áytpese, Borovkov pen Klimovichting pikirlerin talqygha salsa, onda búl әngime «úzyn arqan, keng túsaugha» úlasyp, naqty qauly qabyldanbay, ne sonyng jeleuimen eposqa tiym salynuy mýmkin edi. Al, býkil halyqty kuәgha tartqan jәne halyqtyng kýshimen seskendirip alghan myna sózden keyin: «Manas» – qyrghyz halqyna keregi joq»,– dep eshkimde aita almaytyn edi. Sonymen «Manas» halyqqa kerek! Halyqtyq tuyndy. Endi, onyng ghylymy basylymy turaly pikir alysugha bolatyn.

M.Áuezov (jalghasy): «Sodan keyin baryp, ekinshi kezekte, «Manasty» zertteuding joldary men mindetteri, epostyng tuu dәuiri turaly mәsele qonggha bolady.

Men búl mәseleni ekinshi kezekke qoyyp otyruymnyng sebebi, ótip ketken ótkeldi eske almay, aldaghy kýnning mindeti túrghysynan qarasaq: zertteu turaly sóz qozghamas búryn sol zertteu obektisin anyqtap aluymyz kerek qoy, yaghni, «Manastyn» naqty jaryq kóretin núsqasyn jasap aluymyz qajet, al epostyng tuu dәuiri turaly zertteulerdi bekitilgen mәtin boyynsha jýrgizu kerek.

Sonymen, mening osy sózimdegi eng basty mindetim, jogharyda atap kórsetilgen ýsh súraqqa jauap beru bolyp tabylady.

Alayda men, jýieli týrde bolmasa da, «Manastyn» keybir núsqalaryn zertteuge belgili bir dәrejede qatysym bolghandyqtan da, «Manas» jónindegi ózim atqarghan sol júmystardy qysqasha eske sala ketkim keledi».

Onyng osy sózining ózi-aq «Manastyn» taghdyrynyng qalay sheshiletinin anyqtap bergendey edi.

Shyndyghynda da «Manas» eposyn jiyrmasynshy jyldardyng ekinshi jartysynan bastap zerttep, jinaqtay bastaghan M.Áuezov sol tústa ózinen basqa tәjiriybeli de bedeldi manastanushynyng joq ekenin jәne onyng qyrghyz halqynyng ómirinen qanday oryn alatynyn bildi. Sonymen qatar otyzynshy jyldardan bastap SSSR Ghylym Akademiyasynyng ayasynda zertteuge qatysyp, ghylymy maqalalar jazdy. Onyng bir danasyn biz 2000 jyly Sankt-Peterburgtaghy Kunstkameranyng arhiyvinen kórip edik. Búl turaly M.Áuezovting ózi osy sessiyadaghy sózinde:

«Men «Manasty» 30-jyldardyng basynan bastap zerttey bastadym da, 1935 jyly ózimning zertteuimning alghashqy núsqasyn jazdym, sodan keyin 1937 jyly óndedim, al 1942-1943 jyldary ony osy arada mensiz óndepti, alayda 1944 jyly men ony qaytadan óndep shyqtym da songhy núsqasyn Til, әdebiyet jәne óner institutyna úsyndym. Ayta keteyin, jogharydaghy zertteulerding negizinde jazylghan mening jekelegen gazettik maqalalarym bolmasa, mening júmysym tolyghymen eshqanday redaksiyada jariyalanghan joq. Sol jyldary, yaghni, otyzynshy jyldardyng basy men ayaghynda Saghymbaydyng núsqasynan basqa bir de bir ózge núsqa bolghan joq. Qaralaevting núsqasy 1936 jyly jazylyp alyndy, men ol jazbany oqyp shyqtym, al bitpey qalghan jerlerin onyng óz oryndauynda tyndadym, biraq Moldabasannyng núsqasyn oqyghamyn joq.

Sonymen, tek qana Saghymbaydyng ghana tolyq núsqasyn aldyma qoyyp, sol arqyly ózimning zertteulerimdi jýrgizuimning nәtiyjesinde, men onyng núsqasyn ghana emes, múqym «Manas» jyryn feodaldyq dep taptym. Ras, «Epostyng jazylu jaghdayy» dep ózim ataghan tarauda odan qaytqanym da bar, biraq negizinen sol kezde býkil eposty feodaldyq iydeologiyanyng kórinisi dep eseptedim. Onyng ýstine ol kezde búlay aituymnyng ýlken sebepteri de boldy, sol sebepter meni qate pikirge jetelep әkeldi, al ol sebepting mәnisi, sol kezde halyq epostaryna jappay feodaldyq, kniyazdyq-jasaqtyq, boyarlyq ortanyng múrasy degen qate pikir ýstemdik alyp túr edi. Ol kezde burjuaziyalyq foliklor ilimining elesi saqtalyp qalghan, veselovshinanyng dýrildep túrghan kezi edi. Biraq, keyin, Kameralyq teatrdaghy D.Bednyidyng «Batyrlarynyn» qoyylymy turaly BK(b)P Ortalyq komiyteti men «Pravda» gazetindegi batyrlyq byliinalardy halyqtyq múralardyng qataryna jatqyzghan pikirden keyin men de ózimning «Manasqa» degen búrynghy kózqarasymdy ózgerttim. Men: Saghymbay ózining núsqasyna barlyq feodaldyq kórinisterdi, halyqqa jat panislamistik, pantýrkistik jәne kontrrevolusiyalyq-últshyl saryndy eposqa kýshtep kirgizgenimen de, sonyng barlyghynyng astarynda, újymdyq shygharma retinde, Saghymbaydan búryn, onyng ózi jattap alghan, ghasyrlar boyy aitylyp kele jatqan kóptegen jyrlardyng týbinde halyqtyq negiz jatqanyna senimdi boldym. Syny kózben qaray otyryp, Saghymbaydyng ertegilik qospalary men ony aitqyzghandardy, Saghymbaydyng keybir búrmalaularyn әshkereley otyryp, epostyng eski, túraqty jelisin halyq múrasy dep tanydym. Halyq eposy jónindegi búdan keyingi izdenisterimdi kenestik folikloristikanyng tәjiriybesi ghana emes, sonymen qatar tuysqan respublikalardyng Mәskeude ótken onkýndikte kóptegen halyqtardyng epostyq shygharmalarynyng kórsetilui odan әri nyghayta týsti.

Osynda jasalghan Klimovichting bayandamasynda, men ózimning bir enbegimde paydalanghan parodiyany eskertip ótti. Búl parodiyany keltiru degen sóz – múqym «Manasty» joqqa shygharu degen sóz emes, sonyng ishindegi feodaldyq, manaptyq núsqany joqqa shygharu bolyp tabylady. Mýmkin, múnda sol әjua-әzil arqyly eposqa japsyrylghan jalghan manasshyl qasiyetterge halyqtyng kórsetken qarsylyghy jatuy mýmkin.

Ózimning «Manas» turaly júmysyma anyqtama dәrejesindegi sózime qosymsha, men mynany mәlimdeymin: «Manas» turaly talqylaudyng barysynda konferensiyanyn, aldynghy qatarly júrtshylyqtyng qabyldaghan qorytyndylary men nәtiyjesine sýiene otyryp, men ózimning erterektegi zertteulerimdegi keybir qate payymdaulardy qayta qaraugha, ózgertuge dayynmyn.

Endi men osy konferensiyanyng mindetteri retinde kórsetken negizgi mәselege qaytyp oralamyn»,– dep oiyn bir qayyryp tastady.

Óz elinde osy pikirleri ýshin qudalau men әshkereleuge úshyrap jýrip múnday batyl pikirdi aitugha M.Áuezovti ne mәjbýr etti? Jalantós bahadýrlikting zamanymen jalang jaqsyatanudyng uaqyty ótken, qyrghyz ghylymynyng ishi de mamyrajay emes bolatyn. Oghan birinshi sebep, әriyne, qyrghyz halqy men «Manastyn», sol arqyly óz últynyng halyqtyq múrasynyng aldyndaghy óteletin paryzy.

Ekinshi, jiyrma jetinshi jylghy «Kýndelik» qatirasyndaghy jyrdyng jazbasynan bastap osy bayandamanyng mәtinin qaghazgha týsirgen sәtine deyingi aralyqtaghy ghylymy keshulerinen keshirim ótinbese, otyz jetinshi jylghy maqalanyng mazmúnynan habardar sessiyagha qatysyp otyrghan qazaq, qyrghyz ghana emes, odaqtyq ghalymdar onyng «qúbylyp týsip», halyqqa bet beruin teatrdyng ishi-syrtyn kernep, qamshysyn bilep túrghan «aldynghy qatarly júrtshylyqtyn» aldynda jaqsy atanu dep baghalauy zandy edi. Sonymen qatar, Razaqov pen Qazaqbaev siyaqty ózi jaqsy aralasatyn respublika basshylarynyn, Aaly, Týgelbay, Quanyshbek siyaqty dostarynyng qúpiya qoldauy da qoltyghynan demegeni anyq. Búl mәselege qazaq ziyalylary men ghalymdary da, ózge respublikalardyng júrtshylyghy da nazaryn tigip otyrghan.

M.Áuezov (jalghasy): «Sizderding ózderinizge mәlim bolyp otyrghanynday, bizding jaghdayymyz ben saralaularymyzdyng basyn birden ashyp alu ýshin, men: «Kenestik qyrghyz halqyna «Manas» eposy kerek pe, joq pa?»,– dep birinshi mәseleni turasynan qoydym. Óitkeni búl súraq konferensiyagha da, bayandamashylargha da, qosymsha bayandamashylargha da bet pe bet qoyylyp, naqty jauabyn talap etip otyrghan negizgi mәsele bolghandyqtan da, búl súraqqa birinshi sóz alghan bas bayandamashy Borovkov joldastyng qalay jauap bergenin eske týsire ketpesek bolmaydy. Ózinen ózi: biz jogharyda qoyylghan súraqqa bayandamadan, qosymsha bayandamalardan jauap ala aldyq pa, joq pa?– degen saual tuyndaydy. Moyyndauymyz kerek, ókinishke oray, onday jauapty biz esty almadyq. Al oghan naqty jauapty baspasózdegi talqylaular men joldas Jәkishevting bayandamasy jәne qosymsha bayandamalar berdi, al Borovkovtyng bayandamasyndaghy jauaby ne ol emes, ne búl emes bolyp shyqty. Onyng bayandamasynyng 99% Saghymbay núsqasynyng әserine qúrylghanyn bәrimiz bilip otyrdyq. Bayandamashynyng taldaulary tek qana jaghymsyz, dóreki, halyqqa jat kórinisterden alynghan ýzindilerge qúrylghan. Onyng esesine epostyng ózining boyyndaghy negizgi oqighalardyng jelisine qúrylghan halyqtyq kórinister tiyisti dәrejede iriktelip alynbaghan. Sóitip, bayandamashy «Manasty» zerttemegen, tek «Manasqa» japsyrylghan jamaulardyng barlyghyn jórgep shyqqan. Sonyng nәtiyjesinde, jaghymdy kórinisterge bir-aq payyz oryn berilgen, ózining qolynda bar materialdyng negizinde epostyng tuuy turaly mysqaldap qana pikir bildirgen. Borovkovtyng bayandamasynyng osy songhy tújyrymy dúrys әri manyzdy. Egerde, bәri de shyndyghynda da osynday bolyp shyqsa, ózining bayandamasyndaghy tújyrymnyng dúrystyghyna sense, onda bayandamasynyng qúryp ketkende teng jartysyn soghan negizdeui kerek edi. Áytpese, eposty jaghymsyz jaghynan kórsetken úzaqtan da úzaq keltirilgen ýsh ýzindiden keyin onyng búl qorytyndysy tosyn әri ózara qarama-qayshy pikir bop shyqty».

Mine, endi mәselening basyn ashyp alghan son, «jaghymsyz, dóreki, halyqqa jat kórinisterdi» qasaqana mysalgha keltirgen Borokovting pikirine toytarys bere otyryp, terendey taldaydy.

M.Áuezov (jalghasy): «Al, «Manastyn» kenestik qyrghyz halqyna kerek ekendigi aidan anyq. Múny: kenestik qyrghyz halqynyng oiy men sezimin jetkizgen jazushylar men ghalymdar ghana emes qoldap otyrghan joq, sonymen qatar, qyrghyz halqynyng ózi de sosialistik dәuirdegi týlegen tarihy men mәdeniyeti arqyly soghan ýnin qosyp otyr. Mine, búl rette kenestik qyrghyz halqynyng 34 jyldan beri «Manasty» paydalanyp kele jatqanyn qalay eske almaysyn? Ol baspasózde, mektepte, әdebiyette, ónerde nasihattaldy. Qyrghyzdardyng onkýndiginde mәskeude Stalin joldastyng ózine kórsetken «Aychýrekti», kóptegen maqalalardy, kitapshalardy, jinaqtardy, epostan ýzindi berilgen oqulyqtardy eske alayyqshy, olardy qayda jiberemiz, esepten qalay shygharyp tastaymyz? Ras, Klimovich joldaspen basqa da shyghyp sóileushiler dúrys kórsetken iydeyalogiyalyq qatelikterdi de atap ótu kerek. Alayda sonymen qatar, kenestik Qyrghyzstannyng «Manasyn» qay sovhoz, qay kolhoz, qay óndiris bilmeydi?

Sonda osy uaqytqa deyin panislamizm, pantýrkizm nasihattalyp kelgen be, sonda olar «Manasty» burjuaziyalyq últshyldardyng ruhymen aityp, jyrlap kelgen be? Halyqtyng ózi «Manasty» kenes zamanynda barynsha dәriptep, barynsha halyqtyq etip kórsetip, kóptegen jamau-jasqaudy alyp tastady emes pe.

Kenestik dәuirding bolmysyna kirikken «Manas» onyng boyyna japsyrylghan júghymsyzdyqtan әli tazarghan joq pa? Qazir «Manastyn» qay jerinen pantýrkisti, panislamisti nemese ghazauattyng sheyiti bolghan «Manasty» qaydan kórdiniz? Álde, býgingi kenestik qyrghyz halqynyng boyy men oiynda batyr Manas emes, han Manas jýr deysiz be, Qyrghyz halqynyng býgingi «Manasqa» degen nazary búrynghy naghyz halyqtyq negizdegi Manasqa – halyqtyq qasiyetti boyyna toghytqan batyrgha auyp otyrghan joq, erlik, namys, adamgershilik, izgilik, otangha degen mahabbat siyaqty qasiyetterdi ýlgi tútady. Odan basqasha boluy da mýmkin emes».

IYә, qyrghyz últynyng «Manassyz» ómir sýrui mýmkin emes. Sebebi ...

M.Áuezov (jalghasy): «Tónkeriske deyin qyrghyz halqynyng tól jazuy joqtyng qasynda bolghanyn eske alayyqshy, onda feodalidar men feodalidargha tәueldi búqaranyng arasynda epos ýshin kýres jýrip jatty, әsirese, tónkeristing qarsanynan on jyl búryn tipti shiyelenisip ketti. Al kenes halqy qarama-qarsy iydeyalogiyanyng kýresin beyneleytin múragha iyelik ete otyryp, ózining býgingi tolyqqandy túrmysyna say ýndes keletin tústardy iriktep aluy kerek boldy.

«Manas» kenes halqyna kerek pe, joq pa, degen mәseleni sheshe otyryp, biz asa manyzdy ózge bir jaytty este ústauymyz kerek. Qyrghyz halqynyng ótkendegi ruhany mәdeniyetining birden bir múrasy retinde, múnda halyqtyng poetikalyq ruhany mәdeniyetinin, sózdik qory men sóileu mәnerining óte qúndy qazynalary shorlana jinaqtalghan. Múnda sosializmge jol tartqan qyrghyz halqynyng әdeby tilining kóp ghasyrlyq qalyptanu, qalyptasu, damu ýrdisi kórinis tapqan. Ózining klassikalyq jazushylyq ýlgisi joq, nemese joqqa tәn, ózgedey shygharmalary da kóp emes halyqtyng tilining orasan zor әdebiy-beyneli jibi toqylghan, leksikalyq, sintaksistik, poetikalyq qazynaly qordan qanday lingvist bas tartyp, qolyn sermey alady? Sonymen qatar poetikalyq mәdeniyetting ghasyrlar boyghy damu qaynary osydan bastau alady. Jogharyda aityp ótkenimdey, múnda mifter, anyzdar, naqyl sózder, túrmystyq, otbasylyq, qoghamdyq, ekonomikalyq qarym-qatynastar kórinisi de jinaqtalghan. Múnda halyqtyng kóp dәuirli satylaryndaghy, tek qana HIÝ-HÝIII ghasyrlardaghy qyrghyz – qalmaq soghysy emes, odan búrynghy, yaghni, monghol shapqynshylyghy túsyndaghy, odan da búrynghy qyrghyz halqyn jútatqan týrik qaghanaty, ejelgi ýisin patshalyghy kezindegi tarihy bayandalghan.

Aytylghandardyng barlyghy, «Manas» eposynyng qyrghyz halqyna ózining ótken tarihynyng qúndy múrasynyng eskertkishi retinde kerek ekendigin anghartady. Sondyqtan da «Manas» eposy basylyp shyghuy kerek, oqyluy kerek. Ótken onjyldyqtardyng tәjiriybesimen shektelip qalugha bolmaydy. Ol qanday sapaly dengeyde basylyp shyghuy tiyis? Oghan jauap beru ýshin ekinshi mәselege kóshemin».

Sóitip, eng basty mәseleni aityp qana qoymay, ony qorghap ta qaldy. Múnday qisyndy da maghynaly, namysty sózge qarsy shyghu – múqym qyrghyz últyna ruhany ghazauat jariyalau bolatynyn ghalymdar da, kommunister de, olardyng partiyasy da týsindi. M.Áuezov búdan keyin «Manastyn» jiyntyq núsqasyn jasaudyng әdis-tәsilderine, núsqalardyng mazmúnyna, qajetti, qajetsiz kórinisterdi irikteuge, basylym sharty men kólemine qatysty ghylymy mәselelerdi kóterdi. Bir ghalymnyng pikirin qostap, synap, kenes bergen tústary da bar. Biz Múhtar Áuezovting sonday qysyltayang tústa barynsha qanattanghan ghylymy oiynyng qisyny men tolysqandyghyn, «Manasty» sonshama tereng biletinin anghartu ýshin osynda aitylghan pikirlerin qysqasha mazmúnday týiindep beremiz.

M.Áuezov (jalghasy): «Osy orayda: jiyntyq núsqanyng jasaluy mýmkin be? – degen súraq qoyylyp jatty. Bayandamashylar men ózge de sóileushilerding pikirine qosylyp, men de: IYә. Mýmkin, ol núsqany mindetti týrde jasau kerek – demekpin. Al ony qalay jasau kerek? Búl súraqqa jauapty birinshi bop: ýsh manasshynyng oryndauynynyng negizinde ózining núsqasyn jasap shyqqan Radlov jauap berip ketken bolatyn. Manas jyrynyng ortaq ólshemi, beyneleu mәnerining ózindik erekshelikteri, әdette barlyq manasshygha ortaq bolyp keletin oqigha jelisi, taqyryby men qúrylym tútastyghy epostyng radlovtyq núsqasyn jasaugha mýmkindik berdi. Ár oryndaushy «Manastyn» avtory, әr núsqanyng ózindik erekshelikteri, poetikalyq beyneleu әdis-tәsili, mәtindik boyaulary sol oryndaushygha ghana tәn – degen ghylymgha jat pikirden bas tartu kerek. Barlyq núsqalardyng ortaq tústary bar, búl tek epikagha tәn triadalyq qaytalaular men jalpy qalyptanuynda ghana kezdespeydi, sonymen qatar bәrine ortaq jyrlardyng ózinde de bolmashy ghana poetikalyq-sózdik aiyrmashylyq úshyrasady. Sondyqtan da sóileushilerding barlyghy da: Radlovtyng núsqasy pen keyingi núsqalardyng arasyndaghy, Saghymbay men Qaralaevtin, Saghymbay men Shapaqovtyn, Qaralaev pen Shapaqovtyng núsqalarynyng arasyndaghy úqsastyqty atap ótti. Búlar ózara iydeyalyq-taqyryptyq túrghydan ghana emes, sonymen qatar keninen taralghan sujettik-poetikalyq, beyneleu-mәnerlik jaghynan da qaraylas keledi. Sondyqtan da, jyrdyng mazmúnyn: Saghymbaydyng núsqasy men keyinnen Saghymbaygha eliktep aitushylardyng núsqasynyng arasyndaghy úqsastyqtar men aiyrmashylyqtar – dep taldau dúrys emes, kerisinshe, múny ghylymy túrghydan, ózimizding jazba әdebiyetining emes, auyzsha jetken poetikalyq ónimdi salystyryp otyrghanymyzdy este ústay otyryp, keyingi jazba núsqalardy – ózgertilgen, jasandy, eposty búrmalap, oidan qosqan Saghymbaydyng núsqasymen salystyrmau kerek, kerisinshe, Saghymbaydyng jәne basqalardyng jazba núsqasyn bayaghydan beri halyq arasynda keninen singen «Manastyn» negizgi, túraqty jelisimen salystyru kerek. Egerde jinaqtalghan núsqany qúrastyruda barlyq jazbalargha osynday talappen kelsek, onda barlyq jamaular ózinen ózi bólinip shygha keledi, al negizgi jelining úqsastyghynan kóri aiyrmashylyghynyng óte az ekeni bayqalady, ol aiyrmashylyqtardyng basym kópshiligi jyrdyng basy men sonynda shoghyrlanghan, onda epik jyrshylar epikalyq bayandaudyng jelisinen tys ózining oiyn, sezimin, týigenin jetkizip otyrghan. Degenmen de, Saghymbaydyng reaksiyalyq núsqasynda, mening «Manas» jónindegi alghashqy zertteulerimde bayqaghanymday, jyrshynyng jyrgha engizgen qospalary tek qana basqy kirispesi men ayaghynda ghana kezikpeydi, sonymen qatar jekelegen jaghdaylarda shekten shyghyp, oqighanyng jelisi men keyipkerlerding beynelerin suretteuge de aralasyp ketedi, alayda múnday «órnekterdi» jalpy halyqtyq negizden onay ajyratugha bolady. Jalpylama soghys maydanyn, maydan bastalghangha deyingi jәne maydan ayaqtalghannan keyingi kórinisterdi, erekshe úzaq bayandalatyn batyrlardyng jekpe-jegin, әr túlghanyng beynesi keyiptenetin suretterdi, erlikti jәne keyipkerding astyndaghy attarynyng barlyq qasiyetterin jyrlaytyn tústardy eske alynyzdarshy, sonymen birge taghy da tabighattyng barlyq qúbylystaryn, jerdi, elderdi, halyqtardy suretteytin tústardy, túrmysty, otbasyn, qoghamdyq kórinisterdi, halyqtyq sayysty bayandau barysyndaghy tapqyr, kýlkili jaghdaylardyng barlyghyn esterinizge týsirinizder, oghan qosa taghy da bosanghan kezdegi, ýilenu sәtindegi, jerleu rәsimindegi salt-dәstýrdi beynelegen tústarda analyq sezimning meyirimi, jeke dostyqtyng qadiri, ýlkendi syilaudyng izettiligi jónindegi halyqtyq úghymnyng kórinisterin eske alynyzdar, nemese jaqsylyq pen jamandyq, feodaldyq-rulyq otbasylardyng arasyndaghy tartys jónindegi halyqtyq týsinikti eske alynyzdar, osylardyng barlyghy, adamnyng ómiri men tabighattaghy kóptegen tylsym qúbylystardy týsindirudegi ghajayyp qiyal baylyghy, oqigha jelisi, damu qozghalysy – bәri de keng taraghan halyqtyq epostyng naqty oqighalyq jelisine ainalghan. Búl kórinisterding barlyghy da negizgi núsqalarda bir-birine tórkindese keng kólemde oryn alghan, eng bastysy, osy qúbylystardyng barlyghy halyqtyq týsinu ruhynda bayandalghan.

Uaqyttyng tarlyghynan men әr týrli núsqalargha ortaq osynday poetikalyq kórkem kestelerding barlyghyn tizip shygha almaymyn, alayda, ózderi taldaghan núsqalardaghy halyqtyq ýlgilerdi zerektikpen dәl tauyp, kórsetip bergen Jәkishev joldastyng bayandamasyna jәne «Manastyn» tamasha bilgirleri Malikov, Toqombaev, Sydyqbekov joldastardyn, sonymen birge Valitovanyng sózine iyek artamyn. Búl joldastar ózderining tiyanaqty pikirlerimen, zerek zerdeleuimen jinaqy núsqagha tiyesili irikteudi bastap ketti dep oilaymyn».

Songhy sóz – senimning sózi. Senimdi sóz. Týiin sóz. Endi: «Manas» kerek pe, joq pa?»,– degen kýdikting kýbirtkisi eshkimdi mazalamaytyny anyq. Basqa respublikalardan, tipti, qyrghyz ghúlamalarynyng ózining birazyna beytanys 1 million 20000 joldan túratyn úlanghayyr eposty qalay rettep, jinaqtau kerek? Maqsaty aiqyn, mindeti anyq, júmysy auyr, namysty is. Búl «júmystyng da josparyn» keyinge qaldyrmay osy taghdyrly ghúlamalyq sózinde Múhtar Áuezov sheship, onymen kimderding ainalysuy tiyis ekenin de aityp ketti.

M.Áuezov (jalghasy): «Sonymen biz, kez-kelgen núsqagha ortaq kórinisterding ondap emes, jýzdep, myndap sanalatynyna kóz jetkizdik. Sondyqtan da әr núsqadaghy jekelegen jyrlardy, bólimderdi, yaghni, әdette 25-30 betten túratyn, bir jolda jyrlanyp bitetindey kólemdegi jazbalardy jekelegen joldar men ýzikter arqyly emes, tútastay alyp salystyryp, mәtindik túrghydan iriktep kitapqa kirgizu kerek. Ol jyrdyng basyndaghy, sonyndaghy qosymshalardyng keybireuin ghana bolmasa, әr jyrshynyng ózi qosqan tústaryn alyp tastau kerek. Sonda ózindik oqighasy, poetikalyq-sózdik negizi, ólendik qúrylymy, tútasa bitken mәneri úqsas jyrlar ózinen ózi iriktelip shygha keledi. Sol jyrlardyng ózi-aq, kóptegen jyrlardy shygharghan, ony aityp otyrghan manasshynyng emes, onyng aldynda ótken sandaghan jyrshylardan jattalyp qalghanyn aityp beredi, mine, ghasyrlar boyy ómir sýrgen, úrpaqtan-úrpaq auyzsha jalghastyryp kelgen, biz jalpy halyqtyq negiz – dep atap otyrghan újymdyq oryndaushylargha tәn epikalyq poeziyanyng mәni osynda.

Jogharyda aitylghandardyng negizine sýiene kelip, osy arada: jinaqtalghan núsqagha iriktep alatynday ortaq oqighalyq jeli joq – degen pikir bildirgen keybir joldastar qatelesedi dep oilaymyn. Ortaq jeli bar. Bayaghydan beri qalyptasqan sol jelini negizge ala otyryp, әr oryndaushy sol taqyryptyq, qúrylymdyq jýie boyynsha tyndaushylargha jetkizgen. Oghan naqty mysal retinde әri osy mәsele jónindegi keybir joldastardyng kýdigin seyiltu ýshin, bizge berilgen uaqyttyng shekteuin alyp tastap, osynda otyrghan Isaq Shaybekov, Molbasan, Ybyray, Sayaqbay jәne taghy da basqa birneshe manasshyny jarystyra «Manasty» týgel aitqyzyp shyghugha mýmkindik bar, tipti olardan býkil shygharmany emes, әr qaysysynan bir-birine jalghas jekelegen jyrlardy ghana oryndauyn ótinsek te, olardyng barlyghy da «Manastyn» tútas sujetin tolyghymen auyzsha aityp shyqqan bolar edi. Olar: halyqqa jat, bir kezde Saghymbaydyng ziyandy qiyalynan qosylghan jamaulardy jyrdyng jelisinen alyp tastap, auyzsha aityluy arqyly halyqqa belgili jelini jyrlap berer edi. Sonda: ólendik mәner men ólshemnin, beynelik-mәnerlik jýiesinin, sózdik qorynyn, bayandau tәsilderinin, dialogtar men monologtardyng qúrylymynyn, tútastay alghanda, olardyng ózara stilidik sabaqtastyghynyng ortaqtyghyna naqty mysaldar arqyly bizding kózimizdi jetkizer edi. Búl úqsastyqtardyng ózi jinaqtalghan núsqanyng mýmkin ekendigine sendiredi.

Endi osy jinaqtalghan núsqa turaly aita keteyin. Áriyne, epostyng qúramyndaghy keybir qatparlardy erekshelep atap synaghan keybir manasshylardyng pikirlerin eskere otyryp, búrynghy metodologiyalyq jәne iydeyalyq qatelikterden bas tartu kerek. Búl qatparlardy olar: ertedegi anyzdyq-әsireәfsanalyq, kóne tarihy jәne keyingi tarihy dәuirler – dep atady. Búl oraydan alghanda, Marrdyng ústanymyna jýgingen múnday dәuirlik jikteulerdi joqqa shygharghan Borovkovtyng pikiri dúrys.

Osy mәselege baylanysty jinaqtalghan núsqa jónindegi úsynystarymdy naqtylay kele aitarym, aldyn-ala eshqanday bir naqty núsqagha, meyli, Qaralaevtiki bolsyn, meyli Shapaqovtiki bolsyn, bәribir, basymdyq bermeu kerek, alayda Qaralaevtin, Shapaqovtyn, búghan men Radlovty da qosar edim, núsqalaryn nazargha ala otyryp, osy ýsh núsqany baghyt etip ústau kerek. Qajet kezinde ózge núsqalardy da paydalana otyryp, osy negizde jinaqtalghan núsqany qúrastyru kerek. Sonymen qatar, men halyq arasynda tabighy týrde ómir sýrip kele jatqan naghyz halyqtyq núsqalardy múqiyat izdestirip, jazyp aludy úsynamyn.

Ózimning úsynysymdy odan әri naqtylay týsip, men redaksiyalyq qúramnyng isker de, jetekshi tobyna «Manastyn» naghyz jәne bedeldi bilgirleri Toqombaev, Malikov, Sydyqbekov siyaqty kórnekti aqyndar men jazushylardyng kirui asa qajettilik dep sanaymyn, óitkeni olar «Manastyn» mәtinin jәne onyng әrbir iyirimin ózgelerden әldeqayda tereng biledi, dәl osy jaghdaydaghy sheshushi sóz de solargha tiyesili».

Ol búdan keyin million joldan asatyn «Manas» jyrynyng tolyq jәne qysqartylghan núsqasyn jan-jaqty, mazmúndy, dәleldi ghylymy týsiniktermen jaryqqa shygharudy úsyndy. Sonday-aq konferensiyada ózine qaratyla aitylghan pikirlerge:

M.Áuezov (jalghasy): «Manastyn» tuu dәuirine baylanysty men professor Klimovichke mynany eskerte ketemin: «Manastyn» kóne tamyryn osy aradaghy bizding kóbimiz birinshi ret estip otyrghan IH ghasyrdaghy anadoly týrikterinen izdeudi alghash ret úsynghan adam – sizding óziniz jiyi-jii silteme jasaghan, «Manasty» Orhon jazuymen salystyra zertteudi qajet dep esepteytin marqúm Falev bolatyn. Al Sizding óziniz qazir zorlyqpen tyqpalap otyrghan, «Manastyn» dәuirin tek HÝ–HÝIII ghasyrdaghy dýngen-qalmaq soghysymen baylanystyrghan iydeyanyng iyesi, sizding óziniz ony osy uaqytqa deyin tabandy týrde joqqa shygharyp kelgen Jirmunskiy bolatyn. Soghan qaramastan men: búl mәseleni dәl qazir bir ghana pikirge baghyndyryp qoygha mýldem bolmaydy, bir dәuirdi ghana kórsetken ózining pikirin zorlap tanatynday, adam senerlik qana emes, sol derekting ózi sendiretindey dәlel eshkimde joq. Al Bartolidtan alynghan, onyng ótkendegi qalmaq dәuirin eske aluy kerektigi jónindegi tym jalpylama pikiri negizsiz, óitkeni Bartolid «Manas» jóninde pikir bildirmegen, sebebi ol, ony bilgen joq jәne foliklortanushy, osy mәselening mamany bolmaghandyqtan da búl arada onyng bedeli jýrmeydi»,– dep jauap bere ketti.

Búdan әri osy oiyn jalghastyryp, «Manas» eposy men kóne týrki «Kýltegin», «Tonykók» jazba eskertkishterindegi qyrghyzdargha qatysty derekterdi salystyryp, jyrdaghy tarihy dәuirlerge qatysty búrynghy pikirin damytyp, jyrdyng qyrghyz-qalmaq kezeninde payda bolghanyna kýdiktene oy qozghady.

M.Áuezov (jalghasy): «Epostyng tuu dәuirin anyqtauda, mine, osynday jaghdaylar eskeriluge tiyisti, búl retten alghanda ózining bayandamasynda: eposta kóne zamannyng kórinisteri bar –dep pikir bildirgen L.IY.Klimovichting aitqany dúrys, alayda osy shyndyqty moyyndau ýshin de ózinning pikirlerinning jýieli bolghany dúrys, әitpese, «Manastyn» kóne dәuirde payda bolghany turaly boljam aitugha batyly barghandardyng barlyghyn sonshama qataldyqpen qaymyqtyrudyng jóni joq».

Osy pikir arqyly: «kóshpeli halyqtarda mәdeniyet joq»,– degen europalyq ýstem kózqarasqa tosqauyl qoydy. L.IY.Klimovich siyaqty bedeldi ghalymdy nysanagha ala otyryp, «Manasty» masqaragha ainaldyrghysy kelgenderge, sonyng ishinde Borovkov siyaqty ghylym doktorlarynyng «mәdeniyetsiz qoldanystaryn» mekzep, aqyl-oydyng sabyryna shaqyrdy.

Ol sózining sonyn:

«Sózimning sonynda pikir talastyruding әdisi men әdebi, yaghni, «Manasqa» baylanysty talasqa qatysqandardyng tәrtibi qaqynda eki auyz sóz aita ketkim keledi. Áriyne, pikir talastyru kerek, biraq ta ózinning qarsylasyndy, sol arqyly talqylanghan mәseleni masqaragha ainaldyrugha úmtylmau kerek. Búl tek qana synarezulik bolyp qana tabylmaydy, sonymen qatar bizding júrtshylyghymyz sonshama zeyinmen kónil bólip otyrghan bizding barlyq bastamaly úmtylysymyzgha kórsetken kórgensizdik bolyp tabylady. Biz ózimizding barlyq kýsh-quatymyzdy júmsay otyryp, halyqtyng dýniyesin – halyqqa qayyryp beruimiz kerek, ony halyqqa jat júqqan kirden tazartyp, naghyz qasiyetti «Manasty» qaytadan tiriltuge tiyispiz»,– dep ayaqtady.

Múnyng sony – teatrdyng ishinde shapalaqtyng janghyryghyna, al syrtta qamshysyn bilegen qyrghyzdardyng «Manas! Shong qazaq!»,– degen úrandauyna úlasty.

Jinalys tóraghasy T.Altmyshbaev keshki saghat jetige deyin ýzilis jariyalaugha mәjbýr boldy.

Áriyne, «Manas» eposy turaly asa shiyelenisti ótken talqynyng myng bettik hattamasyn keltiru ne taldau bizding mindetimizge jatpaydy. Anyghy, sol «Manas» jyrynda Qanykey ózining qaynysy Er Aghyshqa aitqan: «Alaqanday qyrghyzdyn, ar-namysyn alyp ber»,– degen namysty ótinishin HH ghasyrda Múhtar Áuezovting oryndaghandyghy. Ol erlikting de, erlik turaly jyrdyng da, aqyl-oydyng da namysyn qyrghyzdargha alyp berdi.

(jalghasy bar)

Abai.kz