Men sóz etpekshi bolyp otyrghan Sәrsen Túrdybek úly 1986 jyly Ile pedagogikalyq institutynyng fizika fakultetin bitirgennen keyin, alghash mektepte oqytushy, arada radio-televizor salasynda jurnalist, keyindep qaytadan oqu-aghartu salasynda oralyp, Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq Oqu-aghartu mekemesining ýni, ainasy sanalatyn «Ile oqu-aghartuy» jurnalynyng bólim redaktory bolady. Ómirden týigeni kóp, izdengish, talatty daryn iyelerining qay jer, qay elge barsa da júldyzy jaryq, mereyi ýstem bolatyny aqiqat.

Ol qoghamgha ishkriley aralasa jýrip, júmys pen túrmystyng týrli auyrtpalyqtaryn mise tútpay qalamyn qolynan tastamay, qyruar suretter salyp, habar, maqala, óleng jәne fizika pәnine qatysty ghylymy enbekter jazyp, oblys, avtonomiyaly rayon jәne memleket dәrejeli syilyqtardyng iyegeri bolyp, oqyrmandar men qalyng júrttyng jaqsy baghasyn alghan talatty azamat edi.

Sәrsen ekeuimiz bala kezimizden bir auylda óstik jәne synyptas boldyq. Anyghyn aitqanda, ekeuimiz Toghyztarau audany, Tikaryq orta mektebining 10-synybyna deyin birge oqyp, 1982 jyly shilde aiynda ana mektep qúshaghynan týlep birge úshtyq. Biz mektepte jaqsy oqydyq (Sәrsen ekeuimiz mektepte suret salugha әues boldyq. Sәrsenning jәne bir ereksheligi әdebiyetke qatty qyzyghatyn, óleng jazatyn). Ol mektep bitirgen jyly «Qosh endi bektebim» degen ólenin jazyp, mektep boyynsha alanda ashylghan jinalystyng minberine shyghyp oqyghany әli esimde.

«Bastalyp sende kóktemim,
Qauashaq jaryp kóktedim.
Qosh endi qormal ústazdar,
Qosh endi orta mektebim.

Qoynynda sening óskenmin,
Asyrsap oinap ótkenmin.
Qosh endi jastyq kóktemim,
Qosh endi orta mektebim.

Attanady býgin tentegin,
Jadyna saqtap ótkenin.
Qosh endi sabaqtastarym,
Qosh endi orta mektebim.

Alghashqy ómir ótkelin,
Jenispen sәtti ótkerdim.
Armanym alda kóp menin,
Qosh endi orta mektebim».

Tikaryq orta metebin bitirgen synyptastarmen birge týsken estelik. 1982 jyly.

Mening Sәrsennen basqa Qaliybek, Baghashar, Álmúrat, Bekbosyn degen synyptastarym boldy. Osy aty atalghandar joghary oqu ornyna Tikaryqtan attandyq. Qaliybek Ýrimjidegi Shynjang 1-tamyz auyl sharuashylyq uniyversiytetine oqugha týsse, al Álmúrat pen Bekbosyn Qúljadaghy Ile auyl sharshylyq teknikumyna oqugha bardy. Bir qyzyghy Sәrsen, Baghashar jәne men Ile podagikalyq institutynda oqydyq. Sәrsen fizika fakultetinde, al Baghashar ekeuimiz filologiya fakulitetining 1983 jyly túnghysh ret ashylghan qazaq tili men әdebiyetining tolyq kursynda oqydyq. Jatatyn jataqhanamyz bir ghyimaratta, al sabaq oqityn korpsymyz ben tamaq ishetin ashanamyz da bir jerde. Sol sebepti ýsheuimiz institutta jii kezdesip, әngimelesip túratynbyz. Baghashar ekeuimiz qazaq әdebiyetinde oqyghanymyzben, Sәrsen sekildi óleng jaza almaytynbyz, qysqasy biz onyng aldynda aqyn emes edik. Óitkeni, óleng – kim kóringenge qona bermeytin kiyeli óner ghoy. Ýsheuimiz kezdesip әngimeleskende, Sәrsen sen oqityn mamandyqty biz, al biz oqityn mamandyqty sen oqyp jýrgen joqsyng ba dep bir-birimzge әzildesetinbiz. Sәrsening ólenderi mektepte oqyp jýrgen kezding ózinde gazet-jurnaldar da jariyalana bastan bolatyn.

Osydan keyin siz nege olay bolghan? Bizdiki sekildi ózining qalaghan jogharghy oqu ornyna baryp emtihan tapsyrmaghan ba, múnysy nesi? dep tanghalyp, tanyrqap otyrghan shygharsyz. Sizderdiki («sizderdiki» dep Kenes odaghyn aityp otyrmyn ghoy) sekildi talapkerler ózining qalaghan, ózi tandaghan mamandyqqa, joghary oqu ornyna baryp emtihan beru bizde bolghan emes. Qysqasy onday mýmkindik ol kezde joq edi. Qytayda joghary oqu ornyna bizge deyingi talapkerlerdi memlekettik emtihangha qatystyrmay-aq qabylday beretin. Búl Qytaydaghy aty shuly «Mәdeniyet tónkerisinin» nәtiyjesi edi. Sol sebepti dәl sol zamanda mektepti jaqsy oqysang da, nashar oqysang da, mektepti bitire almay orta jolda oqudan shyghyp ketseng de bәribir bolatyn. Jergilikti biylikting qalauyna jaqsan, shartyna tolsan, olardyng taldauyna ilikseng boldy joghary oqu ornynyng kez kelgenine baryp oqy beretinsin. Qytaydyng «júmysshy, diqan studenti» degen atauy osy kezde qalyptasty.

Synyptastardyng 40 jyldyq kezdesuinen estelik. 2022 jyly.

1978 jyly Dyng Shauping biylikke kelgennen keyin, búl sayasat týbegeyli ózgertilip, «memleket boyynsha bir tútas emtihan alu» týzimi jolgha qoyylady. Sapaly oqu-aghartu men sapaly bilim, ghylym memleketti qútqarady, halyqty qiynshylyqtan alyp shyghady degen sayasat etek aldy. Aldymen oqu-aghartugha týbegeyli reforma jýrgizip, múghalimderding biliktiligin arttyryp, sapaly baghdarlamalar әzirlendi. Jәne onyng iske asyrylu barysy jogharydan bastap tómenge deyin qadaghylandy. Olqylyqtary tolyqtyrylyp, keshilikteri der kezinde týzetilip otyrdy. Qysqasy 1978 jyly mektep bitiretin oqushylardan bastap, «memlekettik bir tútas emtihan alu» týzimi jolgha qoyylyp, bilimdi jastar joghary órlep oqu mýmkindigine qol jetkizdi.

Oqushylar emtihan tapsyratyn pәnine qaray – jaratylystyq ghylym jәne qoghamdyq ghylym (gumanitarlyq ghylym) dep eki topqa bólindi. Jaratylystyq ghylymgha – matematika, fizika, himiya, biologiya jәne qytay tili kiretin, al qoghamdyq ghylymgha – matematika, әdebiyet, tariyh, jaghyrafiya (gegerofiya), qytay tili jәne sayasat pәni jatatyn. Sodan S.Túrdybekúly, Qaliybek, Álmúrat Saghymbayúly jәne Bekbosyn Túrghynbayúly jaratylystyq ghylym boyynsha emtihan berdi de, al Baghashar ekeuimiz qoghamdyq ghylymgha emtihan berdik. Alghyshqy irikteu emtihanynan ótip, «memlekettik bir tútas emtihandy» tapsyrudyng aldynda oqiymen dengen birneshe joghary mektepti taldap anketagha toltyryp jiberesin. Eger emtihan nәtiyjeniz joghary oqu ornyna qabyldau shegine ilinip jatsa, әrbir oqu ornyndarynyng talapker qabyldaytyn jauaptylary aldyn ala toltyryp jibergen anketagha qarap otyryp qabyldaydy.  Shaqyrtu sizding qolynyzgha tiygenshe qay oqu ornyna baratynynyzdy da bilmeysiz. Búl kәdimgi qazaqtyng jerebe tastaghany sekildi dýnie bolatyn. Mine, osynday jaghdaydyng sebebinen talapkerlerding kóbining ózining qalaghan mamandyghyna bara almay ókinip jatatyny. Biraq S.Túrdybekúlyn ókindi dep aita almaspyn, ol fizika pәnin jaqsy kóretin. Al mening jaqsy kóretin pәnderim – gegarafiya, tariyh, matematika jәne himiya pәnderi bolatyn. Mening qoghamdyq ghylymgha emtihan bergen sebebim tarih mamandyghyn oqu edi. Ol armanym oryndalmay, Ile padagoikalyq institutynyng filologiya fakulitetinen biraq shyqtym, biraq búghan ókingen emespin. Óleng jaza almaghanymmen әdebiyet ghylymyna degen әuestigim artyp, әdebiyet tanugha mýmkindik aldym, alghashqy negizin qaladym. Sonyng jemisin qazir jep, iygiligin kórip kelemin.

Mamandyghymyz basqa-basqa bolghandyqtan oqu bitirgennen keyin de júmystyng qajetine qaray aldy-aldymyzgha kettik. Sәrsen oqyghan mamandyq 4 jyl bolghandyqtan, ol bizden búryn oqu bitirip Toghyztarau audandyq 1- qazaq orta mektebine bólinip bardy, onda eki jylday múghalim bolghannan keyin, audandyq radio-teleiziya mekemesine jurnalist bolyp bardy. Jana maqalamyzdyng basynda «ómirden týigeni kóp, izdengish, talatty daryn iyelerining qay jer, qay elge barsa da júldyzy jaryq, mereyi ýstem bolatyny aqiqat» dep aitqanymyzdyng bir sebebi osydan bolatyn. Onyng oqyghany fizika ghylymy bolghanymen, jurnalitika salasynna da belgili qoltanbasyn qaltyryp ýlgirdi. Óitkeni, sóz baylasqan,  bas qúraymyn dep jýrgen qalyndyghy Núrgil Shynjang oqu-aghartu uniyversiytetining fizika fakulitetin bitirip kelip, Ile aimaqtyq №1-padagogikalyq tehnikumynda (kolledjinde) múghalim bolady. Búl ped tehnikum Kýnes audanynyng ortalyghy Bestóbe qalasyna jayghasqan edi. Núrgilding ózi toghyztyraulyq bolatyn, qyzmet babymen Kýnes audanyna joldamamen barypty. Sәrsen men Núrgil ýilenu toyyn Toghyztarauda jasaghannan keyin otbasynyng jaghdayyn oilastyrghan bolu kerek, Sәrsen júmysyn Kýnes audandyq №1-qazaq orta mektebine auystyryp barady.

Al Baghashar Nókejanúly jәne men (Álimjan Áshimúly) institutty 5 jyl oqyp, 1988 jyly shilde aiynda oqu bitirdik. Baghashar Qúlja qalasyndaghy Ile oblystyq №1-qazaq orta mektebine múghalim bolyp ornalasty, keyin 2007 jyldan 2012 jylgha deyin mektep diyrektory boldy. Ol múghalimderge beretin memlekettik birinshi dәrejeli ghylymy ataghyn 2010 jyly alsa, 2019 jyly erekshe dәrejeli ghylymy ataghan alady. 2013 jyldan 2016 jylgha deyin oqytushylardy jetildiru, tәrbiyeleu kensesining jetekshisi mindetin atqarady. 2016 jyldan 2020 jylgha deyin ýkimetting arnayy jiberuimen Shanhay qalalsyna baryp Oqu-aghartu salasynda tórt jyl qyzmet istep, keyin eline qayta oralady.

Synptasyp әri kurstasym Baghashar Nókejanúlymen birge týsken estelik. Qúljagha qalasy.

Al men keshinkirep baryp 1989 jyly sәuir aiynda Ile oblystyq partiya komiyteti, Áyelder birlestigining basqaruynda  jaryq kóretin, «Ile әielderi» (qazir «Shynjang әielderi» dep ózgertilgen. Qytaydaghy qazaq qyz-kelinshekterge arnalghan jar degende jalghyz basylym) jurnalynda kórkemdeushi redaktor, jauapty hatshy jәne tilshi bolyp 5 jylgha juyq júmys istegennen keyin, tarihy otanym Qazaqstangha (1992 jyldyq 9- jeltoqsanynda) qonys audardym. 20 jyl kórmegen synyptasym S.Túrdybekúlymen  2010 jyly kóktemde alghash Almatyda kezdestim. Bir nemere tuysymen birge qydyryp kelipti. Ekeuimiz mening Kóktebedegi jer ýiimde aunap-qunap jatyp ótken-ketkendi bir-eki kýn әngime etip edik.

Ángime arasynda, – Sәke, sutudent kezimizde bәrimiz jas boldyq, qyzdargha syrttay ghashyq bolyp, mahabbatqa talay ret mas boldyq. Sen filologiya  faklitetinde bizden bir kurs tómen oqityn altaylyq Mayra degen qyzgha ghashyq bolyp, sol qyzben mahabbattasyp jýrgen siyaqty edin, keyin qalay airylysyp kettin? – degenimde, ol: «Oy, Áleke, qay-qaydaghyny aityp, eskirmeytin mahabbatty eske týsirding ghoy. Mayramen airylsayyq dep airylysqan joqpyz ghoy. Ózing bilesing men Toghyztaraugha kettim, ol senderden keyin 1989 jyly oqu bitirdi. Ony Ilege alyp qalu ýshin biraz jol jýrip kórdik, alyp qalugha mýmkindik bolmady. Mayra óz eli Kóktoghaygha amalsyz qoshtasyp ketti. Aramyz myng shaqyrym jer bolghandyqtan ekeuimizding baylanysymyz da eriksiz alshaqtay berdi. Qazirgidey sóilesip, telefonmen bolsa da bet-jýzimizdi kórip, sóilesip túratyn mýmkindik ol kezde bolmady ghoy. Poshtadan salghan hatyng oghan on bes kýnde jetetin, onyng maghan jazghan jauap haty on bes kýnnen keyin maghan keletin. Shapqylap baratynday jaqyn jer emes. Qazaq aitady ghoy «kózden ketse kónilden ketedi» dep, osy sózdi qazaq óte dúrys aitqan eken. Sol sarghayghan saghynysh keyin ólenge ainaldy, ekeuimzding mahabbatymyz kýl astynda kómilgen qolamta bolyp qala berdi ghoy. Qazir saghan solkezdegi jazghan «Saghynysh» degen ólenimdi oqyp bereyin:  

«Bilmesem de saghynyshtyng renin,
Kýndiz-týni saghynyshtan jýdedim.
Eshkimdi de saghynbayyn desem de,
Elestedi sening ghana gýl ónin!

Týsiniksiz sәby jazghan shimayday,
Saghynyshtyng óni-týsi shyn qanday?
Biraq, mening kónilimdegi saghynysh,
Dala toly pysyp túrghan bidayday.

Jýrem desem saghynyshqa salynbay,
Keledi әli bir sharasy tabylmay.
Mening býgin kóudemdegi saghynysh,
Kókek degen qústyng beyne zarynday.

Saghynyshta beyne bar ma, tәn bar ma?
Týimedey me, týiedey me, zanghar ma?
Ashy dausym shyghyp kete jazdaydy,
Qyl búrauyn jýregime salghanda.

Kýdikti oilar kónilimdegi kóz ilsin,
Keler kýnning shýlen núry tógilsin!
Saghan senem ainalayyn ghashyghym,
Saghynyshtan qútqaratyn ózinsin!».

– Pay, pay, qanday tamasha mahabbat lrikasy. Sәke, aqyndargha shabyt berip, osynday ólenderding dýniyege keluine sebepker bolatyn ghashyqtyq pen móldir mahabbat sezimi ekeni anyq qoy. Súlu tabighatqa da ghashyq bolyp, nebir tamasha tabighat lrikalaryn jazghan aqyndar kóp boldy ghoy. Jana «Mayra ekeuimzding mahabbatymyz kýl astynda kómilgen qolamta bolyp qala berdi» dep aityp qaldyn, kýl astynda kómilgen qolamta degening «qypqyzyl shoq» qoy. Demek, sening Mayragha degen seziming әli sóne qoymaghan sekildi, oghan segen ghashyqtyq seziming bir ólenmen toqtap qalmaghan bolar?

Sәrsen aqyn tabighatty tamashalap otyrghan sәti.

– Áleke, Mayra mening alghashqy mahabbatym ghoy, qalay úmytayyn, ol bayaghy boyjetken qyz beynesinde qalyp qoydy mening jýregimde. Keyin basqa qyzgha ghashyq bolyp, jana ómir bastadym. Búl – taghdyr, taghdyrgha keyde osylay amalsyz moyyn úsynatyn kezdering bolady eken. Sening de ghashyq bolghan qyzyn, sóz baylasyp jýrgen mahabbatyng boldy ghoy. Biraq sen Qazaqstangha ketetin bolghan son, jýrgen qyzynnyng әke-sheshesi, bauyrlary «qyzymyzdy Qazaqstangha jibermeymiz, eger sen osynda qalsang beremiz» dep qúdalyq ótkizbey, qyzyn bermey qoyghan joq pa? Sen sol qyzdy Qazaqstangha alyp ketem dep Qytay men Qazaqstannyng ortasynda biraz jyl salpaqtap jýrding ghoy, biraq nәtiyje bolmady. Ony men úmytty deysing be? Ómir degen osynday adam balasy týsinip bolmaytyn qiqymet eken. Beyne eskeksiz qayyqqa otyryp alghan adamdar siyaqty, jel qalay aidasa solay kete beredi ekensin. Ony ózing de bilip, týsinip otyrsyn. Sening de eski jarandy tyrnap jýregindi auyrytqan joqpyn ba? Sol ertede jazylghan ólenning biri, sen sóz etip otyrghan tabighat lrikasy «Tanghy sezimdi» oqiyn:

Kókjiyekten kóterildi kýn sәulesi araylap,
Kýnning qyzyl shuaghymen gýlge ainalyp bar aimaq.
Erte oyanghan әnshi qústar bútaghynda aghashtyn,
Qúiqyljytyp sayrap ketti tabighatqa әn arnap.

Seri samal darhandyqpen shashyp júpar shashudy,
Erkeletip tarap jatyr mening buryl shashymdy.
Beton toghan ishindegi nәz kýlkisi sulardyn,
Jaghadaghy qúraqtardyng saltanatyn asyrdy.

Orandy da qyzyl týske tau men dala asylym,
Ón boyyma ystyq sezim sinip ketti jasyryn.
Ertek syndy bir ghajayyp týs kórgendey kýy keshtim,
Sýiip jatyr jasyl әlem aq perishte –  ghashyghyn.

Osy týnnen oyabayyn degen edim, shyn bilgem,
Jylamsyrap júldyz bitken synghyrlaydy bir-birden.
Ay úyalyp syghalady arasynan búlttyn,
Qiyalymmen darbazasyn tars betkittim týnning men».

Sersen kishi qyzy Shuaqpen birge.

– Adam kónilin kóteretin, tamasha sezim syilaytyn óleng eken. Sәke, «qay-qaydaghyny eske týsirdin» dep ózing aitqanday kýlding astyna kómilip qalghan alghashqy mahabbattyng qolamtasyn býgin ekeuimiz arshyp alghanday boldyq qoy. «Kýl astynda kómilgen qolamtany» ózimiz býgin ashyp ketpesek, bәribir bir kýni basqalar ashatyny anyq. Sol sebepti bolary bolyp, boyauy sinip ketken nәrseni jasqanbay, úyalmay ózimiz elge ashyq aityp ketenimiz dúrys sekildi. El basqalardan estigenshe, ózimizding auzymyzdan estigen dúrys qoy. Mayragha arnap jazghan óleng jalghyz emes shyghar, taghy bireuin oqyp jiber, – dedim, men ony qolqalap. Sәrsen ary-beri tenselgen aghashtay qúiryghymen qozghalaqtap baryp ornyna qayta jayghasty da, «sende qoymadyn-au!» degendey, jymiya maghan bir qarap aldy da, «Men seni úmytpadym» degen ólenin oqy jóneldi:

«Men seni úmytpadym, bilesing be?
Sol bir kez qazirgidey túr esimde.
Kәdimgi jibek minez domalaq qyz,
Túrasyng kóz aldymda kýlesing de.

Otyna saghynyshtyng órtep meni,
Sezimning semdi gýli selt etpedi.
Qiyalmen ózindi izdep shiyrlaymyn,
Qanghyghan dәruish syndy ertektegi.

Kóp jyldy artqa salyp sodan beri,
Uaqyt úmyttyrdy saghan meni.
Men seni kórsem-au dep oy keshkende,
Guleydi saghynyshtyng samal-jeli.

Týsimde qol búlghaysyng qyrattardan,
Jalt berip jetkizbeysin, biraq qargham.
Saghynysh keyde sonday tuyndaydy,
Kemudemde antalaghan súraqtardan», – dep qayyrdy jәne tereng kýrsindi.

Sol aqyn Sәrsen Shúghynyq, Shuaq atty eki qyzdyng әkesi bolypty. Qúlja qalasyna qyzmetin auystyryp kelip «Ile aghartuy» jurnalynda bólim redaktory bolyp júmys istep jatypty.  Óitkeni, 2000 jyldyng bas kezinde Ile aimaghy Ile oblysyna qosylady. Qorghas audanyndaghy №2-pedagogikalyq tehniku men Kýnestegi №1-pedagogikalyq tehnikudy biriktirgen kezde, Sәkenning әieli Núrgýl de Qúljagha auysyp keledi. Sodan beri Qúlja qalasyna túryp jatypty. Ile pedagogikalyq tehnikumynyng oqytushysy eken.

Sarsen Túrdybekúly júbay Núrgýl men ýlken qyzy Shúghynyqpen birge.

2015 jyly S.Túrdybekúly zeynet demalysyna shyqqannan keyin,  sol jyly Qytaydyng Atyraudaghy bir múnay kompaniyasyna baryp bir jylday júmys isteydi. Eline qaytar jolynda maghan jolyghyp, Almatyda bir-eki kýn ayaldady. Sonda ol әke-sheshesi men biraz tuysy Almaty oblysynyng Sarqant audanyna (qazirgi Jetisu adanyny) kóship kelgenin aityp edi. Arada, 2016 jyly kóktemde, ol әieli Núrgýlmen eki qyzyn ertip Sarqanttaghy әke-shesine baryp, onda onshaqty kýn ayaldaghannan keyin, qaytar jolynda Almatygha kelgen bolatyn. Sonda Sәkeng keler joly Qazaqstangha birjolata kóship keletinin, ekinshi qyzyn Ahmet Juanov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynyng mýsin jәne dizayyn mamandyghyn oqytqysy keletinin aityp edi. Osy aralyqta Qytaydaghy sayasy nauqan bastalyp ketip, ol armany oryndalmay qaldy. Eng ókinishtisi, ol ayaqpas dertke shaldyghyp, kóp úzamay 2019 jyly 6 mamyrda qaytys bolypty. Marqúm S.Túrdybekúly ózi ketkenimen, onyng eline istegen enbegi men jazyp qaldyrghan dýnmeleri  eskertkish bolyp qaldy.  Tiri bolghanda ótken jyly jeltoqsan aiynda 60 jasqa tolar edi. Ózining 40 jasqa tolghan kezinde jazghan óleni bolu kerek, Sәrsenning «Qyryqtyng qiyaly» degen mynanday óleni bar eken.

«Borbaylatyp uaqytty shauyp kelem,
Borandatyp kóp «olja» tauyp kelem.
Biraq ómir qay kýni ghayyp bolyp,
Qay shúnqyrda qalam dep qauiptenem.

Qorqaq qashan ghúmyrdan ótemin dep,
Kónilderden iz-týzsiz óshemin dep,
Týsip ketken tenizge tebenge úqsap,
Izdetpey-aq zym-ziya ketemin dep!

Qyryq ret boranda búrqasynda,
Tuyndaghan osy oilar bir basymda.
Qiyaldarym sol ýshin qanat qaqty,
Qylysh dәuren qyryqtyng qyrqasynda.

Qúlaq týrip qúmardyng talasyna,
Nóser bolyp qúisam kep ara-túra.
It túmsyghy ótpeytin orman bolsam,
Tarymmenen Júnghardyng dalasynda.

Mylqaulargha til bolyp sóilettirsem,
Oysyzdardyng miyna oy bop kirsem,
Qyzyl-qyrghyn qyrqysqan eki jaqty,
Beybit kýn bop shattyqpen kezdestirsem.

Aqsaqtargha ayaq bop zyr jýgirsem,
Janar bolsam soqyrgha núrly ýmitpen.
Joq-jitikke qyzyrdyng batasy bop,
Syilap bersem bayashat kýndi kýtken.

Ayyghamyn ýreyden sonda ghana,
Sonda ghana tirlikte mәn bola ma?
Sonda ghana ketkenim jón bola ma?
Sonda ghana joldarym ong bola ma?» dep jyrlaghan eken sherli aqyn.

Boyyndaghy asyl qasiyetterin tughan halqyna arnap, eli ýshin ter tógip ketken marqúm Sәrsen Túrdybekúlyn býgin saghyna eske alyp, onyng ónegeli isterin jazyp, sizdermen bólisip otyrmyn. Endi onyng enbek jolyna, istegen qyzmetine, shyqqan biyigine biraz toqtalyp ótelik.

Ile pedagogikalyq institutynyng fizika fakulitetin 1982 jyly ýzdik nәtiyjemen bitirgen S.Túrdybekúly ústazdyq saparyn sol jyldyng qyrkýiek aiynda ózining atajúrty Toghyztarau audandyq №1-orta mektepten bastaydy. 1991 jyly otbasy jaghdayymen Kýnes audandyq №1-orta mektepke auysqan ol ózining aq kónil, ashyq-jarqyn, adamgha jaghymdy minezimen jana әriptesterimen de etene aralasyp, olargha ózining talatty daryn iyesi ekenin birden tanytyp ýlgiredi. Onyng óner-bilimge qúshtar, zerdeli, zerek, isker azamat ekenin bayqaghan mektep әkimshiligi oghan orta mektepting joghary synyptaryna fizika sabaqtaryn beru jәne tolyq orta synyptarynyng synyp jetekshisi siyaqty mindetterdi jýkteydi. Zerdeli jas alghash ústazdyq saparyn bastaghan tәjiriybelerine negizdelip, múghalimdik mamandyqty azamattyq mindetim, boryshym dep sanap, oqushylargha nysanaly sabaq ótu, pysyqtau jasau, sapaly oqu-aghartudy jalpylastyru, tapsyrma beru, tapsyrmany uaghynda tekseru, sabaq dayyndyghyn múqiyat jazu sekildi oqu-oqytu týiinderin myqty iygerip aptasyna 16 saghat sabaq ótedi. Taghy bir jaghynan, synyp jetekshilik júmysyn da tyndyrymdy, oidaghyday atqarady.

Ózine qatang talap qoyyp, bilmegen jerin tәjiriybeli qart ústazdardan qayta-qayta súrap jalyqpay ýirenedi. Bir synyptaghy oqushylardyng minez-qúlqy, is-әreketi, tәrtipke boysynuy, sabaq úghymtaldyghy qanshalyqty dәrejede bolatyndyghyna deyin qadaghylay baqylau jýrgizedi. Olarmen ýirenude, enbekte, taghy basqa da týrli qoghamdyq, әleumettik qimyldarda birge bolyp, olardy ózine bauraydy. Mektepting tәrtip-týzimine qatang boysynyp, oqushylardy, ahlaq, aqyl-oy jәne dene jaqtan jetilgen daryn iyeleri bolugha jebey týsedi. Otbasynda qiynshylyghy bar oqushylargha kómektesu, ýirenuine dem beru, jaqtarynda da qyruar iygi ister istep, mektep újymy men ata-analardyng san mәrte alqauyna ie bolady. Sózimiz dәleldi bolu ýshin bir-ekeuin mysal retinde aita ketelik. Ata-anasynan erte airylyp, qiynshylyq qyspaghynda ómir ótkizip jýrgen Saghila degen qyz oqushynyng jaghdayyn eskergen Sәrsen óz ýiine jatqyzyp oqytumen birge, onyng eki jyldyq oqu qarajatyn óz moynyna alyp, mektep újymy men oqytushy, oqytushylardyng alqauyna bólense. Taghy birde otbasy jaghdayymen oqudan sheginbek bolghan nemese oqudan qol ýzgen ishinara oqushylardyng otbasylaryna deyin baryp, olardyng ata-analaryna qayta-qayta iydeyalyq tәrbie jýrgizip, balalaryn mektep qúshaghynda alansyz oquytuyna týrli jaqtan dem beredi.

S.Túrdybekúly osynday eseli enbekterining arqasynda әr jyly mektep jәne audan jaghynan ýzdik synyp jetekshi, ozat oqytushy bolyp syilansa, ol jetekshilik etken synyptar mektep jәne audan jaghynan úiymdastyrylghan әr jylghy oqytu qyzmeti men ýirenu, enbek, tazalyq, mәdeny kónil ashu siyaqty әleumettik sharalarda aghalap algha shyghyp otyrady. Sәrsenning qolynan týlep úshqan Ánbiya, Biynúr, Baygel qatarly oqushylar búl kýnderi qoghamnyng әr salasynda týrli qyzmetter istep, tughan halqynyng úl-qyzdaryna ainalsa, әsirese, ol orta mektepting joghary jyldyqtaryna eki kezek synyp jetekshilik istegen 1996 jyldan 2002 jyldar aralyghynda meyli sabaq ótude nemese mektep újymy jýktegen týrli qyzmetterde de bolsyn kórnekti tabystargha qol jetkizip, audan jaghynan tirekti oqytushy, oqytu sheberi, audandyq bas júmysshy újymy jaghynan belsendi jas, ýzdik qyzmetker bolyp art-artynan marapattalady.

Búryndy-sondy mektep újymynda fizika oqytu tobynyng bastyghy, mektep júmysshylar újymynyng ýgit alqasy, mektep kensesining hatshysy, mektep júmysshylar újymynyng tóraghasy, kense mengerushisi siyaqty mindetter ótegen Sәkeng 1999 jyly shildening 1-kýni Qytay kommunistik partiyasyna mýshe bolady.

S.Túrdybekúly otbasymen birge. Sayram kóli jaghasy.

Sәrsen Túrdybekúly mektep újymy jýktegen týrli qyzmetti tyndyrymdy, oidaghyday isteumen birge, Ile pedagogikalyq institutynynyng fizika fakulitetinen praktikagha kelgen studenterding sabaq dayyndau, sabaq ótu әdisine ózi tikeley jetekshilik etedi. Mektep diyrektorymen aqyldasyp, mektepte arnauly fizika ýiirmesin qúrady. Ýiirmening jetekshiliginde shygharylatyn «Fizika arnasy» atty aptalyq gazetke ol bastan ayaq ózi jauapty bolyp, búghan jazu-syzugha beyimi bar oqytushy-oqushylardyng fizika ghylymyna qatysty maqala, әdeby shygharma, óleng sekildi tuyndylaryn ýzbey jariyalap, olardyng ómirge ishkeriley aralasyp, tәjiriybe toptauyna, jasampazdyqpen tynbay shúghyldanyp, oy óristerin keneytulerine jol kórsetip otyrady. Sәrsen jazghan «Orta mektep fizika oqytuyndaghy iydeya-morali tәrbiyesining manyzy jóninde» degen maqala 2004 jyly tamyzda Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq Oqu-aghartu mekemesi men Ile oblystyq oqu-aghartu ghylymy qoghamy jaghynan ótkizilgen ghylymy maqalalardy baghalau jarysnda 1-dәrejeli syilyqqa ie bolyp, basqalargha ýlgi boldy. S.Túrdybekúly búdan tys, mektep újymy jaghynan úiymdastyrylghan qabyrgha gazeti jәne ýgit taqtalaryn shygharu siyaqty júmystargha da belsene atsalysyp, oqushylardy suret syzugha, ólen, maqala jazugha jeteleu jaqtarynda da eseli enbekter siniredi.

«Fizikanyng zertteytin,
Tótenshe keng kólemi.
Kókeyinde kókteytin,
Bilim berer óreli.

Mehanika, jyluda,
Elektr men optika.
Atom jayly úghym da,
Jatyr týgel osynda.

Fizikany iygersen,
IYgeresing gharyshty.
Otyryp-ap ýide sen,
Mengeresing alysty.

Auarayyn baqylap,
Baylyqty da tabasyn.
Tirshilikti asyrap,
Naghyz dana bolasyn», – dep ózi aitqanday әrqanday adamnyng ózi sýietin әri qyzyghatyn kәsibi bolady. Endeshe, Sәrsen óz kәsibining qyry men syryna qanyq, segiz qyrly, bir syrly azamat edi.

2007 jyly sәuir aiynda Ile oblysy boyynsha ótkizilgen bastauysh mektep oqushylary ishinen ghylym, tabighat sabaqtaryn ótudegi oqytu sheberlerin tandau jarysynda ýzdik úiymdastyrushy syilyghyna ie bolghan. Onyng búl kýnderi qoghamdaghy qolamtaly mәseleler men oqu-aghartu salasy jәne óz kәsibinen tyng tәjiriybeler qortyp, qalam terbegen ghylymy enbekteri de barshylyq. Onyng qazirge deyin «Qytay oqu-aghartuy», «Halyq oqu-aghartuy», «Shynjang oqu-aghartuy», «Ile aghartuy», «Ile gazeti», «Ile keshi» siyaqty basylymdar da «Orta mektep fizika sabaghyna idiya-morali tәrbiyesin siniru jәne onyng manyzy», «Kiynemetika mәselelerin sheshude ýnemi qoldanylatyn sheberlik», «Sabaq dayyndyghyn leksiyalau qimyly turaly alghashqy oilar» siyaqty kóptegen tartymdy ghylymy maqalalar jariyalanyp, әriptesterining jaqsy baghasyn alsa, 2007 jyly sәuirde «Qytay oqu-aghartuy» men «Halyq oqu-agharuy» jurnaly birlesip ótkizgen ghylymy maqalalardy baghalau bәsekesinde onyng hanzu tilinde jazghan «Poeziyalyq tilding fizika oqytudaghy róli» degen maqalasy memlekettik birinshi dәrejeli syilyqty enshilep, «Osy zaman oqu-aghartuynyn  teoriya jәne praktika minbesi» atty jinaqqa engiziledi.

«Jigitting týrin aitpa, tyndyrghan isin ait» deydi dana qalqymyz. Endeshe, boyynda bar óner-bilimdi úrpaq tәrbiyeleu syndy úlaghatty iske arnap, últ taghdyry ýshin shynayy kýiinip qyzmet istegen talantty daryn iyesi Sәrsen Túrdybekúly óz qyzmetining ódesinen shygha jýrip, qosymsha әdebiyet jasampazdyghymen shúghyldanghan enbekteri de óz aldyna bir tóbe eken. Onyng qazirge deyin  «Anama hat»,  «Nauryz shattyghy», «Qoyshy bәrin», «Barady-au ótip jas dәuren», «Ústazgha sәlem» (tolghau), «Qyzyma aqyl» (tolghau), «Tiyanishan», «Saghynysh jyry», «Qyryqtyng qiyaly», «Bastyghyma әzil», «Ayyqtyryp keudemdegi uayymdy» sekildi 100-ge juyq ólen, tolghaular týrli basylymdarda jaryq kórip, oqyrmandar arasynda kýshti әser qaldyrsa, Kamal Ábilqanúly, Erkin Jetibayúly, Toqtaqymet Núrmambetúly, Satash Naqypúly qatarly belgili sazgerler әnin jazghan «Anashym», «Kele jatyr gýl kóktem», «Barady-au, jas dәuren», «Aq shaghala ayaulym», «Saghynyp jýrmin men seni» sekildi әn mәtinderi Shynjang halyq radiostansiyasy arqyly әue tolqynynda taralyp, júrt jýreginen tereng oryn alady. Ol, ol ma, onyng hanzu tilinen audarghan «Bir júp jiyde aghashy» әngimesi men onnan astam ghylymy audarmasy «Ile gazeti», «Ile keshi» siyaqty basylymdarda jariyalansa, 2006 jyly onyng Ármijan Álibekúlymen birlesip hanzu tilinen tәrjymalaghan «Ortalau mektep matematikasynyng jana sabaq metodikasy» atty kitaby Ile halyq baspasy jaghynan jaryq kóredi.

Qytaydyng qúrylym reformasynyng ishkeriley óristeluine baylanysty 2004 jyly júbayy Núrgýlding qyzmet jaghdayymen Ile oblysynyng ortalyghy Qúlja qalasyna kelgen ol 2006 jyldan bastap Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq Oqu-aghartu mekemesi jaghynan shygharylatyn «Ile aghartuy» jurnalynda bólim redaktory bolyp qyzmet atqarady. Sәrsen Túrdybekúlynan aldaghy josparlary turaly súraghanymda ol:

–   Men radio-televiziya salasynda 1988 jyldan 1991 jylgha deyin ne bәri 3 jyl ghana istedim. Qalghan uaqtymnyng barlyghy negizinen úrpaq tәrbiyeleu syndy úlaghatty iske ainaldy. Aldaghy jerde qazaq oqytushylar men oqushylargha az da bolsa septigi tiyer degen oimen orta mektep fizikasyndaghy manyzdy mazmúndar men teormalardy óleng tiline ainaldyryp, bir kitap etip shygharsam. Búdan tys jazghan ghylymy maqalalarymdy da jinaq etip shygharyp, oqyrman qauymgha úsynsam degen oidamyn», – dep edi.

Sәrsen marqúmmen songhy ret kórgen, songhy ret estelik qaldyrghan sәt.

S.Túrdybekúly óz kәsibine, әsirese oqushylaryna bilim beru men olardy tәrbiyeleuge kelgende jan-tәnimen berilgeni belgili. Júmysynyng qauyrtyghyna, qarbalastyghana baylanysty әueli auyldaghy ata-anasyn izdep baryp, aman-sәlem jasaugha uaqyt tappay qalghan kezderi kóp bolghany anyq. Múny onyng «Anama hat» degen ólennen-aq biluge bolady.

«Keshirshi ana, keshirshi tentegindi,
Tentek úlyng aldynda erke mindi.
Aq sýtinning qadirin endi úghyndym,
Bastap býgin bәseke órt – ómirdi.

Qara ormannyng ishinde halyq degen,
Samghap kelem sen aitqan baghytpenen.
Parasatty ózinning aqylynmen,
Keregimning barlyghyn tauyp kelem.

Týlep úshty mineky bala qúsyn,
Tizgin qolda basqaryp sanaly isin.
Óz jýreging sekildi jýregimmen,
Qúiqyljytyp sayraymyn dalam ýshin.

Ózing eding ómirde bar asqarym,
Ózine arnap ómirde jarasty әnim.
Attanghanda arnaghan aq batanmen,
Biyikterden biyikke talasqanmyn.

Kýnde qarap jýrmising men keler dep,
Auyl ýiding sharuasyn mengerer dep.
Biraq qazir auylgha jete almaymyn,
Alyp taudy aldyma óngerem dep.

Kóz aldymda qol búlghap túrghan beynen,
Men ketkende qoshtasyp tughan jermen.
Elesteysing әlige qyrdan-belden,
Elesteysing tandardan qylang bergen.

Sodan beri ótken jyl az ba sirә,
Saghynyshpen kýneltken jangha asygha.
Jazghan jyrym úqsaydy boz torghaygha,
Qonyp alyp sayraghan tal basyna.

Keshirshi ana, keshirshi, tentegindi!
Tentek úlyng aldynda erke mindi.
Aq sýtinning qadirin endi úghyndym,
Bastap býgin bәseke órt – ómirdi.

Áli mening múratym múzarttar da,
Kóz ilmeymin ýirenip úzaq tangha.
Sen jetpegen armangha jetsem be dap,
Qúlan jortpas bet aldym úzaqtargha», – dep jyrlagha eken aqyn.

Ol 2010 jyly kóktemde Sәrsen Almatygha kelgende mening kitap sóremde túrghan, qytay tilinde jazatyn aqyn-jazushy Aydos Amantayúlynyng ólenderin oqyp, «Áleke, myna Aydos degen aqynnyng ólenderi jaqsy eken, myna kitapty maghan ber, men múny qazaqshalayyn», – dep attay qalap alyp ketip edi. Búl kitap Qytaydyng manday aldy baspalarynyng biri Beyjindegi «Qytay kino» baspasynda 2007 jyly jariyalanghan A.Amantayúlynyng «Eng tolyq jinaq» atty ólender jinaghy bolatyn. Sol jyly jazda Sәrsen osy jinaqtaghy «On besinshi kóktemim» degen poemany audaryp maghan jiberipti. Men ony dayyndap jastargha arnalghan respulikalyq «Ýrker» juralynyng orynbasar redaktory, aqyn Jaras Sәrsekke aparyp berdim. J.Sәrsek ony kóp keshiktirmey «Ýrker» jurnalynyng tamyz aiyndaghy sanyna jarqyratyp berdi. Keyin búl poema Qúlja qalasynda shyghatyn «Ile gazetinde» de basyldy dep estidim. Kólemdi poemanyng alghashqy bóligi:

Áli shalghay jýrsing be?
Kiyesi bar atynnyn,
Aqsha qardy aimalaugha barmaghan ed batylym.
Kenet tәtti úiqysynan oyatyp almay dalany,
Ayaghynyng úshymen basyp sergeldeng oy barady.
Qiyalym mening týn qoynyna zymyrap keyde enedi,
Biraq-biraq úiqysyz aidyng sәulesi jamyrap keledi.
Qanshama ret ýn-týnsiz mylqau týnderdey,
Kólenkemdi taptap, jýredi bireu syr bermey.
Adam keyde kýrsinedi kýz siyaqty kýige enip,
Qas-qaqqansh kim eskerer, men týsindim bir kórip.
Japan dýzde jan baspaghan tistep túryp ernimdi,
Til qatpastan tis jaryp, ishime tarttym demimdi» dep bastalatyn. Búl Sәrsen Túrdybekúlynyng audarmasy bolatyn.

Búl kitap tolyq audarylmay qaldy, jalpy marqúm, S.Túrdybekúlynyng armandarynyng kóbi oryndalmay qaldy. Aramyzdan erte ketip qaldy.

Aytpaqshy, marqúm Sәrsenning jan jary Núrgil 2022 jyly túnghysh qyzy Shúghynyqty úzatu toyyn Qúljada dýrkiretip ótkizip, qútty ornyna qondyrypty, Qazir qyzy men kýieu balasy Ýrimjide júmys istep jýr eken. Al ekinshi qyzy Shuaq Beyjindegi Shel tilder uniyversiytetining halyqaralyq qatnastar fakultetinde ekonomika-biznes jәne aghylshyn tilinen 4 jyl bilim alyp, ony ótken jyly bitiripti. Endi marqúm әkesi armandaghan, ózi qalaghan A.Juanov atyndaghy Qazaq últtyq óner akamediyasynyng mýsin jәne dizayyn mamandyghy boyynsha jalghasyty bilim alu ýshin Almatygha kelip-ketip jýr eken. Osydan bir ay búryn Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyetinde pәnnen emtihan tapsyryp qaytypty.

Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng Almaty qalasy filialynyng jetekshisi O.Ádilbekúlymen kezdesken sәtten estelik.

Shuaq ekinshi ret qaytyp kelgende, men ony Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyn, Almaty filialynyng jauaptysy Omarәli Ádilbekúlyna jolyqtyryp, – Oreke, myna Shuaq Sәrsenqyzy Qytayda joghary mektepti bitiripti, armany Óner akademiyasynyng mýsin jәne dizayyn fakulitetine týsip oqu eken. Osydan bir ay búryn kelip alghashqy emtihanyn tapsyryp qaytypty, endi Óner akademiyasyna qújattaryn ótkizip, kәsipten emtihan beru qalypty.  Sizding istep otyrghan júmysynyz sheteldegi qazaqtarmen mәdeni, bilim, aqparat salasynda baylanystar jasau men kelgen aghayyndargha baghyt-baghdar kórsetip jiberu ghoy. Eger sizge qiyn bolmasa Shuaqty Óner akademiyasyna ertip baryp, qújattaryn tapsyrugha kómektesip jiberseniz, búl qyzymyz qazaq tilinde keybir sózderdi jetkizip aita almaydy eken, mening erteng auylgha barmasam bolmaytyn shúghyl sharuam bolyp túr», – dep edim, Orekeng әkesi Sәrsendi de, anasy Núrgildi de tanitynyn, Núrgilmen mektepte bir synypta oqyghanyn, kllaskom bolghanyn aittyp, ertesi týske qaray ertip barugha kelisti. Shuaq Sәrsenqyzy ekeuimiz onyng bólmesinen kónildi shyqtyq. Men Shuaqty túrghan ýiine jetkizip salyp, ýige qayttym.

Ertesi Omarәli maghan telefon shalyp, Óner akademiyasyna Shuaqty ertip barghanyn, rektrding Astanada is saparmen jýrgenin, sonda bar jauapty qyzmetkerlerge tanystyryp, tapsyryp qaytqanyn aitty. Men oghan raqmetimdi aittym. Býgin osy maqalany jazyp otyryp Shauaq Sәrsenqyzyna telefon shalyp edim, Ol: «Kóke kәsipten emtihan tapsyrgham, keshe habaryn aldym, Óner akademiyasynyng memleketik grantyna týsip oqityn boldym», – dep quanyshty habaryyn jetkizdi. – Qúty bolsyn qyzym, әkeng Sәrsenning aruaghy razy bolatyn boldy! – dedim men de quanyshymdy jasyra almay.

Jatqan jering jayly, topyraghyng torqa bolsyn! Tәnirim aldynnan jarylqasyn! Aruaghyng shat bolsyn, asyl azamat!

Álimjan Áshimúly

Abai.kz