مەن ءسوز ەتپەكشى بولىپ وتىرعان سارسەن تۇردىبەك ۇلى 1986 جىلى ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن، العاش مەكتەپتە وقىتۋشى، ارادا راديو-تەلەۆيزور سالاسىندا جۋرناليست، كەيىندەپ قايتادان وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ورالىپ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ ءۇنى، ايناسى سانالاتىن «ىلە وقۋ-اعارتۋى» جۋرنالىنىڭ ءبولىم رەداكتورى بولادى. ومىردەن تۇيگەنى كوپ، ىزدەنگىش، تالاتتى دارىن يەلەرىنىڭ قاي جەر، قاي ەلگە بارسا دا جۇلدىزى جارىق، مەرەيى ۇستەم بولاتىنى اقيقات.

ول قوعامعا ىشكرىلەي ارالاسا ءجۇرىپ، جۇمىس پەن تۇرمىستىڭ ءتۇرلى اۋىرتپالىقتارىن مىسە تۇتپاي قالامىن قولىنان تاستاماي، قىرۋار سۋرەتتەر سالىپ، حابار، ماقالا، ولەڭ جانە فيزيكا پانىنە قاتىستى عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، وبلىس، اۆتونوميالى رايون جانە مەملەكەت دارەجەلى سىيلىقتاردىڭ يەگەرى بولىپ، وقىرماندار مەن قالىڭ جۇرتتىڭ جاقسى باعاسىن العان تالاتتى ازامات ەدى.

سارسەن ەكەۋىمىز بالا كەزىمىزدەن ءبىر اۋىلدا وستىك جانە سىنىپتاس بولدىق. انىعىن ايتقاندا، ەكەۋىمىز توعىزتاراۋ اۋدانى، تىكارىق ورتا مەكتەبىنىڭ 10-سىنىبىنا دەيىن بىرگە وقىپ، 1982 جىلى شىلدە ايىندا انا مەكتەپ قۇشاعىنان تۇلەپ بىرگە ۇشتىق. ءبىز مەكتەپتە جاقسى وقىدىق (سارسەن ەكەۋىمىز مەكتەپتە سۋرەت سالۋعا اۋەس بولدىق. سارسەننىڭ جانە ءبىر ەرەكشەلىگى ادەبيەتكە قاتتى قىزىعاتىن، ولەڭ جازاتىن). ول مەكتەپ بىتىرگەن جىلى «قوش ەندى بەكتەبىم» دەگەن ولەڭىن جازىپ، مەكتەپ بويىنشا الاڭدا اشىلعان جينالىستىڭ مىنبەرىنە شىعىپ وقىعانى ءالى ەسىمدە.

«باستالىپ سەندە كوكتەمىم،
قاۋاشاق جارىپ كوكتەدىم.
قوش ەندى قورمال ۇستازدار،
قوش ەندى ورتا مەكتەبىم.

قوينىڭدا سەنىڭ وسكەنمىن،
اسىرساپ ويناپ وتكەنمىن.
قوش ەندى جاستىق كوكتەمىم،
قوش ەندى ورتا مەكتەبىم.

اتتانادى بۇگىن تەنتەگىڭ،
جادىنا ساقتاپ وتكەنىن.
قوش ەندى ساباقتاستارىم،
قوش ەندى ورتا مەكتەبىم.

العاشقى ءومىر وتكەلىن،
جەڭىسپەن ءساتتى وتكەردىم.
ارمانىم الدا كوپ مەنىڭ،
قوش ەندى ورتا مەكتەبىم».

تىكارىق ورتا مەتەبىن بىتىرگەن سىنىپتاستارمەن بىرگە تۇسكەن ەستەلىك. 1982 جىلى.

مەنىڭ سارسەننەن باسقا قاليبەك، باعاشار، ءالمۇرات، بەكبوسىن دەگەن سىنىپتاستارىم بولدى. وسى اتى اتالعاندار جوعارى وقۋ ورنىنا تىكارىقتان اتتاندىق. قاليبەك ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ 1-تامىز اۋىل شارۋاشىلىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسسە، ال ءالمۇرات پەن بەكبوسىن قۇلجاداعى ىلە اۋىل شارشىلىق تەكنيكۋمىنا وقۋعا باردى. ءبىر قىزىعى سارسەن، باعاشار جانە مەن ىلە پوداگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىدىق. سارسەن فيزيكا فاكۋلتەتىندە، ال باعاشار ەكەۋىمىز فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 1983 جىلى تۇڭعىش رەت اشىلعان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ تولىق كۋرسىندا وقىدىق. جاتاتىن جاتاقحانامىز ءبىر عىيماراتتا، ال ساباق وقيتىن كورپسىمىز بەن تاماق ىشەتىن اسحانامىز دا ءبىر جەردە. سول سەبەپتى ۇشەۋىمىز ينستيتۋتتا ءجيى كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇراتىنبىز. باعاشار ەكەۋىمىز قازاق ادەبيەتىندە وقىعانىمىزبەن، سارسەن سەكىلدى ولەڭ جازا المايتىنبىز، قىسقاسى ءبىز ونىڭ الدىندا اقىن ەمەس ەدىك. ويتكەنى، ولەڭ – كىم كورىنگەنگە قونا بەرمەيتىن كيەلى ونەر عوي. ۇشەۋىمىز كەزدەسىپ اڭگىمەلەسكەندە، سارسەن سەن وقيتىن ماماندىقتى ءبىز، ال ءبىز وقيتىن ماماندىقتى سەن وقىپ جۇرگەن جوقسىڭ با دەپ ءبىر-بىرىمزگە ازىلدەسەتىنبىز. سارسەنىڭ ولەڭدەرى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە گازەت-جۋرنالدار دا جاريالانا باستان بولاتىن.

وسىدان كەيىن ءسىز نەگە ولاي بولعان؟ بىزدىكى سەكىلدى ءوزىنىڭ قالاعان جوعارعى وقۋ ورنىنا بارىپ ەمتيحان تاپسىرماعان با، مۇنىسى نەسى؟ دەپ تاڭعالىپ، تاڭىرقاپ وتىرعان شىعارسىز. سىزدەردىكى («سىزدەردىكى» دەپ كەڭەس وداعىن ايتىپ وتىرمىن عوي) سەكىلدى تالاپكەرلەر ءوزىنىڭ قالاعان، ءوزى تاڭداعان ماماندىققا، جوعارى وقۋ ورنىنا بارىپ ەمتيحان بەرۋ بىزدە بولعان ەمەس. قىسقاسى ونداي مۇمكىندىك ول كەزدە جوق ەدى. قىتايدا جوعارى وقۋ ورنىنا بىزگە دەيىنگى تالاپكەرلەردى مەملەكەتتىك ەمتيحانعا قاتىستىرماي-اق قابىلداي بەرەتىن. بۇل قىتايداعى اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» ناتيجەسى ەدى. سول سەبەپتى ءدال سول زاماندا مەكتەپتى جاقسى وقىساڭ دا، ناشار وقىساڭ دا، مەكتەپتى بىتىرە الماي ورتا جولدا وقۋدان شىعىپ كەتسەڭ دە ءبارىبىر بولاتىن. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قالاۋىنا جاقساڭ، شارتىنا تولساڭ، ولاردىڭ تالداۋىنا ىلىكسەڭ بولدى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كەز كەلگەنىنە بارىپ وقي بەرەتىنسىڭ. قىتايدىڭ «جۇمىسشى، ديقان ستۋدەنتى» دەگەن اتاۋى وسى كەزدە قالىپتاستى.

سىنىپتاستاردىڭ 40 جىلدىق كەزدەسۋىنەن ەستەلىك. 2022 جىلى.

1978 جىلى دىڭ شاۋپيڭ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن، بۇل ساياسات تۇبەگەيلى وزگەرتىلىپ، «مەملەكەت بويىنشا ءبىر تۇتاس ەمتيحان الۋ» ءتۇزىمى جولعا قويىلادى. ساپالى وقۋ-اعارتۋ مەن ساپالى ءبىلىم، عىلىم مەملەكەتتى قۇتقارادى، حالىقتى قيىنشىلىقتان الىپ شىعادى دەگەن ساياسات ەتەك الدى. الدىمەن وقۋ-اعارتۋعا تۇبەگەيلى رەفورما جۇرگىزىپ، مۇعالىمدەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرىپ، ساپالى باعدارلامالار ازىرلەندى. جانە ونىڭ ىسكە اسىرىلۋ بارىسى جوعارىدان باستاپ تومەنگە دەيىن قاداعىلاندى. ولقىلىقتارى تولىقتىرىلىپ، كەشىلىكتەرى دەر كەزىندە تۇزەتىلىپ وتىردى. قىسقاسى 1978 جىلى مەكتەپ بىتىرەتىن وقۋشىلاردان باستاپ، «مەملەكەتتىك ءبىر تۇتاس ەمتيحان الۋ» ءتۇزىمى جولعا قويىلىپ، ءبىلىمدى جاستار جوعارى ورلەپ وقۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى.

وقۋشىلار ەمتيحان تاپسىراتىن پانىنە قاراي – جاراتىلىستىق عىلىم جانە قوعامدىق عىلىم (گۋمانيتارلىق عىلىم) دەپ ەكى توپقا ءبولىندى. جاراتىلىستىق عىلىمعا – ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا جانە قىتاي ءتىلى كىرەتىن، ال قوعامدىق عىلىمعا – ماتەماتيكا، ادەبيەت، تاريح، جاعىرافيا (گەگەروفيا), قىتاي ءتىلى جانە ساياسات ءپانى جاتاتىن. سودان س.تۇردىبەكۇلى، قاليبەك، ءالمۇرات ساعىمبايۇلى جانە بەكبوسىن تۇرعىنبايۇلى جاراتىلىستىق عىلىم بويىنشا ەمتيحان بەردى دە، ال باعاشار ەكەۋىمىز قوعامدىق عىلىمعا ەمتيحان بەردىك. العىشقى ىرىكتەۋ ەمتيحانىنان ءوتىپ، «مەملەكەتتىك ءبىر تۇتاس ەمتيحاندى» تاپسىرۋدىڭ الدىندا وقيمەن دەنگەن بىرنەشە جوعارى مەكتەپتى تالداپ انكەتاعا تولتىرىپ جىبەرەسىڭ. ەگەر ەمتيحان ناتيجەڭىز جوعارى وقۋ ورنىنا قابىلداۋ شەگىنە ءىلىنىپ جاتسا، ءاربىر وقۋ ورنىندارىنىڭ تالاپكەر قابىلدايتىن جاۋاپتىلارى الدىن الا تولتىرىپ جىبەرگەن انكەتاعا قاراپ وتىرىپ قابىلدايدى.  شاقىرتۋ ءسىزدىڭ قولىڭىزعا تيگەنشە قاي وقۋ ورنىنا باراتىنىڭىزدى دا بىلمەيسىز. بۇل كادىمگى قازاقتىڭ جەرەبە تاستاعانى سەكىلدى دۇنيە بولاتىن. مىنە، وسىنداي جاعدايدىڭ سەبەبىنەن تالاپكەرلەردىڭ كوبىنىڭ ءوزىنىڭ قالاعان ماماندىعىنا بارا الماي وكىنىپ جاتاتىنى. بىراق س.تۇردىبەكۇلىن وكىندى دەپ ايتا الماسپىن، ول فيزيكا ءپانىن جاقسى كورەتىن. ال مەنىڭ جاقسى كورەتىن پاندەرىم – گەگارافيا، تاريح، ماتەماتيكا جانە حيميا پاندەرى بولاتىن. مەنىڭ قوعامدىق عىلىمعا ەمتيحان بەرگەن سەبەبىم تاريح ماماندىعىن وقۋ ەدى. ول ارمانىم ورىندالماي، ىلە پاداگويكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنەن بىراق شىقتىم، بىراق بۇعان وكىنگەن ەمەسپىن. ولەڭ جازا الماعانىممەن ادەبيەت عىلىمىنا دەگەن اۋەستىگىم ارتىپ، ادەبيەت تانۋعا مۇمكىندىك الدىم، العاشقى نەگىزىن قالادىم. سونىڭ جەمىسىن قازىر جەپ، يگىلىگىن كورىپ كەلەمىن.

ماماندىعىمىز باسقا-باسقا بولعاندىقتان وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن دە جۇمىستىڭ قاجەتىنە قاراي الدى-الدىمىزعا كەتتىك. سارسەن وقىعان ماماندىق 4 جىل بولعاندىقتان، ول بىزدەن بۇرىن وقۋ ءبىتىرىپ توعىزتاراۋ اۋداندىق 1- قازاق ورتا مەكتەبىنە ءبولىنىپ باردى، وندا ەكى جىلداي مۇعالىم بولعاننان كەيىن، اۋداندىق راديو-تەلەيزيا مەكەمەسىنە جۋرناليست بولىپ باردى. جاڭا ماقالامىزدىڭ باسىندا «ومىردەن تۇيگەنى كوپ، ىزدەنگىش، تالاتتى دارىن يەلەرىنىڭ قاي جەر، قاي ەلگە بارسا دا جۇلدىزى جارىق، مەرەيى ۇستەم بولاتىنى اقيقات» دەپ ايتقانىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى وسىدان بولاتىن. ونىڭ وقىعانى فيزيكا عىلىمى بولعانىمەن، جۋرناليتيكا سالاسىننا دا بەلگىلى قولتاڭباسىن قالتىرىپ ۇلگىردى. ويتكەنى، ءسوز بايلاسقان،  باس قۇرايمىن دەپ جۇرگەن قالىڭدىعى نۇرگىل شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ كەلىپ، ىلە ايماقتىق №1-پاداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا (كوللەدجىندە) مۇعالىم بولادى. بۇل پەد تەحنيكۋم كۇنەس اۋدانىنىڭ ورتالىعى بەستوبە قالاسىنا جايعاسقان ەدى. نۇرگىلدىڭ ءوزى توعىزتىراۋلىق بولاتىن، قىزمەت بابىمەن كۇنەس اۋدانىنا جولدامامەن بارىپتى. سارسەن مەن نۇرگىل ۇيلەنۋ تويىن توعىزتاراۋدا جاساعاننان كەيىن وتباسىنىڭ جاعدايىن ويلاستىرعان بولۋ كەرەك، سارسەن جۇمىسىن كۇنەس اۋداندىق №1-قازاق ورتا مەكتەبىنە اۋىستىرىپ بارادى.

ال باعاشار نوكەجانۇلى جانە مەن ء(الىمجان ءاشىمۇلى) ينستيتۋتتى 5 جىل وقىپ، 1988 جىلى شىلدە ايىندا وقۋ بىتىردىك. باعاشار قۇلجا قالاسىنداعى ىلە وبلىستىق №1-قازاق ورتا مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ ورنالاستى، كەيىن 2007 جىلدان 2012 جىلعا دەيىن مەكتەپ ديرەكتورى بولدى. ول مۇعالىمدەرگە بەرەتىن مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى عىلىمي اتاعىن 2010 جىلى السا، 2019 جىلى ەرەكشە دارەجەلى عىلىمي اتاعان الادى. 2013 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن وقىتۋشىلاردى جەتىلدىرۋ، تاربيەلەۋ كەڭسەسىنىڭ جەتەكشىسى مىندەتىن اتقارادى. 2016 جىلدان 2020 جىلعا دەيىن ۇكىمەتتىڭ ارنايى جىبەرۋىمەن شاڭحاي قالالسىنا بارىپ وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ءتورت جىل قىزمەت ىستەپ، كەيىن ەلىنە قايتا ورالادى.

سىنپتاسىپ ءارى كۋرستاسىم باعاشار نوكەجانۇلىمەن بىرگە تۇسكەن ەستەلىك. قۇلجاعا قالاسى.

ال مەن كەشىنكىرەپ بارىپ 1989 جىلى ءساۋىر ايىندا ىلە وبلىستىق پارتيا كوميتەتى، ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ باسقارۋىندا  جارىق كورەتىن، «ىلە ايەلدەرى» (قازىر «شىڭجاڭ ايەلدەرى» دەپ وزگەرتىلگەن. قىتايداعى قازاق قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنالعان جار دەگەندە جالعىز باسىلىم) جۋرنالىندا كوركەمدەۋشى رەداكتور، جاۋاپتى حاتشى جانە ءتىلشى بولىپ 5 جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن، تاريحي وتانىم قازاقستانعا (1992 جىلدىق 9- جەلتوقسانىندا) قونىس اۋداردىم. 20 جىل كورمەگەن سىنىپتاسىم س.تۇردىبەكۇلىمەن  2010 جىلى كوكتەمدە العاش الماتىدا كەزدەستىم. ءبىر نەمەرە تۋىسىمەن بىرگە قىدىرىپ كەلىپتى. ەكەۋىمىز مەنىڭ كوكتەبەدەگى جەر ۇيىمدە اۋناپ-قۋناپ جاتىپ وتكەن-كەتكەندى ءبىر-ەكى كۇن اڭگىمە ەتىپ ەدىك.

اڭگىمە اراسىندا، – ساكە، سۋتۋدەنت كەزىمىزدە ءبارىمىز جاس بولدىق، قىزدارعا سىرتتاي عاشىق بولىپ، ماحابباتقا تالاي رەت ماس بولدىق. سەن فيلولوگيا  فاكلتەتىندە بىزدەن ءبىر كۋرس تومەن وقيتىن التايلىق مايرا دەگەن قىزعا عاشىق بولىپ، سول قىزبەن ماحابباتتاسىپ جۇرگەن سياقتى ەدىڭ، كەيىن قالاي ايرىلىسىپ كەتتىڭ؟ – دەگەنىمدە، ول: «وي، الەكە، قاي-قايداعىنى ايتىپ، ەسكىرمەيتىن ماحابباتتى ەسكە ءتۇسىردىڭ عوي. مايرامەن ايرىلسايىق دەپ ايرىلىسقان جوقپىز عوي. ءوزىڭ بىلەسىڭ مەن توعىزتاراۋعا كەتتىم، ول سەندەردەن كەيىن 1989 جىلى وقۋ ءبىتىردى. ونى ىلەگە الىپ قالۋ ءۇشىن ءبىراز جول ءجۇرىپ كوردىك، الىپ قالۋعا مۇمكىندىك بولمادى. مايرا ءوز ەلى كوكتوعايعا امالسىز قوشتاسىپ كەتتى. ارامىز مىڭ شاقىرىم جەر بولعاندىقتان ەكەۋىمىزدىڭ بايلانىسىمىز دا ەرىكسىز الشاقتاي بەردى. قازىرگىدەي سويلەسىپ، تەلەفونمەن بولسا دا بەت-ءجۇزىمىزدى كورىپ، سويلەسىپ تۇراتىن مۇمكىندىك ول كەزدە بولمادى عوي. پوشتادان سالعان حاتىڭ وعان ون بەس كۇندە جەتەتىن، ونىڭ ماعان جازعان جاۋاپ حاتى ون بەس كۇننەن كەيىن ماعان كەلەتىن. شاپقىلاپ باراتىنداي جاقىن جەر ەمەس. قازاق ايتادى عوي «كوزدەن كەتسە كوڭىلدەن كەتەدى» دەپ، وسى ءسوزدى قازاق وتە دۇرىس ايتقان ەكەن. سول سارعايعان ساعىنىش كەيىن ولەڭگە اينالدى، ەكەۋىمزدىڭ ماحابباتىمىز كۇل استىندا كومىلگەن قولامتا بولىپ قالا بەردى عوي. قازىر ساعان سولكەزدەگى جازعان «ساعىنىش» دەگەن ولەڭىمدى وقىپ بەرەيىن:  

«بىلمەسەم دە ساعىنىشتىڭ رەڭىن،
كۇندىز-ءتۇنى ساعىنىشتان جۇدەدىم.
ەشكىمدى دە ساعىنبايىن دەسەم دە،
ەلەستەدى سەنىڭ عانا گۇل ءوڭىڭ!

تۇسىنىكسىز ءسابي جازعان شيمايداي،
ساعىنىشتىڭ ءوڭى-ءتۇسى شىن قانداي؟
بىراق، مەنىڭ كوڭىلىمدەگى ساعىنىش،
دالا تولى پىسىپ تۇرعان بيدايداي.

جۇرەم دەسەم ساعىنىشقا سالىنباي،
كەلەدى ءالى ءبىر شاراسى تابىلماي.
مەنىڭ بۇگىن كوۋدەمدەگى ساعىنىش،
كوكەك دەگەن قۇستىڭ بەينە زارىنداي.

ساعىنىشتا بەينە بار ما، ءتان بار ما؟
تۇيمەدەي مە، تۇيەدەي مە، زاڭعار ما؟
اششى داۋسىم شىعىپ كەتە جازدايدى،
قىل بۇراۋىن جۇرەگىمە سالعاندا.

كۇدىكتى ويلار كوڭىلىمدەگى كوز ءىلسىن،
كەلەر كۇننىڭ شۇلەن نۇرى توگىلسىن!
ساعان سەنەم اينالايىن عاشىعىم،
ساعىنىشتان قۇتقاراتىن ءوزىڭسىڭ!».

– پاي، پاي، قانداي تاماشا ماحاببات لريكاسى. ساكە، اقىندارعا شابىت بەرىپ، وسىنداي ولەڭدەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر بولاتىن عاشىقتىق پەن ءمولدىر ماحاببات سەزىمى ەكەنى انىق قوي. سۇلۋ تابيعاتقا دا عاشىق بولىپ، نەبىر تاماشا تابيعات لريكالارىن جازعان اقىندار كوپ بولدى عوي. جاڭا «مايرا ەكەۋىمزدىڭ ماحابباتىمىز كۇل استىندا كومىلگەن قولامتا بولىپ قالا بەردى» دەپ ايتىپ قالدىڭ، كۇل استىندا كومىلگەن قولامتا دەگەنىڭ «قىپقىزىل شوق» قوي. دەمەك، سەنىڭ مايراعا دەگەن سەزىمىڭ ءالى سونە قويماعان سەكىلدى، وعان سەگەن عاشىقتىق سەزىمىڭ ءبىر ولەڭمەن توقتاپ قالماعان بولار؟

سارسەن اقىن تابيعاتتى تاماشالاپ وتىرعان ءساتى.

– الەكە، مايرا مەنىڭ العاشقى ماحابباتىم عوي، قالاي ۇمىتايىن، ول باياعى بويجەتكەن قىز بەينەسىندە قالىپ قويدى مەنىڭ جۇرەگىمدە. كەيىن باسقا قىزعا عاشىق بولىپ، جاڭا ءومىر باستادىم. بۇل – تاعدىر، تاعدىرعا كەيدە وسىلاي امالسىز مويىن ۇسىناتىن كەزدەرىڭ بولادى ەكەن. سەنىڭ دە عاشىق بولعان قىزىڭ، ءسوز بايلاسىپ جۇرگەن ماحابباتىڭ بولدى عوي. بىراق سەن قازاقستانعا كەتەتىن بولعان سوڭ، جۇرگەن قىزىڭنىڭ اكە-شەشەسى، باۋىرلارى «قىزىمىزدى قازاقستانعا جىبەرمەيمىز، ەگەر سەن وسىندا قالساڭ بەرەمىز» دەپ قۇدالىق وتكىزبەي، قىزىن بەرمەي قويعان جوق پا؟ سەن سول قىزدى قازاقستانعا الىپ كەتەم دەپ قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ورتاسىندا ءبىراز جىل سالپاقتاپ ءجۇردىڭ عوي، بىراق ناتيجە بولمادى. ونى مەن ۇمىتتى دەيسىڭ بە؟ ءومىر دەگەن وسىنداي ادام بالاسى ءتۇسىنىپ بولمايتىن قيقىمەت ەكەن. بەينە ەسكەكسىز قايىققا وتىرىپ العان ادامدار سياقتى، جەل قالاي ايداسا سولاي كەتە بەرەدى ەكەنسىڭ. ونى ءوزىڭ دە ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ وتىرسىڭ. سەنىڭ دە ەسكى جاراڭدى تىرناپ جۇرەگىڭدى اۋىرىتقان جوقپىن با؟ سول ەرتەدە جازىلعان ولەڭنىڭ ءبىرى، سەن ءسوز ەتىپ وتىرعان تابيعات لريكاسى «تاڭعى سەزىمدى» وقيىن:

كوكجيەكتەن كوتەرىلدى كۇن ساۋلەسى ارايلاپ،
كۇننىڭ قىزىل شۋاعىمەن گۇلگە اينالىپ بار ايماق.
ەرتە ويانعان ءانشى قۇستار بۇتاعىندا اعاشتىڭ،
قۇيقىلجىتىپ سايراپ كەتتى تابيعاتقا ءان ارناپ.

سەرى سامال دارحاندىقپەن شاشىپ جۇپار شاشۋدى،
ەركەلەتىپ تاراپ جاتىر مەنىڭ بۋرىل شاشىمدى.
بەتون توعان ىشىندەگى ءناز كۇلكىسى سۋلاردىڭ،
جاعاداعى قۇراقتاردىڭ سالتاناتىن اسىردى.

وراندى دا قىزىل تۇسكە تاۋ مەن دالا اسىلىم،
ءون بويىما ىستىق سەزىم ءسىڭىپ كەتتى جاسىرىن.
ەرتەك سىندى ءبىر عاجايىپ ءتۇس كورگەندەي كۇي كەشتىم،
ءسۇيىپ جاتىر جاسىل الەم اق پەرىشتە –  عاشىعىن.

وسى تۇننەن ويابايىن دەگەن ەدىم، شىن بىلگەم،
جىلامسىراپ جۇلدىز بىتكەن سىڭعىرلايدى ءبىر-بىردەن.
اي ۇيالىپ سىعالادى اراسىنان بۇلتتىڭ،
قيالىممەن داربازاسىن تارس بەتكىتتىم ءتۇننىڭ مەن».

سەرسەن كىشى قىزى شۋاقپەن بىرگە.

– ادام كوڭىلىن كوتەرەتىن، تاماشا سەزىم سىيلايتىن ولەڭ ەكەن. ساكە، «قاي-قايداعىنى ەسكە ءتۇسىردىڭ» دەپ ءوزىڭ ايتقانداي كۇلدىڭ استىنا كومىلىپ قالعان العاشقى ماحابباتتىڭ قولامتاسىن بۇگىن ەكەۋىمىز ارشىپ العانداي بولدىق قوي. «كۇل استىندا كومىلگەن قولامتانى» ءوزىمىز بۇگىن اشىپ كەتپەسەك، ءبارىبىر ءبىر كۇنى باسقالار اشاتىنى انىق. سول سەبەپتى بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ كەتكەن نارسەنى جاسقانباي، ۇيالماي ءوزىمىز ەلگە اشىق ايتىپ كەتەنىمىز دۇرىس سەكىلدى. ەل باسقالاردان ەستىگەنشە، ءوزىمىزدىڭ اۋزىمىزدان ەستىگەن دۇرىس قوي. مايراعا ارناپ جازعان ولەڭ جالعىز ەمەس شىعار، تاعى بىرەۋىن وقىپ جىبەر، – دەدىم، مەن ونى قولقالاپ. سارسەن ارى-بەرى تەڭسەلگەن اعاشتاي قۇيرىعىمەن قوزعالاقتاپ بارىپ ورنىنا قايتا جايعاستى دا، «سەندە قويمادىڭ-اۋ!» دەگەندەي، جىميا ماعان ءبىر قاراپ الدى دا، «مەن سەنى ۇمىتپادىم» دەگەن ولەڭىن وقي جونەلدى:

«مەن سەنى ۇمىتپادىم، بىلەسىڭ بە؟
سول ءبىر كەز قازىرگىدەي تۇر ەسىمدە.
كادىمگى جىبەك مىنەز دومالاق قىز،
تۇراسىڭ كوز الدىمدا كۇلەسىڭ دە.

وتىنا ساعىنىشتىڭ ورتەپ مەنى،
سەزىمنىڭ سەمدى گۇلى سەلت ەتپەدى.
قيالمەن ءوزىڭدى ىزدەپ شيىرلايمىن،
قاڭعىعان ءدارۋىش سىندى ەرتەكتەگى.

كوپ جىلدى ارتقا سالىپ سودان بەرى،
ۋاقىت ۇمىتتىردى ساعان مەنى.
مەن سەنى كورسەم-اۋ دەپ وي كەشكەندە،
گۋلەيدى ساعىنىشتىڭ سامال-جەلى.

تۇسىمدە قول بۇلعايسىڭ قىراتتاردان،
جالت بەرىپ جەتكىزبەيسىڭ، بىراق قارعام.
ساعىنىش كەيدە سونداي تۋىندايدى،
كەمۋدەمدە انتالاعان سۇراقتاردان»، – دەپ قايىردى جانە تەرەڭ كۇرسىندى.

سول اقىن سارسەن شۇعىنىق، شۋاق اتتى ەكى قىزدىڭ اكەسى بولىپتى. قۇلجا قالاسىنا قىزمەتىن اۋىستىرىپ كەلىپ «ىلە اعارتۋى» جۋرنالىندا ءبولىم رەداكتورى بولىپ جۇمىس ىستەپ جاتىپتى.  ويتكەنى، 2000 جىلدىڭ باس كەزىندە ىلە ايماعى ىلە وبلىسىنا قوسىلادى. قورعاس اۋدانىنداعى №2-پەداگوگيكالىق تەحنيكۋ مەن كۇنەستەگى №1-پەداگوگيكالىق تەحنيكۋدى بىرىكتىرگەن كەزدە، ساكەڭنىڭ ايەلى نۇرگۇل دە قۇلجاعا اۋىسىپ كەلەدى. سودان بەرى قۇلجا قالاسىنا تۇرىپ جاتىپتى. ىلە پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ وقىتۋشىسى ەكەن.

سارسەن تۇردىبەكۇلى جۇباي نۇرگۇل مەن ۇلكەن قىزى شۇعىنىقپەن بىرگە.

2015 جىلى س.تۇردىبەكۇلى زەينەت دەمالىسىنا شىققاننان كەيىن،  سول جىلى قىتايدىڭ اتىراۋداعى ءبىر مۇناي كومپانياسىنا بارىپ ءبىر جىلداي جۇمىس ىستەيدى. ەلىنە قايتار جولىندا ماعان جولىعىپ، الماتىدا ءبىر-ەكى كۇن ايالدادى. سوندا ول اكە-شەشەسى مەن ءبىراز تۋىسى الماتى وبلىسىنىڭ سارقانت اۋدانىنا (قازىرگى جەتىسۋ ادانىنى) كوشىپ كەلگەنىن ايتىپ ەدى. ارادا، 2016 جىلى كوكتەمدە، ول ايەلى نۇرگۇلمەن ەكى قىزىن ەرتىپ سارقانتتاعى اكە-شەسىنە بارىپ، وندا ونشاقتى كۇن ايالداعاننان كەيىن، قايتار جولىندا الماتىعا كەلگەن بولاتىن. سوندا ساكەڭ كەلەر جولى قازاقستانعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلەتىنىن، ەكىنشى قىزىن احمەت جۋانوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ ءمۇسىن جانە ديزايىن ماماندىعىن وقىتقىسى كەلەتىنىن ايتىپ ەدى. وسى ارالىقتا قىتايداعى ساياسي ناۋقان باستالىپ كەتىپ، ول ارمانى ورىندالماي قالدى. ەڭ وكىنىشتىسى، ول اياقپاس دەرتكە شالدىعىپ، كوپ ۇزاماي 2019 جىلى 6 مامىردا قايتىس بولىپتى. مارقۇم س.تۇردىبەكۇلى ءوزى كەتكەنىمەن، ونىڭ ەلىنە ىستەگەن ەڭبەگى مەن جازىپ قالدىرعان دۇنمەلەرى  ەسكەرتكىش بولىپ قالدى.  ءتىرى بولعاندا وتكەن جىلى جەلتوقسان ايىندا 60 جاسقا تولار ەدى. ءوزىنىڭ 40 جاسقا تولعان كەزىندە جازعان ولەڭى بولۋ كەرەك، سارسەننىڭ «قىرىقتىڭ قيالى» دەگەن مىنانداي ولەڭى بار ەكەن.

«بوربايلاتىپ ۋاقىتتى شاۋىپ كەلەم،
بورانداتىپ كوپ «ولجا» تاۋىپ كەلەم.
بىراق ءومىر قاي كۇنى عايىپ بولىپ،
قاي شۇڭقىردا قالام دەپ قاۋىپتەنەم.

قورقاق قاشان عۇمىردان وتەمىن دەپ،
كوڭىلدەردەن ءىز-ءتۇزسىز وشەمىن دەپ،
ءتۇسىپ كەتكەن تەڭىزگە تەبەنگە ۇقساپ،
ىزدەتپەي-اق زىم-زيا كەتەمىن دەپ!

قىرىق رەت بوراندا بۇرقاسىندا،
تۋىنداعان وسى ويلار ءبىر باسىمدا.
قيالدارىم سول ءۇشىن قانات قاقتى،
قىلىش داۋرەن قىرىقتىڭ قىرقاسىندا.

قۇلاق ءتۇرىپ قۇماردىڭ تالاسىنا،
نوسەر بولىپ قۇيسام كەپ ارا-تۇرا.
يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمان بولسام،
تارىممەنەن جۇڭعاردىڭ دالاسىندا.

مىلقاۋلارعا ءتىل بولىپ سويلەتتىرسەم،
ويسىزداردىڭ ميىنا وي بوپ كىرسەم،
قىزىل-قىرعىن قىرقىسقان ەكى جاقتى،
بەيبىت كۇن بوپ شاتتىقپەن كەزدەستىرسەم.

اقساقتارعا اياق بوپ زىر جۇگىرسەم،
جانار بولسام سوقىرعا نۇرلى ۇمىتپەن.
جوق-جىتىككە قىزىردىڭ باتاسى بوپ،
سىيلاپ بەرسەم باياشات كۇندى كۇتكەن.

ايىعامىن ۇرەيدەن سوندا عانا،
سوندا عانا تىرلىكتە ءمان بولا ما؟
سوندا عانا كەتكەنىم ءجون بولا ما؟
سوندا عانا جولدارىم وڭ بولا ما؟» دەپ جىرلاعان ەكەن شەرلى اقىن.

بويىنداعى اسىل قاسيەتتەرىن تۋعان حالقىڭا ارناپ، ەلى ءۇشىن تەر توگىپ كەتكەن مارقۇم سارسەن تۇردىبەكۇلىن بۇگىن ساعىنا ەسكە الىپ، ونىڭ ونەگەلى ىستەرىن جازىپ، سىزدەرمەن ءبولىسىپ وتىرمىن. ەندى ونىڭ ەڭبەك جولىنا، ىستەگەن قىزمەتىنە، شىققان بيىگىنە ءبىراز توقتالىپ وتەلىك.

ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىن 1982 جىلى ۇزدىك ناتيجەمەن بىتىرگەن س.تۇردىبەكۇلى ۇستازدىق ساپارىن سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءوزىنىڭ اتاجۇرتى توعىزتاراۋ اۋداندىق №1-ورتا مەكتەپتەن باستايدى. 1991 جىلى وتباسى جاعدايىمەن كۇنەس اۋداندىق №1-ورتا مەكتەپكە اۋىسقان ول ءوزىنىڭ اق كوڭىل، اشىق-جارقىن، ادامعا جاعىمدى مىنەزىمەن جاڭا ارىپتەستەرىمەن دە ەتەنە ارالاسىپ، ولارعا ءوزىنىڭ تالاتتى دارىن يەسى ەكەنىن بىردەن تانىتىپ ۇلگىرەدى. ونىڭ ونەر-بىلىمگە قۇشتار، زەردەلى، زەرەك، ىسكەر ازامات ەكەنىن بايقاعان مەكتەپ اكىمشىلىگى وعان ورتا مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپتارىنا فيزيكا ساباقتارىن بەرۋ جانە تولىق ورتا سىنىپتارىنىڭ سىنىپ جەتەكشىسى سياقتى مىندەتتەردى جۇكتەيدى. زەردەلى جاس العاش ۇستازدىق ساپارىن باستاعان تاجىريبەلەرىنە نەگىزدەلىپ، مۇعالىمدىك ماماندىقتى ازاماتتىق مىندەتىم، بورىشىم دەپ ساناپ، وقۋشىلارعا نىسانالى ساباق ءوتۋ، پىسىقتاۋ جاساۋ، ساپالى وقۋ-اعارتۋدى جالپىلاستىرۋ، تاپسىرما بەرۋ، تاپسىرمانى ۋاعىندا تەكسەرۋ، ساباق دايىندىعىن مۇقيات جازۋ سەكىلدى وقۋ-وقىتۋ تۇيىندەرىن مىقتى يگەرىپ اپتاسىنا 16 ساعات ساباق وتەدى. تاعى ءبىر جاعىنان، سىنىپ جەتەكشىلىك جۇمىسىن دا تىندىرىمدى، ويداعىداي اتقارادى.

وزىنە قاتاڭ تالاپ قويىپ، بىلمەگەن جەرىن تاجىريبەلى قارت ۇستازداردان قايتا-قايتا سۇراپ جالىقپاي ۇيرەنەدى. ءبىر سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقى، ءىس-ارەكەتى، تارتىپكە بويسىنۋى، ساباق ۇعىمتالدىعى قانشالىقتى دارەجەدە بولاتىندىعىنا دەيىن قاداعىلاي باقىلاۋ جۇرگىزەدى. ولارمەن ۇيرەنۋدە، ەڭبەكتە، تاعى باسقا دا ءتۇرلى قوعامدىق، الەۋمەتتىك قيمىلداردا بىرگە بولىپ، ولاردى وزىنە باۋرايدى. مەكتەپتىڭ ءتارتىپ-تۇزىمىنە قاتاڭ بويسىنىپ، وقۋشىلاردى، احلاق، اقىل-وي جانە دەنە جاقتان جەتىلگەن دارىن يەلەرى بولۋعا جەبەي تۇسەدى. وتباسىندا قيىنشىلىعى بار وقۋشىلارعا كومەكتەسۋ، ۇيرەنۋىنە دەم بەرۋ، جاقتارىندا دا قىرۋار يگى ىستەر ىستەپ، مەكتەپ ۇجىمى مەن اتا-انالاردىڭ سان مارتە القاۋىنا يە بولادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءبىر-ەكەۋىن مىسال رەتىندە ايتا كەتەلىك. اتا-اناسىنان ەرتە ايرىلىپ، قيىنشىلىق قىسپاعىندا ءومىر وتكىزىپ جۇرگەن ساعيلا دەگەن قىز وقۋشىنىڭ جاعدايىن ەسكەرگەن سارسەن ءوز ۇيىنە جاتقىزىپ وقىتۋمەن بىرگە، ونىڭ ەكى جىلدىق وقۋ قاراجاتىن ءوز موينىنا الىپ، مەكتەپ ۇجىمى مەن وقىتۋشى، وقىتۋشىلاردىڭ القاۋىنا بولەنسە. تاعى بىردە وتباسى جاعدايىمەن وقۋدان شەگىنبەك بولعان نەمەسە وقۋدان قول ۇزگەن ءىشىنارا وقۋشىلاردىڭ وتباسىلارىنا دەيىن بارىپ، ولاردىڭ اتا-انالارىنا قايتا-قايتا يدەيالىق تاربيە جۇرگىزىپ، بالالارىن مەكتەپ قۇشاعىندا الاڭسىز وقۋىتۋىنا ءتۇرلى جاقتان دەم بەرەدى.

س.تۇردىبەكۇلى وسىنداي ەسەلى ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا ءار جىلى مەكتەپ جانە اۋدان جاعىنان ۇزدىك سىنىپ جەتەكشى، وزات وقىتۋشى بولىپ سىيلانسا، ول جەتەكشىلىك ەتكەن سىنىپتار مەكتەپ جانە اۋدان جاعىنان ۇيىمداستىرىلعان ءار جىلعى وقىتۋ قىزمەتى مەن ۇيرەنۋ، ەڭبەك، تازالىق، مادەني كوڭىل اشۋ سياقتى الەۋمەتتىك شارالاردا اعالاپ العا شىعىپ وتىرادى. سارسەننىڭ قولىنان تۇلەپ ۇشقان ءانبيا، بينۇر، بايگەل قاتارلى وقۋشىلار بۇل كۇندەرى قوعامنىڭ ءار سالاسىندا ءتۇرلى قىزمەتتەر ىستەپ، تۋعان حالقىنىڭ ۇل-قىزدارىنا اينالسا، اسىرەسە، ول ورتا مەكتەپتىڭ جوعارى جىلدىقتارىنا ەكى كەزەك سىنىپ جەتەكشىلىك ىستەگەن 1996 جىلدان 2002 جىلدار ارالىعىندا مەيلى ساباق وتۋدە نەمەسە مەكتەپ ۇجىمى جۇكتەگەن ءتۇرلى قىزمەتتەردە دە بولسىن كورنەكتى تابىستارعا قول جەتكىزىپ، اۋدان جاعىنان تىرەكتى وقىتۋشى، وقىتۋ شەبەرى، اۋداندىق باس جۇمىسشى ۇجىمى جاعىنان بەلسەندى جاس، ۇزدىك قىزمەتكەر بولىپ ارت-ارتىنان ماراپاتتالادى.

بۇرىندى-سوڭدى مەكتەپ ۇجىمىندا فيزيكا وقىتۋ توبىنىڭ باستىعى، مەكتەپ جۇمىسشىلار ۇجىمىنىڭ ۇگىت القاسى، مەكتەپ كەڭسەسىنىڭ حاتشىسى، مەكتەپ جۇمىسشىلار ۇجىمىنىڭ توراعاسى، كەڭسە مەڭگەرۋشىسى سياقتى مىندەتتەر وتەگەن ساكەڭ 1999 جىلى شىلدەنىڭ 1-كۇنى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولادى.

س.تۇردىبەكۇلى وتباسىمەن بىرگە. سايرام كولى جاعاسى.

سارسەن تۇردىبەكۇلى مەكتەپ ۇجىمى جۇكتەگەن ءتۇرلى قىزمەتتى تىندىرىمدى، ويداعىداي ىستەۋمەن بىرگە، ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىنەن پراكتيكاعا كەلگەن ستۋدەنتەردىڭ ساباق دايىنداۋ، ساباق ءوتۋ ادىسىنە ءوزى تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتەدى. مەكتەپ ديرەكتورىمەن اقىلداسىپ، مەكتەپتە ارناۋلى فيزيكا ۇيىرمەسىن قۇرادى. ۇيىرمەنىڭ جەتەكشىلىگىندە شىعارىلاتىن «فيزيكا ارناسى» اتتى اپتالىق گازەتكە ول باستان اياق ءوزى جاۋاپتى بولىپ، بۇعان جازۋ-سىزۋعا بەيىمى بار وقىتۋشى-وقۋشىلاردىڭ فيزيكا عىلىمىنا قاتىستى ماقالا، ادەبي شىعارما، ولەڭ سەكىلدى تۋىندىلارىن ۇزبەي جاريالاپ، ولاردىڭ ومىرگە ىشكەرىلەي ارالاسىپ، تاجىريبە توپتاۋىنا، جاسامپازدىقپەن تىنباي شۇعىلدانىپ، وي ورىستەرىن كەڭەيتۋلەرىنە جول كورسەتىپ وتىرادى. سارسەن جازعان «ورتا مەكتەپ فيزيكا وقىتۋىنداعى يدەيا-مورال تاربيەسىنىڭ ماڭىزى جونىندە» دەگەن ماقالا 2004 جىلى تامىزدا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى مەن ىلە وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ عىلىمي قوعامى جاعىنان وتكىزىلگەن عىلىمي ماقالالاردى باعالاۋ جارىسندا 1-دارەجەلى سىيلىققا يە بولىپ، باسقالارعا ۇلگى بولدى. س.تۇردىبەكۇلى بۇدان تىس، مەكتەپ ۇجىمى جاعىنان ۇيىمداستىرىلعان قابىرعا گازەتى جانە ۇگىت تاقتالارىن شىعارۋ سياقتى جۇمىستارعا دا بەلسەنە اتسالىسىپ، وقۋشىلاردى سۋرەت سىزۋعا، ولەڭ، ماقالا جازۋعا جەتەلەۋ جاقتارىندا دا ەسەلى ەڭبەكتەر سىڭىرەدى.

«فيزيكانىڭ زەرتتەيتىن،
توتەنشە كەڭ كولەمى.
كوكەيىڭدە كوكتەيتىن،
ءبىلىم بەرەر ورەلى.

مەحانيكا، جىلۋدا،
ەلەكتر مەن وپتيكا.
اتوم جايلى ۇعىم دا،
جاتىر تۇگەل وسىندا.

فيزيكانى يگەرسەڭ،
يگەرەسىڭ عارىشتى.
وتىرىپ-اپ ۇيدە سەن،
مەڭگەرەسىڭ الىستى.

اۋارايىن باقىلاپ،
بايلىقتى دا تاباسىڭ.
تىرشىلىكتى اسىراپ،
ناعىز دانا بولاسىڭ»، – دەپ ءوزى ايتقانداي ارقانداي ادامنىڭ ءوزى سۇيەتىن ءارى قىزىعاتىن كاسىبى بولادى. ەندەشە، سارسەن ءوز كاسىبىنىڭ قىرى مەن سىرىنا قانىق، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازامات ەدى.

2007 جىلى ءساۋىر ايىندا ىلە وبلىسى بويىنشا وتكىزىلگەن باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارى ىشىنەن عىلىم، تابيعات ساباقتارىن وتۋدەگى وقىتۋ شەبەرلەرىن تاڭداۋ جارىسىندا ۇزدىك ۇيىمداستىرۋشى سىيلىعىنا يە بولعان. ونىڭ بۇل كۇندەرى قوعامداعى قولامتالى ماسەلەلەر مەن وقۋ-اعارتۋ سالاسى جانە ءوز كاسىبىنەن تىڭ تاجىريبەلەر قورتىپ، قالام تەربەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرى دە بارشىلىق. ونىڭ قازىرگە دەيىن «قىتاي وقۋ-اعارتۋى»، «حالىق وقۋ-اعارتۋى»، «شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋى»، «ىلە اعارتۋى»، «ىلە گازەتى»، «ىلە كەشى» سياقتى باسىلىمدار دا «ورتا مەكتەپ فيزيكا ساباعىنا يديا-مورال تاربيەسىن ءسىڭىرۋ جانە ونىڭ ماڭىزى»، «كينەمەتيكا ماسەلەلەرىن شەشۋدە ۇنەمى قولدانىلاتىن شەبەرلىك»، «ساباق دايىندىعىن لەكتسيالاۋ قيمىلى تۋرالى العاشقى ويلار» سياقتى كوپتەگەن تارتىمدى عىلىمي ماقالالار جاريالانىپ، ارىپتەستەرىنىڭ جاقسى باعاسىن السا، 2007 جىلى ساۋىردە «قىتاي وقۋ-اعارتۋى» مەن «حالىق وقۋ-اعارۋى» جۋرنالى بىرلەسىپ وتكىزگەن عىلىمي ماقالالاردى باعالاۋ باسەكەسىندە ونىڭ حانزۋ تىلىندە جازعان «پوەزيالىق ءتىلدىڭ فيزيكا وقىتۋداعى ءرولى» دەگەن ماقالاسى مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىقتى ەنشىلەپ، «وسى زامان وقۋ-اعارتۋىنىڭ  تەوريا جانە پراكتيكا مىنبەسى» اتتى جيناققا ەنگىزىلەدى.

«جىگىتتىڭ ءتۇرىن ايتپا، تىندىرعان ءىسىن ايت» دەيدى دانا قالقىمىز. ەندەشە، بويىندا بار ونەر-ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋ سىندى ۇلاعاتتى ىسكە ارناپ، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن شىنايى كۇيىنىپ قىزمەت ىستەگەن تالانتتى دارىن يەسى سارسەن تۇردىبەكۇلى ءوز قىزمەتىنىڭ ودەسىنەن شىعا ءجۇرىپ، قوسىمشا ادەبيەت جاسامپازدىعىمەن شۇعىلدانعان ەڭبەكتەرى دە ءوز الدىنا ءبىر توبە ەكەن. ونىڭ قازىرگە دەيىن  «اناما حات»،  «ناۋرىز شاتتىعى»، «قويشى ءبارىن»، «بارادى-اۋ ءوتىپ جاس داۋرەن»، «ۇستازعا سالەم» (تولعاۋ), «قىزىما اقىل» (تولعاۋ), «تيانشان»، «ساعىنىش جىرى»، «قىرىقتىڭ قيالى»، «باستىعىما ءازىل»، «ايىقتىرىپ كەۋدەمدەگى ۋايىمدى» سەكىلدى 100-گە جۋىق ولەڭ، تولعاۋلار ءتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كورىپ، وقىرماندار اراسىندا كۇشتى اسەر قالدىرسا، كامال ابىلقانۇلى، ەركىن جەتىبايۇلى، توقتاقىمەت نۇرمامبەتۇلى، ساتاش ناقىپۇلى قاتارلى بەلگىلى سازگەرلەر ءانىن جازعان «اناشىم»، «كەلە جاتىر گۇل كوكتەم»، «بارادى-اۋ، جاس داۋرەن»، «اق شاعالا اياۋلىم»، «ساعىنىپ ءجۇرمىن مەن سەنى» سەكىلدى ءان ماتىندەرى شىڭجاڭ حالىق راديوستانتسياسى ارقىلى اۋە تولقىنىندا تارالىپ، جۇرت جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن الادى. ول، ول ما، ونىڭ حانزۋ تىلىنەن اۋدارعان «ءبىر جۇپ جيدە اعاشى» اڭگىمەسى مەن وننان استام عىلىمي اۋدارماسى «ىلە گازەتى»، «ىلە كەشى» سياقتى باسىلىمداردا جاريالانسا، 2006 جىلى ونىڭ ءارميجان الىبەكۇلىمەن بىرلەسىپ حانزۋ تىلىنەن تارجىمالاعان «ورتالاۋ مەكتەپ ماتەماتيكاسىنىڭ جاڭا ساباق مەتوديكاسى» اتتى كىتابى ىلە حالىق باسپاسى جاعىنان جارىق كورەدى.

قىتايدىڭ قۇرىلىم رەفورماسىنىڭ ىشكەرىلەي ورىستەلۋىنە بايلانىستى 2004 جىلى جۇبايى نۇرگۇلدىڭ قىزمەت جاعدايىمەن ىلە وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىنا كەلگەن ول 2006 جىلدان باستاپ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى جاعىنان شىعارىلاتىن «ىلە اعارتۋى» جۋرنالىندا ءبولىم رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارادى. سارسەن تۇردىبەكۇلىنان الداعى جوسپارلارى تۋرالى سۇراعانىمدا ول:

–   مەن راديو-تەلەۆيزيا سالاسىندا 1988 جىلدان 1991 جىلعا دەيىن نە ءبارى 3 جىل عانا ىستەدىم. قالعان ۋاقتىمنىڭ بارلىعى نەگىزىنەن ۇرپاق تاربيەلەۋ سىندى ۇلاعاتتى ىسكە اينالدى. الداعى جەردە قازاق وقىتۋشىلار مەن وقۋشىلارعا از دا بولسا سەپتىگى تيەر دەگەن ويمەن ورتا مەكتەپ فيزيكاسىنداعى ماڭىزدى مازمۇندار مەن تەورمالاردى ولەڭ تىلىنە اينالدىرىپ، ءبىر كىتاپ ەتىپ شىعارسام. بۇدان تىس جازعان عىلىمي ماقالالارىمدى دا جيناق ەتىپ شىعارىپ، وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنسام دەگەن ويدامىن»، – دەپ ەدى.

سارسەن مارقۇممەن سوڭعى رەت كورگەن، سوڭعى رەت ەستەلىك قالدىرعان ءسات.

س.تۇردىبەكۇلى ءوز كاسىبىنە، اسىرەسە وقۋشىلارىنا ءبىلىم بەرۋ مەن ولاردى تاربيەلەۋگە كەلگەندە جان-تانىمەن بەرىلگەنى بەلگىلى. جۇمىسىنىڭ قاۋىرتىعىنا، قاربالاستىعانا بايلانىستى اۋەلى اۋىلداعى اتا-اناسىن ىزدەپ بارىپ، امان-سالەم جاساۋعا ۋاقىت تاپپاي قالعان كەزدەرى كوپ بولعانى انىق. مۇنى ونىڭ «اناما حات» دەگەن ولەڭنەن-اق بىلۋگە بولادى.

«كەشىرشى انا، كەشىرشى تەنتەگىڭدى،
تەنتەك ۇلىڭ الدىڭدا ەركە ءمىندى.
اق ءسۇتىڭنىڭ قادىرىن ەندى ۇعىندىم،
باستاپ بۇگىن باسەكە ءورت – ءومىردى.

قارا ورماننىڭ ىشىندە حالىق دەگەن،
سامعاپ كەلەم سەن ايتقان باعىتپەنەن.
پاراساتتى ءوزىڭنىڭ اقىلىڭمەن،
كەرەگىمنىڭ بارلىعىن تاۋىپ كەلەم.

تۇلەپ ۇشتى مىنەكي بالا قۇسىڭ،
تىزگىن قولدا باسقارىپ سانالى ءىسىن.
ءوز جۇرەگىڭ سەكىلدى جۇرەگىممەن،
قۇيقىلجىتىپ سايرايمىن دالام ءۇشىن.

ءوزىڭ ەدىڭ ومىردە بار اسقارىم،
وزىڭە ارناپ ومىردە جاراستى ءانىم.
اتتانعاندا ارناعان اق باتاڭمەن،
بيىكتەردەن بيىككە تالاسقانمىن.

كۇندە قاراپ ءجۇرمىسىڭ مەن كەلەر دەپ،
اۋىل ءۇيدىڭ شارۋاسىن مەڭگەرەر دەپ.
بىراق قازىر اۋىلعا جەتە المايمىن،
الىپ تاۋدى الدىما وڭگەرەم دەپ.

كوز الدىمدا قول بۇلعاپ تۇرعان بەينەڭ،
مەن كەتكەندە قوشتاسىپ تۋعان جەرمەن.
ەلەستەيسىڭ الىگە قىردان-بەلدەن،
ەلەستەيسىڭ تاڭداردان قىلاڭ بەرگەن.

سودان بەرى وتكەن جىل از با ءسىرا،
ساعىنىشپەن كۇنەلتكەن جانعا اسىعا.
جازعان جىرىم ۇقسايدى بوز تورعايعا،
قونىپ الىپ سايراعان تال باسىنا.

كەشىرشى انا، كەشىرشى، تەنتەگىڭدى!
تەنتەك ۇلىڭ الدىڭدا ەركە ءمىندى.
اق ءسۇتىڭنىڭ قادىرىن ەندى ۇعىندىم،
باستاپ بۇگىن باسەكە ءورت – ءومىردى.

ءالى مەنىڭ مۇراتىم مۇزارتتار دا،
كوز ىلمەيمىن ۇيرەنىپ ۇزاق تاڭعا.
سەن جەتپەگەن ارمانعا جەتسەم بە داپ،
قۇلان جورتپاس بەت الدىم ۇزاقتارعا»، – دەپ جىرلاعا ەكەن اقىن.

ول 2010 جىلى كوكتەمدە سارسەن الماتىعا كەلگەندە مەنىڭ كىتاپ سورەمدە تۇرعان، قىتاي تىلىندە جازاتىن اقىن-جازۋشى ايدوس امانتايۇلىنىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، «الەكە، مىنا ايدوس دەگەن اقىننىڭ ولەڭدەرى جاقسى ەكەن، مىنا كىتاپتى ماعان بەر، مەن مۇنى قازاقشالايىن»، – دەپ اتتاي قالاپ الىپ كەتىپ ەدى. بۇل كىتاپ قىتايدىڭ ماڭداي الدى باسپالارىنىڭ ءبىرى بەيجىڭدەگى «قىتاي كينو» باسپاسىندا 2007 جىلى جاريالانعان ا.امانتايۇلىنىڭ «ەڭ تولىق جيناق» اتتى ولەڭدەر جيناعى بولاتىن. سول جىلى جازدا سارسەن وسى جيناقتاعى «ون بەسىنشى كوكتەمىم» دەگەن پوەمانى اۋدارىپ ماعان جىبەرىپتى. مەن ونى دايىنداپ جاستارعا ارنالعان رەسپۋليكالىق «ۇركەر» جۋرالىنىڭ ورىنباسار رەداكتورى، اقىن جاراس سارسەككە اپارىپ بەردىم. ج.سارسەك ونى كوپ كەشىكتىرمەي «ۇركەر» جۋرنالىنىڭ تامىز ايىنداعى سانىنا جارقىراتىپ بەردى. كەيىن بۇل پوەما قۇلجا قالاسىندا شىعاتىن «ىلە گازەتىندە» دە باسىلدى دەپ ەستىدىم. كولەمدى پوەمانىڭ العاشقى بولىگى:

ءالى شالعاي ءجۇرسىڭ بە؟
كيەسى بار اتىڭنىڭ،
اقشا قاردى ايمالاۋعا بارماعان ەد باتىلىم.
كەنەت ءتاتتى ۇيقىسىنان وياتىپ الماي دالانى،
اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ سەرگەلدەڭ وي بارادى.
قيالىم مەنىڭ ءتۇن قوينىنا زىمىراپ كەيدە ەنەدى،
بىراق-بىراق ۇيقىسىز ايدىڭ ساۋلەسى جامىراپ كەلەدى.
قانشاما رەت ءۇن-ءتۇنسىز مىلقاۋ تۇندەردەي،
كولەڭكەمدى تاپتاپ، جۇرەدى بىرەۋ سىر بەرمەي.
ادام كەيدە كۇرسىنەدى كۇز سياقتى كۇيگە ەنىپ،
قاس-قاققانش كىم ەسكەرەر، مەن ءتۇسىندىم ءبىر كورىپ.
جاپان دۇزدە جان باسپاعان تىستەپ تۇرىپ ەرنىمدى،
ءتىل قاتپاستان ءتىس جارىپ، ىشىمە تارتتىم دەمىمدى» دەپ باستالاتىن. بۇل سارسەن تۇردىبەكۇلىنىڭ اۋدارماسى بولاتىن.

بۇل كىتاپ تولىق اۋدارىلماي قالدى، جالپى مارقۇم، س.تۇردىبەكۇلىنىڭ ارماندارىنىڭ كوبى ورىندالماي قالدى. ارامىزدان ەرتە كەتىپ قالدى.

ايتپاقشى، مارقۇم سارسەننىڭ جان جارى نۇرگىل 2022 جىلى تۇڭعىش قىزى شۇعىنىقتى ۇزاتۋ تويىن قۇلجادا دۇركىرەتىپ وتكىزىپ، قۇتتى ورنىنا قوندىرىپتى، قازىر قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى ۇرىمجىدە جۇمىس ىستەپ ءجۇر ەكەن. ال ەكىنشى قىزى شۋاق بەيجىڭدەگى شەل تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتناستار فاكۋلتەتىندە ەكونوميكا-بيزنەس جانە اعىلشىن تىلىنەن 4 جىل ءبىلىم الىپ، ونى وتكەن جىلى ءبىتىرىپتى. ەندى مارقۇم اكەسى ارمانداعان، ءوزى قالاعان ا.جۋانوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكامەدياسىنىڭ ءمۇسىن جانە ديزايىن ماماندىعى بويىنشا جالعاسىتى ءبىلىم الۋ ءۇشىن الماتىعا كەلىپ-كەتىپ ءجۇر ەكەن. وسىدان ءبىر اي بۇرىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيەتىندە پاننەن ەمتيحان تاپسىرىپ قايتىپتى.

دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ الماتى قالاسى فيليالىنىڭ جەتەكشىسى و.ادىلبەكۇلىمەن كەزدەسكەن ساتتەن ەستەلىك.

شۋاق ەكىنشى رەت قايتىپ كەلگەندە، مەن ونى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ، الماتى فيليالىنىڭ جاۋاپتىسى ءومارالى ادىلبەكۇلىنا جولىقتىرىپ، – ورەكە، مىنا شۋاق سارسەنقىزى قىتايدا جوعارى مەكتەپتى ءبىتىرىپتى، ارمانى ونەر اكادەمياسىنىڭ ءمۇسىن جانە ديزايىن فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ وقۋ ەكەن. وسىدان ءبىر اي بۇرىن كەلىپ العاشقى ەمتيحانىن تاپسىرىپ قايتىپتى، ەندى ونەر اكادەمياسىنا قۇجاتتارىن وتكىزىپ، كاسىپتەن ەمتيحان بەرۋ قالىپتى.  سىزدىڭ ىستەپ وتىرعان جۇمىسىڭىز شەتەلدەگى قازاقتارمەن مادەني، ءبىلىم، اقپارات سالاسىندا بايلانىستار جاساۋ مەن كەلگەن اعايىندارعا باعىت-باعدار كورسەتىپ جىبەرۋ عوي. ەگەر سىزگە قيىن بولماسا شۋاقتى ونەر اكادەمياسىنا ەرتىپ بارىپ، قۇجاتتارىن تاپسىرۋعا كومەكتەسىپ جىبەرسەڭىز، بۇل قىزىمىز قازاق تىلىندە كەيبىر سوزدەردى جەتكىزىپ ايتا المايدى ەكەن، مەنىڭ ەرتەڭ اۋىلعا بارماسام بولمايتىن شۇعىل شارۋام بولىپ تۇر»، – دەپ ەدىم، ورەكەڭ اكەسى سارسەندى دە، اناسى نۇرگىلدى دە تانيتىنىن، نۇرگىلمەن مەكتەپتە ءبىر سىنىپتا وقىعانىن، كللاسكوم بولعانىن ايتتىپ، ەرتەسى تۇسكە قاراي ەرتىپ بارۋعا كەلىستى. شۋاق سارسەنقىزى ەكەۋىمىز ونىڭ بولمەسىنەن كوڭىلدى شىقتىق. مەن شۋاقتى تۇرعان ۇيىنە جەتكىزىپ سالىپ، ۇيگە قايتتىم.

ەرتەسى ءومارالى ماعان تەلەفون شالىپ، ونەر اكادەمياسىنا شۋاقتى ەرتىپ بارعانىن، رەكتردىڭ استانادا ءىس ساپارمەن جۇرگەنىن، سوندا بار جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە تانىستىرىپ، تاپسىرىپ قايتقانىن ايتتى. مەن وعان راقمەتىمدى ايتتىم. بۇگىن وسى ماقالانى جازىپ وتىرىپ شاۋاق سارسەنقىزىنا تەلەفون شالىپ ەدىم، ول: «كوكە كاسىپتەن ەمتيحان تاپسىرعام، كەشە حابارىن الدىم، ونەر اكادەمياسىنىڭ مەملەكەتىك گرانتىنا ءتۇسىپ وقيتىن بولدىم»، – دەپ قۋانىشتى حابارىىن جەتكىزدى. – قۇتى بولسىن قىزىم، اكەڭ سارسەننىڭ ارۋاعى رازى بولاتىن بولدى! – دەدىم مەن دە قۋانىشىمدى جاسىرا الماي.

جاتقان جەرىڭ جايلى، توپىراعىڭ تورقا بولسىن! ءتاڭىرىم الدىڭنان جارىلقاسىن! ارۋاعىڭ شات بولسىن، اسىل ازامات!

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz