Taza saylau ótpey, әdil biylik bolmaydy. Biylikke әdiletti adam kelmey jana Qazaqstan ornamaydy. Aqiqaty osy.

Mәselen órkeniyetti elde «Kelesi saylaudy әdil ótkizemin» dese, «Osy uaqytqa deyin әdil ótpegeni me?» dep biylikting astan-kestenin shygharar edi. Nege deseniz, aty aityp túrghanday, saylau – halyqtyng dauysy, halyqtyng sheshimi. Al ony búrmalau, baryp túrghan qylmys.  Al bizde saylau әdil óte me degen sóz súraq emes sóz tirkesine ainalyp ketkendey. Sebebin halyq jaqsy biledi. Osy tústa halyqtan saylau jayly qanday oida ekendigin súraghan edik.

Bahtiyar Valihanovich Jaksiykelidinov, «KELESHEK» jergilikti kәsiptik odaghy» qoghamdyq birlestigining tóraghasy:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 1 babynda «Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrady, onyng eng qymbat qazynasy - adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary», al 3 babynda «Memlekettik biylikting birden-bir bastauy – halyq» delingen. Yaghni, halyq biylikti tikeley respublikalyq referendum jәne erkin saylau arqyly jýzege asyrady, sonday-aq óz biyligin jýzege asyrudy memlekettik organdargha beredi. Saylau – búl halyqtyng memlekettik biylikti tikeley jýzege asyruynyng kórinisi, demokratiyalyq sipattaghy memleketting sayasy jýiesining qazyghy bolyp esepteledi. Sol sebepti saylau kez-kelgen demokratiyalyq qogham ýshin, sonyng ishinde Qazaqstan ýshin de óte manyzdy.

Qazaqstandaghy saylau әdildigine qatysty aitarym, saylau jýiesi kez-kelgen sayasy institut siyaqty týrli manipulyasiyagha úshyrauy mýmkin, búl mýddeli kýshterding on, ne teris pighylyna baylanysty. Ol jaghyn kәsiby sayasattanushylar kóbirek zerttep, ashyp aitar. Al mening nazar audarghym keletin jәit – búl Qazaqstan halqynyng óz konstitusiyalyq qúqyghy – saylau qúqyghyna sýlesoq qarauy, halyqtyng sayasy belsendiliginin, sayasy sauattylyghynyng tómendigi. Keybir kýshter ýshin búl óz aram әreketin jýzege asyrudyng taptyrmas mýmkindigi. Búny songhy 30 jyl ishinde bayqaghan shygharmyz. Ghasyrgha juyq merzim totalitarlyq jýiening qúrsauynda bolghandyqtan ba, halyq әli óz kýshine senimsiz. Halyq saylau qúqyghy syndy qauqarly kýshin óz qolyna alyp, bergen әr dausy ýshin súrau salyp, mýddesin qorghaytyn dәrejege jetkende ghana, әdil saylau turaly sóz qozghaugha bolady dep oilaymyn.

Qazaq halqy ýshin saylau tansyq dýnie emes. Kóp elderde taq múragerlik jolmen berilse, qazaq dalasynda tóreden taraghan súltandar bәsekege týsip, arasynan han saylanghan bolatyn. Sol kezdegi nemis sayahatshysy IY.Shiliberger óz derekterinde Altyn Orda astanasy Orda-Sarayda qonystanyp, búl elde han saylauy qalay ótetini turaly jazghan: «Saylau jariyalanghannan keyin talapkerdi aq kiyizge otyrghyzyp, ýsh ret joghary kóteredi. Sonan song ony kiyiz ýy tónireginde alyp jýrip, taqqa otyrghyzady da, onyng qolyna altyn semser ústatady. Sodan keyin ol әdettegidey ant berui qajet». Biz han saylaghan elmiz, hangha dat aita alghan elmiz. Óz bolashaghymyzdy óz qolymyzgha alatyn uaqyt jetti.

Núrsúltan Malikovich, Sot әkimshiligining Jetisu oblysy boyynsha departamenti  baspasóz qyzmetining basshysy:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Halyq – memlekettik biylikting birden-bir bastauy ekendigine nazar audarsaq, saylau - әr memleket ýshin halyqtyng mýddesin, tandauyn bildiretinine kәmil senimimiz mol.

Bizding elimizde saylau turasynda 1995 jylghy 28 qyrkýiekte №2464 Konstitusiyalyq zany qabyldanghan.

Konstitusiyalyq zangha sәikes - Respublika Preziydentin, Parlamenti Mәjilisining jәne mәslihattarynyng deputattaryn, audandar, oblystyq manyzy bar qalalar, audandyq manyzy bar qalalar, auyldar, kentter, auyldyq okrugter әkimderin (búdan әri osy Konstitusiyalyq zannyng mәtini boyynsha – әkimderdi), ózge de jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng mýshelerin saylau jalpygha birdey, teng jәne tóte saylau qúqyghy negizinde jasyryn dauys beru jaghdayynda ótkiziledi.

Yaki, saylau – jalpygha birdey, teng jәne tóte saylau qúqyghy negizinde, jasyryn dauys beru jaghdayynda ótetini, respublika azamattarynyng saylaugha qatysu ne qatyspauy óz erkinde boluy – búl manyzdy qúqyqtyq prinsipter esepteymiz.

Álbette, әdil ótedi degen oidamyn. Sebebi, saylau barysynda, dauys beru kýni dauys beruge arnalghan saylau uchaskesi ashylghan kezden bastap jәne saylaushylardyng dauystaryn sanau kezinde dauys beru nәtiyjeleri anyqtalghangha deyin saylau uchaskesinde bir mezgilde әrbir kandidattan nemese partiyalyq tizimin úsynghan sayasy partiyadan senim bildirilgen bir-bir adamnan, qyzmettik kuәligi men redaksiyanyng tapsyrmasy bolghan kezde әrbir búqaralyq aqparat qúralynan bir-bir ókilden, әrbir telearnadan ýsheuden aspaytyn ókil jәne Qazaqstan Respublikasynyng әrbir sayasy partiyasynan, ózge de akkredittelgen qoghamdyq birlestiginen, kommersiyalyq emes úiymynan bir-bir bayqaushydan jәne audarmashy birge jýruge qúqyly shet memleketter men halyqaralyq úiymdardyng bayqaushylary qatysatynyn jәne qatysugha qúqyly ekendigin aityp ótsek bolady.

Saylau – kópshilikting bildirgen senimi degen oidamyn, Ata Zanymyzgha sәikes – memlekettik biylikting birden-bir bastauy – halyq. Sonday-aq, Konstitusiyagha sәikes - Halyq biylikti tikeley respublikalyq referendum jәne erkin saylau arqyly jýzege asyrady, sonday-aq óz biyligin jýzege asyrudy memlekettik organdargha beredi.

Osyghan oray, saylau – halyqtyng biylikti jýzege asyruynyng birden-bir tәsili dep oy týyge bolady.

Omarәli Ádilbekúly, Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy Almaty filialynyng tóraghasy, «Otandastar qory» KeAQ , Almaty qalalyq front-kensesining sarapshysy:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Áriyne, barlyq damushy elder siyaqty elimiz ýshin de saylaudyng manyzy zor әsirese myna Jahandanu zamanynda biz  әlemde qalyptasyp otyrghan sayasy ýderisterden  beytarap qala almaymyz. Kenes odaghy ydyraghan song biz de tәuelsiz el retinde preziydent,  parlament saylaularyn bastan ótkerdik. Batystyng standarttaryna tolyqtay say kelmese de parlamenttik saylau jýiesi әri saylau mәdeniyeti qalyptasty. «Tórtinshi qantar oqighasynan» keyin bizding elde konstitusiyalyq sot qalpyna kelip , synaq retinde auyl jәne audan әkimderi saylana bastady. Múnyng ózi sayasy qúrylymdyq reforma jaghynan zor algha jylju edi. Baghyt dúrys bolghanymen barysy men nәtiyjesi bar adamnyng mýddesinen shygha bermeydi. Ár retki saylauda jershildik,  rushyldyq jәne seperatistik nysaylar bayqalyp qaldy. Búl degenimiz jas Respublikamyzdyng túraqty damuyna, halyqtyng úiyghan bereke-birligine belgili dәrejede qauyp-qaterler tóndirdi. Sonymen birge Batystyng jalpygha ortaq degen standarttary barlyq qoghamdyq derttin, ishki-syrtqy qayshylyqtyng shipasy emes ekenin, ekinshi jihandyq soghystan keyin tәuelsizdik alghan elderding tarihy rastap otyr. Singapur,  Tayuan,  Ontýstik Koreya,  Týrkiya, Indoneziya, Malayziya,  Egiypet qatarly elderding bәri de bir mezgil avtoritarlyq jýiege arqa sýiep túraqtylyqty saqtau arqyly damudyng danghyl jolyna týsip, zangha baghynatyn elge ainaldy.

Ádiletti saylau bolu ýshin eng әueli tynyshtyq kerek. Odan keyin halyqtyng zang sauaty, memleketshildik tanymy tolyqtay qalyptasuy kerek. Olay bolmaghan da «bas basyna by bolghan ónkey qiqymnyn» kebin kiyemiz. Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda Parlamenttik saylaulargha qylmys әlemining serkeleri tikeley nemese janalamay aralasqany jasyryn emes. Odan keyin biylik elitasyna arqa sýiegen oligraktar zang qabyldaushy organgha óz adamdaryn tyqpalap kórdi , búl ýrdis әli de jalghasyp jatyr. Saylau sayasatqorlar men alayaqtardyng anqau, momyn halyqty óz qarabasy men mýddesin  qorghau ýshin qúral retinde paydalanatyn minberge ailanbauy kerek. Qayta naghyz  sayasatkerler men kәsiby mamandardy tarazygha salyp, shyndap shygharatyn qoghamdyq sýzgige ainaluy kerek. Kezinde   Gitlerding de biylikke saylau arqyly kelgenin úmytpayyq. Bizdi synaushylap kóbinde Batystyng qúndylyqtaryna arqa sýiep pikir aitady biraq  AQSh, Úly Britaniyada tek  eki partiya kezek -kezek biylik qúrghanyn úmytyp ketedi. Al, Japoniya men Singapurda bir ghana partiya saylauda jenip shyghatynyn auyzgha almaydy. TMD elderining ishinde Ukraina men Qyrghyzstan da odaq  taraghannan keyin rartiya degening janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay órip shygha keldi. Aqyry ne boldy? Qyrghyzstan tónkeristen kóz ashpay ekonomikasy qúldyrady. Ukraina soghysqa úryndy.

Elimiz tәuelsizdikten keyin aqyryn jýrip, anyq basyp kóp vektorly sayasattyng jemisin jep kelemiz. Endi Jana Qazaqstan sayasy reformalardyng paketterin ortagha saldy nәtiyjesi alda kórinedi , jemisin halqymyz kóredi.

Oljas Mamyr, blogger, qogham belsendisi:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Saylau manyzdy ma nemese saylau bizge kerek pe, degen súraq qoyghanymyzdyng ózi qatelik. Eger demokratiyalyq el bolamyz desek saylau manyzdylyghyn dәripteuimiz qajet. Áriyne bizdegi saylaudaghy kemshilikter oryn alyp jatady. Búl bizdegi saylaugha nemqúraylyq arqasynda jasalyp jatqan dýniyeler. 1 apta aldyn tauly aimaqtaghy auylda saylauda baqylaushy bolghanymda 166 bluten jaramsyz boldy. Saylaushylardyng alghashqy ret kelip jatqanyn dәleli. Alda bәri retteledi degen ýmittemin. Aldaghy uaqytta saylaudyng manyzdylyghyn osylay úghynar degen oidamyn.

Saylaushylar tolyqtay kelip, әdil saylau jasay alsaq. “Jana Qazaqstan”-gha jaqynar bolar edik.

Dastan Islambek, Jambyl oblysy әkimining shtattan tys kenesshisi, ORDA.kz saytynyng menshikti tilshisi:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Elimizdegi saylau ol demokratiyalyq ýrdisting biri. Saylau bolghan dúrys. Saylaudyng manyzdylyghy onyng normasyna, dengeyine baylanysty bolady. Mysaly jergilikti jerde, auyl әkimderi ózderin saylatyp alady da, júmystaryn dúrys atqarmay qyzmetten ketip jatady. Osy tústa әkimder әkim degen sózding qadirin týsirip otyr.

Alayda elimizde saylaudyng jýz payyz әdil ótetindigine kýmәnim bar. Nege? Óitkeni saylauda dauysbúrmalaushylyq mәselesi kóp kezdesip jatty. Tas ghasyrynda ómir sýrip jatqan joqpyz ghoy, eshtene bilmey otyratynday. Ózderiniz biletindey saylau kezindegi mәseleler beynetaspagha týsirilip, halyq arasynda keninen taralyp jatty. Búl óz kezeginde halyqtyng saylaugha degen senimine daq týsiredi. Óz basym әdil ótken saylaudy kórmedim әli.

Býgingi tanda saylaudyng ekinshi jaghy bar. Sol saylanghan deputattar bolsyn, әkimder bolsyn mindetterin oryndauy turaly. Mysaly olardyng ortaq saylaualdy baghdarlamalaryn erteng oqyp bile alatyn, 3-4 jylda qanday uәde berip, halyq aldynda orynday aldy ma, orynday almady ma degen mәselemen jii kezdesip jatamyz. Mysaly men ózimning túratyn okrugimning deputattaryn tanymaymyn. Nege? Óitkeni men olardyng saylauyna baryp, dauys bergen joqpyn. Ekinshiden dauys beru ýshin olar saylaugha qyzyqtyryp shaqyrghan da joq. Mәselen parlamenttik saylaularda kim saylanghanyn jaqsy bilemin. Al jerigilikti, qalalyq, oblystyq mәslihat bolsyn mening esimde joq. Ol jerde әdildik mýlde joq. Saylaudyng ýrdisi retinde әdil ótui ýshin saylaugha týsetin adamdardyng ózderi de adal әri әdil bolsa dúrys bolar edi. Áytpegende  rulastyq, traybalizm, ózining tanystyghyn aragha salu degen syndy qalyp ketken stereotipter әli de bar dep oilaymyn.

Almas Júmadil, «Almaty Su» memlekettik kommunaldyq kәsipornynyng injeneri:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Álemdi ózgertking kelse ózinnen basta degen. Elimizding damuy bizderding qolda degim keledi. Búryndary ótirikti jýz ret qaytalasang shyndyqqa ainalady degen sózdi jii estisem de, astaryna mәn bere bermegen ekenmin. Alayda, uaqyt óte týsinip jatqandaymyn. Tәuelsizdik alghaly 30 jyldan assa da halyqtyng biylikke senimi әli tolyq qalyptaspaghan. Senim qalyptaspay jatyp, saylau turaly oilau әli erte-au. Qazaqstan Respublikasynyng zany boyynsha on segiz jasqa tolghan әrbir azamat elimizdegi belgili saylaugha óz ýlesin qosyp, qatysa alady. El azamaty retinde birde bir dauys beruden tys qalghan emespin. 12 jyl boyy dauys berip kelsem de, mening de kókeyimde kókeytesti súraqtar oryn alghan. Sebebi, bir auyzdan aqyldasyp, ózimiz senim artqan adamgha dauys bersek te, nәtiyjesi kónildi kónshitpek emes. Tipten, esterinizde bolsa bir kezderi saylaudyng beynetaspagha týsken núsqasy halyq arasynda keninen tarap ketken edi. Sol jerde әdildikting joghyn kóruge bolady. Kirip dauysty birinshi adamgha bersen, nәtiyjesinde ekinshi adamgha bergen bolyp shyghasyn. Búl bylaysha aitqanda baryp túrghan kózboyaushylyq qoy. Kimdi aldaydy sonda halyqty ma, ózderin be?! Osy dauysbúrmalaushylyqtyng әdet bolyp boygha singeli, halyqtyng biylikke senimi qalmaghan. Bәrining aitatyny sol, biz saylaugha barmasaq ta bizding dauystarymyz saylanghan azamattyng dauystar jinaghynda jýredi dep tanqalmaydy da. Mine, janaghy aityp jatqan ótirikti jýz ret qaytalau degenim osy. Halyq bolyp biz senbegen son, biylikten nendey jaqsylyq kýtemiz. Alayda, әdildik joq dep qoyyp qoldy bir siltesek, óskeleng úrpaqtyng jaghdayy ne bolmaq. Osy tústa saylaudyng әdil ótui ýshin  halyqty dauys beruge shaqyramyn. Mýmkin qazir dauysymyz elenbese de, bolashaqta әli de әdildik ornaytyn kez keler dep oilaymyn.

Janúzaq Dýisenbayúly, zertteushi:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Bizde jyldan jylgha jaqsaryp kele jatyr. Ásirese auyl әkimderin saylaudan bastalghan ýrdis megapoliske de jetip qalar. Auyl әkimderining saylauy Erlan Tynymbayúly aitqanday ara-túra ru-taypalyq bәsege de úlasyp, búrmalanyp ketetini bar. Ol da uaqyt óte jóndeler. Oghan qosa QR Parlamenti Mәjilisine deputattardy saylauda da birmandatty jýieni qosty. Partiya tizimimen týsken deputatta oiyn ashyq aitar kezi az bolady. Kóbi partiya fraksiyasynyng kózqarasyna say júmys isteudi súrap túrady. Al bir mandatty jýiede erkindik bar. Sol ýshin de jyldan jylgha saylau ashyq bolyp kele jatyr degim keledi

Jandos Bayjúma, Talghar audandyq mәslihat deputaty:

Suret spiykerding jeke múraghatynan alyndy

– Kez kelgen memlekettin, sonyng ishinde Qazaqstannyng damuynda saylau basty ról atqarady. Búl azamattardyng óz erkin bildirip, el basqaru isine qatysuyna mýmkindik beretin manyzdy tetik. Árbir azamat jauapkershilikti sezinip, saylaugha belsendi qatysuy manyzdy, ótkeni bizding tandauymyz elimizding bolashaghyna tikeley әser etedi.

Songhy jyldary Qazaqstanda saylau prosesining ashyqtyghy men tútastyghyn arttyru baghytynda eleuli qadamdar jasaldy. Áli de jaqsartudy qajet etetin tústary bar bolsa da, atmosfera jaqsy jaqqa ózgerip jatyr dep aitugha bolady. Árbir azamattyng dauys beruge ghana emes, saylaudy bayqaugha da belsendi qatysuy óte manyzdy. Búl býkil prosesting әdil jәne ashyq boluyn qamtamasyz etuge kómektesedi.

Saylau bizding әrqaysymyzdy tyndaugha mýmkindik beretin manyzdy demokratiyalyq qúraldardyng biri dep esepteymin. Barsha qazaqstandyqtardy beyjay qalmay, belsendi azamattyq pozisiya ústanugha shaqyramyn. Ýmitkerler retinde qatysudan jәne baqylaushy boludan qoryqpanyz. Saylau nәtiyjesi aldyn ala belgili bolatyn uaqyt ótip jatyr. Endi әrbir dauystyng estilip, eskerilui manyzdy.

Abai.kz