povest

Aydos Amantayúly Qytay astanasy Beyjinde tughan. Almaty qalasyndaghy Ál-Faraby atyndaghy Qazaq ÚU-ning filologiya fakulitetin tamamdaghan. «Synyqtan qúralghan symbat» atty ólender jinaghy men «Aydos – Sholpan» romany Qytayda jaryq kórgen. Ángimeleri men povesiteri Qytaydaghy merzimdi basylymdarda jaryq kórip keledi. Onyng «Aydos – Sholpan» romany Qytaydyng últtar әdebiyetining «Aqsay» memlekettik syilyghyn alghan. Ólenderi men әngime povesteri aghylshyn, tiybet, úighyr jәne monghol tilderinde tәrjymalanghan. «Jetesiz» povesti Qytaydyng Ganju qalasynda shyghatyn «Chutzpan» («Tiannan») jurnalynda aghylshyn tilinde jariyalanghan. Búl povesti aghylshyn tilinen qazaq tiline audarghan Bibol Álipbayúly.

Aytpaqshy, búl poesti respublikalyq әdebiy-kórkem jәne әleumettik «Jalyn» juranalynda (№12, 2014 jyly) jariyalanyp, jurnaldyng sol jylghy Ghabit Mýsirepov syilyghyn qanjyghasyna baylaydy.

***

Men Beyjinde tuyp-ósken qazaqpyn, sondyqtan óz últymnan kóp alyspyn. Byltyr sәuir aiynda ghana sәti týsip Shynjannyng belgili bir qalashyghyna baryp qazaq oqushylaryna sabaq berdim. Sonda ghana óz qandastarymmen  qauyshatyn oray boldy.

Ortalyq qala Ýrimjige úshaqpen lezde jettik. Biraq, alda әli birneshe saghat avtobuspen jýretin jol bar edi. Jap-jasyl saharany endey ótip zymyrap bara jatqan avtobustyng terezesinen anda-sanda aq boz kiyiz ýiler jalt ete qalyp ghayyp bolady.

Ol ýilerde qazaqtar túratynyn bilemin, degenmen olardyng ómiri qalay ekeni maghan әli beymәlim. Men ózi kimmin? Men – Beyjinde tuyp, Beyjinde ósken qazaqpyn. Sahara tynysyn sezinbedim. Sol bir úly dalanyng topyraghyn qúshyrlana iskemedim. Tipti búl dalagha kelgen bolsam da, keluinen ketui tez jolaushy boldym. Basqa da sayahatshylar sekildi mәn-maghanasyz birneshe ret suretke týsip, estelik qaldyryp osy aragha ózimning kelgenimning birden-bir dәleli qylamyn.

Jýregimning tereng týkpirinde ózimdi-ózim kózge ilmeushilik, jetesizdik sezimi meni mazalay beredi.

Alayda qolymnan keler ne amal bar?

Beyjindi tastap, saharagha kelip qoy baghayyn, sonda búl ózimning qazaqshylyghymdy tapqanym ba? Óz ózimdi tapqanym ba?

Tipti, kelgen kýnning ózinde men sol bayaghy Beyjing aksentimen hanzusha sóilep, Kafkanyng shygharmalarynan shabyt alyp, demalys kýnderi qyzdosymmen birge Nәnlogu kóshesine baryp kofe ishudi jaqsy kóretin qala balasymyn ghoy. Saharalyq bolmaghan son, adamda dalalyq minez de bolmaydy emes pe.

Avtobusta jolaushy kóp emes, tipti, jarty oryny bos kele jatty. Alayda kensirigimdi bir jaghymsyz iyis jaryp keledi. Búl mýmkin saz balshyqtyng iyisi bolsa kerek. Biraq, múnday iyis maghan qazir tym beytanys.

Múny oilap men tereng bir kýrsinip aldym da, terezeden alysqa kóz jiberdim.

Saharanyng qiyr shetinde kýn qyzaryp batyp bara jatyr eken. Sóz jetpes bir súlulyq, shirkin...

Qalashyqqa da jettik.

Maghan búl qalashyq dýniyening mesheu qalghan bir búryshy bolyp kórindi. Alayda, saharanyng jastary ýshin búl qalashyq shynymenen «syrtqy dýniye» bolyp eseptelinedi.

Qalany әbden aralap tanyspas búryn, birden mektepke attandyq. Mektep qaqpasynyng aldyna kelgende men úzaq túryp qaldym. Sonan song ghana qaqpadan býrsendey ótip, jaltaqtay mektep aulasyna kirdim.

Meni qarsy aldymnan balalar emes, olardyng jymighan jýzderi qarsy aldy.

Osylaysha, kele salysymen bir tozyghy jetken synypqa qaumalay kirip keldik.

Beyjinde jýrgenimde oqushylar úiymynyng tóraghasy bolgham, býkil mektep oqushylary aldynda sóz sóilegende esh tartynbaushy edim. Al búl joly myna oqushylar aldynda qatty sasyp qaldym. Sebebi, mening betpe-bet kelip túrghanym tek balalar emes, mening qarsy aldymda jәudiregen janarlar jylmyng qaghyp, menen birdeme tilegendey seziledi. Maghan búryn eshkim búlay qadala qaramaghan-dy. Balalardyng janarlarynda qanday syr jatqanyn bile amadym. Sonda da, ózimdi qatty baqytty sezindim.

Men beyjindik aksentti aralastyra qazaqsha bydygha sóiley bastadym: «M, әl-gi... Men... sen-der-ding jan-a mú-gha-lim...». Aytyp bolmay jatyp synyp ishi du kýlkige toldy. Men aqyryn basymdy qasyp qoydym da, úyalghanymnan tilimdi shyghardym.

Oqushylardyng onan arman isheksilesi qatty.

Sәlden song mektep jetekshilerining biri aldygha shyghyp meni salmaqty týrde tanystyrdy. Meni qazaqtyng maqtanyshy, astanamyz Beyjinnen kelgen, Beyjinde tuyp-ósse de, osy qiyrdaghy audandaghy oqushylargha bilim bergeli keldi, búdan barlyqtaryng ýirenulering kerek dep  maqtap-maqtap aldy. Mening qazaqtyng shynayy maqtanyshy ekenimdi taghy aitty.

Oqushylardyng nazary mektep jetekshisine auatyn emes. Barlyghy qap- qara móldir kózderin maghan qadap, meni bastan-ayaq barlaydy kep. Keybir sotqar balalar maghan qarap betin tyrjityp qoyady.

Men bir jaghynan balalardyng otty janarynyng núryna balqyghanday bop, taghy bir jaghynan mektep jetekshisining asyra madaqtauyna qysylyp ta túrmyn. Basynda múnday maqtaugha toytarys bereyin dep oiladym, keyinnen ózi bilsin dep eskermey túra berdim.

Sebebi, birinshiden men oghan mardymsyz qazaqshammen birdeme jarytyp aita almaymyn. Ekinshiden, ana balalardyng móldiregen kózderine kózimdi týiistirgende búnyng esh qajeti joq ekenin sezdim.

Men olardan bes jas qana ýlken bolsam da olardy bala dep ataghandy jaqsy kórem.

Synyptaghy balalar basqa synypqa baryp maqtanatyndy tauypty: «bizdi beyjindik múghalim oqytady. Ol Beyjinnen kelgen!» – dep maqtanady eken.

Olar Beyjing dese qatty tandanady, alayda súraytyn súraqtarynyng bәri óte qarapayym:

– Beyjinning ghimarattary biyik pe?

– IYә, óte biyik!

– Beyjinde mashina kóp pe?

– IYә, óte kóp!

Mening jauabymdy alysymen olar ýnemi «A» dep tanyrqay qalady.

Men búl tanyrqaudyng astarynda ne jatqanyn bilmedim. Degenmen balalardyng ózderi de bilmeytin shyghar degen oidamyn.

Shyndyghynda Beyjindegi ómirding esh qyzyghy joq. Apta sonynda qyzdosymmen birge Nәnlogu kóshesine baram, bolmasa 798-shi óner qalashyghynda qydyramyz. Ómirding mәnsizdigi sonshalyq bir mәnsizdikpen taghy bir mәnsizdikting ornyn tolyqtyrugha tyrysasyng da jýresin.

Áriyne, múny balalar bile bermeydi, men de ony olargha aitpaq emespin.

Mening bir týsinbeytinim sol, myna balalar sheti men shegi kórinbeytin osynshama keng baytaq saharada ómir sýre túryp nege kerisinshe qalany ýlken dep oilaydy eken?

Mýmkin olardyng ýlken degeni shynayy maghynadaghy «ýlken» emes bolsa kerek. Ony jәne ózderi ghana týsinedi.

Bizding synyp óte júpyny boldy.

Qara taqtany oqushylar ózderi boyaghan. Tipti, synyp qabyrghasyn da olar ózderi aqtapty. Mening kelgenim bir jataqty mektep bolyp, oqushylardyng barlyghy mektep aulasynda túrady eken. Týnde kezekshi múghalim kezekshilik bólmesinde otyryp balalardyng qauypsizdigine jauapty bolady jәne olardyng demalysyn qadaghalaydy.

Mektep basshylyghy maghan qalashyq ishinen bir jeke ýy qarastyrmaq bolypty, biraq men qajeti joqtyghyn aityp kezekshilik bólmede túrghym keletinin bildirdim. Osylay istegende basqa múghalimder de kezekshi bolyp qinalmaytyn boldy. Bәri riza.

Balalar da búghan quanyp qalypty. Myna bala múghalimmen til tabysu onay eken dep oilasa kerek. Degenmen, men kezekshilik etkende olar ózderin búrynghydan da tәrtipti ústady.

Búl qazaq tildi mektep, al men balalargha hanzu tili pәni boyynsha sabaq beretin boldym. Olar ýshin hanzu tili shet tili sekildi.

Olardyng hanzushalary tym nashar bolghanyna qaramastan barlyghy sóileuge tyrysady.

Hanzushalapalap byldyrlap maghan: «Múghalim biz jaqsy kóredi, biz múghalim jaqsy kóremiz», – dep qoyady.

Múny estip jýregim jylyp sala berdi. Mening qazaqsham olardyng hanzushasynan kem bolmasa, artyq emes. Bәrimiz tili janadan shyqqan bala tәrizdimiz. Alayda, bizding aramyz tilmen týsinisudi qajet epestey jaqyn tartyp ketti.

Olardyng keybir aitqan sózderi meni qatty tebirentedi, әri esten mәngi shyqpastay.

Bir kýni Áygerim  atty bir kishkentay qyz qasyma jetip keldi. Jymiya kýlip maghan qarap túryp: «Múghalim beyjindik, al biz qazaqpyz. Biz múghalimdi sýiemiz», – dep qatty aitty.

Onyng kiyip alghan gýldi kóilegi sәnsiz kórindi. Ýstindegi kýrteshesi de ne qonyr emes, ne qyzghylt emes belgisiz bir týsti. Eki beti qyzaryp jarylarday bolyp túr. Sәby jýzdi jas qyz.

Aytyp bolysymen qaytadan jeldey úshyp, sekirip-oynap kete bardy. Ol maghan qatty únaytyn bir sóz aittym dep masayrap barady bilem.

Olar Beyjinge sonsha qúshtar.

Mýmkin olar Beyjinning qanday ekenin mәngi bilmes-au. Degemen olardyng әr qaysysynyng jýreginde bir Beyjini bar.

Olar mening Beyjing jayly aitqanymdy úiyp tyndaydy.

Men jamau-jamau qazaqshammen olargha shamam kelgenshe, «Beyjing óte-óte ýlken. Uanfujing óte-óte әdemi. Ghimarattar óte biyik, әdemi qyz-jigitter bar», –  dep aityp beremin. Olar múny estip qatty riza bolady.

Men qazaqsham jetkeninshe olargha Beyjindi osylaysha surettep berem.

Bir kýni sabaqta olar óte belsendi otyrdy, sóitsem olar taghy da Beyjing turaly estigisi kelgen eken. Men olardan ne turaly estigilering keledi? dep suraghanymda, synyp ishi jym-jyrt kýide qaldy.

Kenet bir bala aiqaylap jiberip taghy da sol ótkendegini qayta aityp beruimdi súrady.

Sonymen men taghy sol zәulim ghimarattar, әdemi qyz-jigitter turaly aittym.

Múny estip olar jymiya kýlip quanyp ketti, beyne búl әngimeni alghash ret tyndap otyrghaday.

Synypta jasy menen de ýlken bir qyz oqushy boldy, aty Aydana.

Ol Ýrimjide kóp jyl boyy dayashy bop qyzmet etip aqsha tauyp sol qalada túraqtap ta qalghan eken. Qonaq ýy basqarushysy ony bas dayashylyqqa ósirem dep otyrghanda ol shala-sharpy hanzushasymen «mengerushi, men qaytatyn boldym», – dep bas tartypty.

Elu jas shamasyndaghy әiel basqarushysy odan, «sening jaghdayyndy jasay almadyq pa? Joq әlede jana júmys taptyng ba?» – dep qazbalay súrapty.

Aydana sәl dirildegen ýnmen: «mening oqyghym keledi», – dep jauap beripti. Basqarushy:

– Sen әdette kóp sóilemeysin, júmysty da berilip isteysin. Ózing bilesin, búl qonaq ýide qazaq últynan bir ózing ghana. Men seni bas dayashy etip qoyayyn degen sebebim tipti últtar dostyghy degen syltau da emes, men sening tiyanaqtylyghyna senemin,  әri ózing sonsha bir qiyndyqqa berile qoymaytyn jansyn. Men saghan óz qyzymday qaraytyn boldym. Sen taghy oilana ghoy. Aydana:

– Mengerushi, siz mening osy jyldary nege kóp sóilemey jýrgenimdi bilesiz be? Basqarushy:

– Joq, balam. Aydana:

– Sebebi, men hanzshany mandymdy bilmeymin.

Osylaysha qonaq ýy basqarushysy Aydanagha biraz aqsha berip jolgha salypty. Attanarda oghan oqyp bolghan song qayta onyng qonaq ýiine kelip qyzmet etetin bolsa, ony taghy da bas dayashylyqqa qoyatynyn aityp shygharyp salypty.

Aydana maghan búl әngimesin aityp boldy da, ýnsiz maghan qarap qaldy. Beyne ayaqtalmay qalghan taghy birdeme barday.

Búl qalashyqta esh bir erekshelik joq ta shyghar, alayda balalardyng kónilinde búl jer bir ghajayypqa toly әlem.

Ózgesheligin aitar bolsaq, eng aldymen auyzgha ilineri – ashanalary.

Mektep aldynda bir «Laghman jәne manty» atty ashana bar edi. Esikten kirer-kirmesten qojayyny qonaghyna qarap: «Laghman ba? Manty ma?» dep aiqay salady. Múnday ashanalarda sol eki aq tandau bolady. Men siyaqty qalyng menudi sapyryllystyryp otyryp ne tandaytynyn bilmeytin qala balasy ýshin búl bir óte jýrekke jyly tiyetin nәrse eken.

Búdan da qyzyghy bar. Jәne bir ashananyng atauy «Palau» eken. Esikten kirer kirmesten engezerdey úighyr aspaz «ýlken tәrelke men kishisi me?» dep aiqaylaydy. Bosaghadan tapsyrysyndy alasyng da ishke kirip oryn tauyp otyrasyn. Mynaday jyldamdyq tipti KFC-di shanyna da juytpaydy ghoy.

Jana kelgen adamgha mynaday jer tym júpyny kórinetin shyghar. Deytúrghanmen, taghamyn tatyp dәmin alghan song onyng beyjindik qalyptasqan ýlgiden әlde qayda jenil jәne kónilge qonymdy ekenin bayqaysyn.

«Hay myrzanyng ashanasy» maghan eng tereng әser qaldyrdy.

Onda esh dayashy joq, Hay familiyaly bir qart kisi ghana júmys isteydi. Ol ózi ýnemi ishte otyryp gazet oqyp el isin taldaydy eken.

Ádette keletin qonaqtary da kóp emes sekildi.

Bir kýni men oqushylarymdy osy aragha ertip keldim. Búnda ghoy menu bar eken, bar bolghan da toltyryp jazyp qoyypty. Men tapsyrys berip bolysymen, Hay myrza menudi japty da syrtqa qaray jele jortyp shyghyp ketti. Shygha bere, «múnda qaraylay otyryndar» -dep bizge qaray aiqay saldy.

Men oqushylargha qarap, olar maghan qarap ne derimizdi bilmey otyryp qaldyq.

Shamamen bes minuttan song qart myrza entige ashanasyna qayta kirdi. Qolynda ústaghan bir qalta kókónisi bar. Asyly búl ashananyng kókónisti tapsyrys bergen mezette satyp alatyn salty bar eken. Búndaghy taghamdar arzandyghy sonshalyq 20 yuanigha tórt-bes adam otyryp toyyp alady ekensin. Onyng ýstine tamaghynyng dәmin aitsanshy, sonday keremet.

Biz tamaqtanyp otyrghanda qart qojayyn bir shette otyryp gazet oqydy. Áredikte bizden «siyr etining quyryluy qalay bolypty? Auyzdaryna tatydy ma? Túzy tym ashy bop ketpegen joq pa?» – dep jiti súrap otyrdy.

Beyjinde múnday «Hay myrzanyng ashanasy» sekildi ashana joq.

Balalar meni qansha jaqsy kórse de meni әli de «beyjindik» dep qaraydy. Olardyng janyna bara qalsam barlyghy qysylyp qalghanday bolady.

Tek Áygerim  ghana menen tartynudy bilmeydi.

Ol әr kýni týste mening kabiynetime kelip menen hanzu tili sabaghynan súraqtar súraydy.

Mening oqushylarymnyng ishinde maghan eng ystyq kórinetini de osy Áygerim. Onyng hanzushasy óte nashar. Alayda, qos janary әr qashan menen qalmay meni barlaydy da jýredi. Meni kórgen bette jymiya kýlip jadyray ketedi.

Men onyng maghan aitqan «siz beyjindiksiz, al biz qazaqpyz» degen sózine bola da jaqsy kórgendeymin. Al qazir ol meni ózi qatarly jandardan dep qabyldaydy. Múnysy mende birdeneni dәleldegendey nemese jengendey bir sezim tudyrady. Búlardyng qaysysy bolmasyn bәri mening jýregime quanysh syilaydy.

Múnday quanyshty jasyrugha nemese býrkemeleuge kelmeydi eken. Ol menen osy bir quanyshty bayqaydy, biraq ol quanyshtyng sebebin sezbeydi.

Men keyde keshki pysyqtau uaqytynan búrynghy bos uaqytty paydalanyp ony qalashyqtaghy jalghyz «Shinhua» kitaphanasyna aparyp kitap oqytatynmyn. Ol onda qazaqsha kitaptardy oqityn.

Qaytar jolda men oghan mardymsyz qazaqshammen kóp nәrseler aitatynmyn.

– Kafka..., Kafka, ana..., ol bir jazushy, óte myqty jazushy. Onyng jazghandary qazaqshada joq. Eger mýmkin bolsa qytaysha jaqsy ýiren. Qytaysha ýirenseng solardy oqisyn.

Ol Kafka jayly bilmeydi, sondyqtan tek basyn iyzep kýlip qoyady.

Aytyp-aytpay, men Beyjinnen keldim, az tola kitap oqydym desem de Áygerimge aita alar kóp eshtenem joq. Tek bar qazaqshamdy jiyp-terip oghan óz bilgen aqylymdy aityp kelem.

Endi osy kýni oghan ne aityp, ne qoyghanym esimde joq. Shamasy adam men adamnyng teng qúqyqtylyghy, demokratiya, erkindik jayly bolsa kerek.

Men múny aityp jetkize almaghan da shygharmyn, әiteuir ol da jarytyp eshteme týsinbedi.

Sol bir kýni, men ayaday ghana kezekshilik bólmesine qaytyp keldim de, ózime-ózim nege sol kip-kishkentay qyzgha sonshama bytqyghan aqylsymaqty aittym eken dep kýizeldim. Búl sahara qyzyna Kafkanyng qansha qúny bar deysiz?

Tereze aldyna kelip syrtqa ýnildim, aldymda Beyjing týninen әlde qayda qaranqy týn shymyldyghyn qymtap tartypty. Temeki tartqym keldi, synap kórip edim, qolymnan mýldem kelmeytindigin bayqadym.

Kenetten Beyjing búl qalashyqqa tipti jetpeytindey sezildi.

Bilimim búl jerdegi adamdardan kóp bolsa da, sol biliktiligim meni osy adamdardan kóri tayaz, mardymsyz etkendey.

Kónilim astan-kesteng bolyp úiyqtay almay, aqyry kezekshilik bólmesinen syrtqa shyqtym. Sport alannyng shany shyghyp jatsa da men eshtenege qaramastan shalqamnan týsip jatyp qaldym. Jata bere tereng bir tynys aldym. Qúm, topyraq ýstinde jatyp denemdi úly tabighat qúshyp, sipap jatqanday bolady. Al kóz aldymda túp-túnyq júldyzdy aspan.

Búl esime alghashqy mahabbatymdy týsirip jiberdi. Ol júldyzdy qatty jaqsy kórushi edi. Onyng qazirgi eng basty armany sol júldyzdar jamyraghan týngi aspandy taghy da bir kóru.

Endi mine, men dәl sol júldyzdy aspandy bajyraya baqylap jatyrmyn, al ol  bolsa myndaghan shaqyrym shalghayda jýr.

Ol segiz jasynda basqa qaladan Beyjinge kóship kelgen edi.

Biz alghash kezdese bastaghanda ol ylghy bir әngime aitushy edi: olardyng esik aldynda bir tau bolypty, keyin ol taudy kenshiler jaryp joq qylypty.

Olardyng esik aldynda bir aspanmen tiresken alyp aghash bolypty, ózi ýnemi aghashtyng sayasynda oinaydy eken. Keyin, bir kýni ol osy alyp aghashtyng toq aramen kesilip tastaghanyn óz kózimen kóripti.

Ol kezde ol әli bala eken, solaysha óz mekeninen aiyryldym dep oilapty. Al shyndyghynda adamdar ol qalashyqty qayta qúryp jatqan edi.

Beyjinge kóship kelgen song kóp jyldardan keyin ol bayaghy qalashyqqa baryp tuysyn izdeydi. Ondaghy jaghdaydyng әlde qayda onalghanyn bayqaydy, adamdardyng tirshiligi de jaqsaryp qalghan kórinedi.

Osy sәtte onyng kónili qobaljyp ýreydi sezinipti. Tipti alyp aghash qúlaghan kezdegiden de qatty kónili qúlazypty.

Ekeumiz kezdese bastaghanda 16 jas shamasynda edik. Ony týsine qoymagham. Tek bar bolghany keleshekte myqty arqa sýier azamat bolam, oghan bir nu orman, orman ishindegi kishkene ýy syilaymyn dep qaytalay berushi edim. Ol ýnemi jymiyp kýlip qoyatyn. Sol kezde men ony quanttyp tastadym dep oilaushy edim. Endi bayqasam ol maghan jay kýlgen eken.

Shynymdy aitsam, onymen birge otyryp tereng syrlaspappyn. Mýmkin, ol kezde men onyng tek jigiti boldym, dosy emes. Bar bilgenim ony quantu edi. Al quanysh pen kýlkiden adam baqytty bola qoymaytynyn bilmeppin. Olar tipti onsha manyzdy emes eken-au.

Men onyng ózine tanys mekenining qalay kýiretilgenin aitqanda nege esh minez tanytpay, ashulanbay qaytalay aita beretinin týsinbeushi edim.

Ol tynysh qana jenil ýnmen maghan «búnyng bәrin qabyldau óte qiyn» deytin.

Al onyng sóz auanyna qarasang ol ózi búnyng bәrin qabyldaghanday seziledi.

Keyin kele biz qalay ekeni belgisiz aiyrylysyp kettik. Sol jas shamasyndaghy jastar ýnemi solay etushidi ghoy.

Ayyrylysqannan keyin baryp, men onyng nege óz auylynyng isteri jóninde aita beretinin bildim.  Onyng sebebi – men onyng jigiti ekendigimde emes. Qayta men Beyjinde tuyp-óssem de Shynjandaghy qalyng qazaqtyng bir balasy retinde jat jerde sergeldeng ómirmen jýrgen adamdarsha kórinem. Mýmkin, bizding mahabbatymyzdyng jalynyn tútandyrghan da osy sezim bolsa kerek.

Biz qazir jaqsy dostardanbyz. Ýnemi bir-birimizge dem berip qoldap túramyz.

Ol qazir bir jaqsy joghary oqu ornynda mehanika jasau mamandyghy boyynsha bilim aluda.

Qyzyq! Kishkene kýninen tehnikany kórse tóbeshashy tik túratyn, sol tehnika ózining balalyq shaqtaghy esteligin qúrdymgha jibergen myna jas qyz on toghyz jasqa qaraghan shaghynda mehanika mamandyghyn oqu ýshin uniyversiytetke týsip ketti.

Qarap túrsang aqylgha qonbaytyn is. Degenmen, men búnyng bәrin jete týsingendeymin.

Tek, ony qalaysha sonsha týsinetinimdi ózim de bilmeymin.

Búl mýmkin onyng nege barlyghyn qabylday biletini sekildi bolar.

Áygerim men jaqsy dos bolyp ketkendikten men basqa da qyzdarmen  jaqyndap qaldym.

Keshterde olar meni óz bólmelerine shayghe shaqyrady.

Basqa bólmelerdegi qyzdar mening shay ishuge kelgenimli estip barlyghy kelip, kishkentay bólmege tyghylatyn. Múndayda meni bir tәtti sezim biyleydi.

Kishkentay ýstel ýstine týrli-týsti stakandar qoyylghan. Keybireulerining erneui synghan, taghy bireuleri ghasyrdan astam uaqyt synynan ótkendey, óni solghyndaghan. Qyzyldy-jasyldy bolyp ýstel ýstine tolyp qalady, adamgha keremet әser qaldyrarlyqtay. Ystyq shay qúiylyp qoyylghan song eshkim alyp úrttayyn demeydi. Barlyghy typ tynysh qarap otyr.

Shaydy búlay iship, baqytty sezinudi tek qazaq bolsang ghana jaqsy týsinersin.

Men óz ata-babam jayly kóp qiyalgha batam.

Qar jamylghan dala, qaqaghan ayaz. Bir ýili jan ayaday kiyiz ýy ishine jiylyp otyryp bir shaugim sýtti shayge jamyraydy.

Keng baytaq saharada ótken-ketken adam «qúday qonaq» bolyp kez kelgen kiyiz  ýiding esigin ashsa, ýy iyesi meyirin tógip qarsy alady. Úsynatyny taghy sol bir shaugim sýtti shay.

Maghan kóp adamdar qazaqtan «bәlenshe, týgenshe» degen batyr shyqqan dep maqtanady. Biraq, maghan búnyng týk qyzyghy, tandanarlyghy joq.

Meni shynayy tebirentetini qanshama taghdyr tauqymetin kórse de qazaqtyng osy bir shaugim shaydy ghasyrlar qoynauynan bәz-bayaghysynday qonaghysylyq meyirimen býgingi kýnge deyin jetkizgen myqtylyghy. Búl halyq bir shyny shayda túnghan baqytty janymen týsine biledi. Bir top qara kóz, qyzghylt jýzdi aghayyn entige dem alyp, dastarqan basyna qaumalay otyryp bir shaugim shaydy bólise ishedi. Búl qanday bir baqyt desenizshi!

Osynday sәtte, barshamyz stakandarymyzdy qolymyzgha alyp bir- birimizge qarap qoyyp jymiya kýlip shaydy baptap simire bastaytynbyz.

Aydana bir eki nan shygharyp ony eppen bólip aldymyzgha jayady, bәrimiz óz aldymyzgha tiygen bir japyraqqa qol sozamyz. Osyndayda men qazaq qyzdarynyng qolyna alghash kóz saldym. Búl qoldar mening qolymnan da qayratty kórinedi. Qoldarynyng syrty bújyrlanyp jarylyp ta qalghan. Tipti, Áygerimning qoly da sonday eken.

Men qolymdy nangha qaray soza bergende Aygerim  dauystap, «Qarandar, múghalimning qoly qanday nәzik! Balanyng qoly sekildi eken!» – dep qaldy. Men qolymdy tok úrghanday tartyp qaldym. Qyzdar búl qylyghyma jatyp kep kýldi. Beyjinning qyzdary kýlgende úyala kýlip, tipti keyde auzyn qolymen jauyp alatyn. Al myna qyzdardyng kýlisi beyne sharapqa toyghan Lyanshәn batyrlarynyng saq-saq kýlkisi ghoy.

Olar nangha sary maydy qalyndata jaghyp shayge bir malyp jiberip jeydi. Búl qazaqsha nangha may jaghyp jeu әdisi eken.

Búny esty salyp, men de ýlken bir kesek nangha maydy jaghyp jeberip auzyma tygha saldym.

Qyzdar meni kóre salyp, shapalaqtap: «O, múghalim jaraysyz», – desip jatty.

Áygerim  mening nan jegenimdi jymiya baqylap otyr eken. Maghan ol ýnsiz ymmen «múghalim, siz qazir naghyz qazaq boldynyz» degendey boldy.

Ózining qolyndaghy nannan taghy bir ýzim júlyp berip, «Mineki, taghy bir ýzim jeniz» - dep qoyady.

Men taghy da jýz payyz qazaqy әdispen nangha may jaghyp jep kórsettim. Barsha qyzdar búl isime taghy da du qol shapalaq soqty, kýlisip jatty.

Men olargha maghan búlaysha nangha may jaghyp jeu únamaydy dep aita almadym.

Alayda, olardyng meni qazaq balasy dep qarauyn qatty qaladym. Ásirese Áygerim  solay qarasa eken dep tiledim. Nege ekenin bilmeymin.

Sonynda barshamyz tósekti jaghalay otyryp birge qazaqsha әn saldyq.

Shynjannyng keshi suyq bolsa da, ayaday bólmege tyghylyp otyryp birge shay iship, әn salyp otyrghanda ol suyqtyng esh yzghary bizge sezilgen joq. Meyli terezeden úrghan syrttyng suyghy bolmasyn, әlde jýrek týbindegi yzghar bolmasyn, bәri de múnday sәtte adam boyynan ada bolady eken.

Ándi olar kelistirip aitady eken:
«Aynalayyn qaraghym hal jaqsy ma,
Sala berme kózindi әr jaqsygha.
Sala berseng kózindi әr jaqsygha,
Bәri jaqsy kóriner alghashqyda.

Jýgirip shyqtym beleske,
Beles jaqyn emes pe,
Osy otyrghan otyrys,
Bir ghaniybet emes pe, ai.

Mingen atym astymda qúla qasqa,
Shenber saldym qúdyqqa qúlamasqa.
Ádeyi izdep auylyna barghanymda,
Tanymaghan adamday túra qashpa.

Jýgirip shyqtym beleske,
Beles jaqyn emes pe.
Osy otyrghan otyrys
Bir ghaniybet emes pe.

Qanday keremet әn. Osy әndi estigen bette men qazaqty esh qayghysy joq el bolar dep oilaymyn.

Alayda, barlyq nәrse әn sekildi әsem bolmaydy ghoy.

Ómir degen ómir.

Synypta eki qiyn bala bar edi. olardyng ýlgerimi tym nashar. Bireuining aty Qaysar, ekinshisi Qayrat.

Olar әr kýni keshte baryp syra iship keledi.

Áygerim men bir bólmedegi qyzdardy ýnemi ashanagha aparyp tamaqtandyratynmyn. Osy sәtterde ol ekeuining ýnemi syra iship otyrghanyn kóremin.

Áygerim mening qúlaghyma sybyrlap: «Olar jaqsy oqushy emes. Men olardy únatpaymyn!» – deydi.

Múny estip men jay ghana jymiyp qoyamyn. Olardyng jaqsy oqushy bolu-bolmauy manyzdy emes.

Biraq, olardyng syra ishken týrleri meni qatty oilantady.

Ekeui bir auyz sóz aitpaydy. Syrany ashyp qúmyranyng auyznan aqyryn simirip qoyyp otyrady. ishe otyryp birde-bir til qatpaytyny qyzyq.

Meninshe búdan asqan erikkendik joq. Degenmen, olar da búl qylyghyn esh dogharghan emes.

Bir auyz sóz aitpay syrany simirip otyrany otyrghan .

Qalashyqtaghy ashanalar aiqay-shugha toly. Músylman ashanalary bolsa da, onla ýnemi hanzular kóp jýredi. Shúryldaghan dauystardyng kóbisi sol hanzu tili.

Al mening kóz aldymda ana ekui ýnsiz ghana qúmyradaghy syrasyn qúshaqtap anda-sanda bir simirip otyr.

Eger qazaq bolsanyz tez bayqaysyz. Qazir bizding últtan shyqqan maskýnemder óte kóp. Men olardyng araq ishken-ishpegenin aitayyn dep otyrghan joqpyn, mening sanamdy solqyldatqan olardyng qalay mas bolghandyghy. Toy-tomalaq ýstinde kóp iship mas boldy ma, joq әlde myna eki bala sekildi qalanyng shugha toly nemese tynysh qalghan bir sergeldeng búryshynda otyryp japadan jalghyz mas boldy ma?

Áygerimmen kóptegen úmtylmas sәtterdi birge ótkizdim.

Bir kýni keshte onymen birge kitap dýkeninen qaytyp kele jatqanda ol biraz tolghanyp túryp maghan qytayshalap:

– Siz bilesiz be? – dedi.

–  Neni?

Aytyp bolmay jatyp ózi «myrs» etip kýlip jiberdi.

– Siz qonjyqqa úqsaysyz! Menimen sóileskende beyne bir qonjyq sekildi bop ketesiz.

Men basymdy shayqap kýlip qoydym.

Meyli Beyjindik bolsyn nemese saharalyq bolsyn, osy qyzdar adamgha tanghajayyp birdenelerdi aitady.

Degenmen, búl tanghajayyp qyzdyng kýshi de myghym eken.

Bir kýni sport alanynda jýrgenbiz. Ol kenetten maghan, – Múghalim, biz kýsh synasyp kóreyik, – deydi. Men: – A! Búlay bolmaytyn shyghar, – dep tartynyp qaldym.

Aytyp bolghansha ol jerge otyra ketip, ynghaylasyp ta boldy.

Men amalsyzdan otyrdym da jymiya kýlip, aldymdaghy myna 14 jasar qyzben bilek kýrestiruge dayyndaldym.

Kýshim az dep aita almaymyn. Degenmen, onyng qolyn alyp endi kýshey bergende ókinip qaldym. Basyp jygharlyq qayrat mende joq. Al ol bolsa týkte asyghar emes. Jymighan eki kózi maghan qadalyp qalypty. Men qatty ashulanyp qaldym. Qolymdy sylq bosata saldym da, búl shayqasty ayaqtadym.

Ol kónildene kýldi.

Sol sәtte men jan dýniyemmen ony jek kórip kettim. Ol maghan qarap:

– Álsiz kýshtige baghynuy shart, – dedi. Men:

– Jaraydy, – dedim. Ol ornynan túryp:

– Siz maghan boysynuynyz kerek, – dep taghy aitty. Men bir kýrsinip aldym da taghy:

– Jaraydy, – dedim.

Sәlden son, ol meni shekeme qatty bir shertip jazalaymyn dedi.

Men kózimdi júmyp túryp búl jazany qabyldamaqshy boldym.

Alayda jaza ornyna múrynyma kelip birdeme aqyryn tiydi, iyisi múryndy jarady. Kózimdi ashyp qarasam Áygerim  qolyna bir uys shóp alyp mening bet aldymda búlghap túr eken.

Men mýmkin qatelesken shygharmyn, sol sәtte ol maghan úyalyp túrghanday beyne tanytty.

– Jusan!

Men týsinbey biraz túryp qaldym.

Ol qolyndaghy shópti kórsetip taghy da:

– Jusan, – dedi.

Shópti maghan úsyndy. Shyndyghynda, anqyghan iyis tym tamasha da emes, shópting qong iyisi ghana. Keyin kele men osy iyis múrnyma kele qalsa boldy qazaq qyzdaryn esime alatyn boldym. Hanzusha sózdikten qarap «jusan» sózining maghynasyn bildim, yaghny hanzular ony «ay hao» dep ataydy eken. Búl ózi qarapayym shópterding biri emes pe?

Men búl shópting qazaq mәdeniyetinde qanday mәnge ie ekendigin bile almadym. Tipti, esh mәnge ie emes bolsa eken dep tileymin. Onyng iyisi qarapayym shópting iyisine úqsaytyny bolghany sekildi, ol ózi de tek qarapayym shóp bolsa eken dep tileymin.

Men Áygerimge «týsiniksiz boyjetken» degen at qoydym. Týsiniksiz boyjetken keyde meni týsiniksiz nәrselermen mazalaydy. Búnysy meni qaladan kelgen dep mazaq qylghany ma dep qalamyn. Deytúrghanmen, keyde meni eriksiz tebirentedi. Men Beyjinde jýrgende de býitip tebirenbegenmin.

Qarapayym ómirde adamnyng baqyty úzaghynan bolady eken. Kýnder osylay almasyp jatty. Alayda, bәri bir-birin qaytalamaydy.

Osynday qarapayym kýnderding sony aqyry Týsiniksiz boyjetken maghan ghashyq bolyp qalghandyghyn bildiruimen ayaqtaldy.

Bir kýni tang atarda men kezekshilik bólmesining tóseginde jatyp úiqygha kettim.

Bir kezde kenetten esik qaghyldy.

Orynymnan túryp tokty jaqtym. Beyjing uaqyty saghat 2-den endi ótipti.

Búl kim boldy eken?

Kiyimimdi de dúrystap kiymey jýgirip baryp esik ashtym. Qarasam aldymda Áygerim  túr.

Ádemi kýlgin kóilek kiyip alypty. Eng qyzyghy betin boyap jasanyp alghan eken. Toktyng kýngirtteu jaryghynda qyzarta boyaghan erinderi kózime erekshe kórindi. Mening kónilim tolqyp sala berdi, biraq ne kýterimdi bilmedim.

– Áygerim, jaysha kelding be, tym kesh qoy?

Ol ýndemedi. Eshteme aitqysy da kelip túrghan joq sekildi.

Áygerimning kýlkisiz jýzin birinshi ret kórip túrmyn.

Úiqydan jana ghana túrghandyqtan oiymdy shoghyrlandyra almay túrmyn. Onyng osynshama tazaryp, әdemilenip boyanghanyn alghash kórdim. Jýregim kenet «dir» ete qaldy. Ol shynymen әdemi eken-au degen oy sap ete qaldy. Búlaysha qalaymaqan oilaugha bolmaydy dep ózimdi-ózim tejep qaldym. Kónilimdi ornyqtyryp alyp odan, – Áygerim, menen kómek qajet boldy ma? – dep taghy súradym.

Onyng janary kenetten jasqa toldy. Appaq jýzi ózgerip sala berdi. Qazaqshalap toqtamay kóp sóz aitty. Tym tez aitqandyqtan men tipti týsinbey de qaldym. Sәlden song qaltasynan bir japyraq qaghaz alyp shyghyp qazaqsha maghan arnap óleng oqy bastady.

Men abyrjyghan kýide oghan qarap túryp qalyppyn. Ol taghy birdemelerdi aitty. Al men úiqymdy asha almay oghan melshie qarap túrmyn, beyne týs kórip jatqanday. Tek sonynda ghana: «Rizalyq bildiriniz?» degen sózin ghana úqqanday boldym.

Basymdy shayqap:

– Týsinbedim, – dep jauap qattym.

Basyn iyip túrghan Áygerim jasqa toly janaryn aqyryn joghary kóterip maghan qarady.

Men ýnsiz túryp qaldym. Qúlaghymda tek onyng tynys alghan sybdyry ghana.

Sosyn ol shala-sharpy hanzushasymen maghan: – Múghalim, men... men sizge ghashyq bop qaldym, – dedi.

Men bolsam múnyng shyndyq emes, kerisinshe týsimde bolyp jatan hikmetter dep bildim. Esikti qatty japtym da, auzyma kelgen sózdi jibere saldym:

– Eshteneni de bilmeymin. Úiqym kelip túr, úiqtaymyn.

Áriyne, búlay istegenim jaramaydy. Degenmen, mende basqa shara joq.

Tósekke kelip qayta jatqanymda qatty sergip kettim. Eskirgen ýiding tóbesine qarap jatyrmyn. Shyndyghynda, men búl qyzgha qalay jauap qaytarudy jaqsylap oilanuym kerek edi. Alayda, oiym eriksizden Beyjinge auyp ketti.

Beyjin  – mening tuyp-ósken qalam.

Beyjin: Tian-an min (han sarayy alany), Gugong (han sarayy muzeyi), Qytay qorghany, Beyhay (han sayajayy).

Qyzdosymymnyng qolynan jetektep Shishahayda qalyng adam arasynda jýrgende ózimdi tapqanday bolam, biraq qayta joghaltyp alam. Onymen birge galeriyagha barghanda suretterdi tamashalau ornyna onyng jýzine qadalyp qala berem. Jazdy keshterde Nәnlogu kóshesindegi bir kafening eng ýstingi balkonyna jayghasyp otyryp onyng syrany tamsana simirip otyrghanyn tamashalaymyn. Qysty kýni Diytәn parkine tartamyz. Bileu-bileu tamyrlary aiqasqan alyp aghashtar, batqan kýnning sheksiz әsem  shúghylasy, qasynda janay úshyp asyr salghan sauysqandar, bәri-bәri tamashagha toly.

Osynday jerde de keyde jaysyzdyq bolady, mende. Múnday jaysyzdyq ózimning ózgesheligimnen tuyndap qalyp otyrady. Beyjinning tar kóshelerinde ketip bara jatsam aldymnan apamday kisi meyirlene kýlip túryp, «Welcome to china!» – deydi.

Osy «Welcome to china!» jayly bolghan isterdi qyzydosyma aitsam ol syqylyqtap kýlip jiberdi. Men de birge kýlistim. Degenmen, búl is kýletin is emes edi.

Kishkene kezimnen basqalargha úqsamaytynymdy eshkim bayqamasa eken deytinmin. Keyde osynday úqsamaushylyq adamgha zor qysym tudyrady eken.

Oyym on bólek, sanam san bólek bop jatyrmyn.

Men tek qonaqpyn ghoy. Jarty aidan keyin-aq búl qalashyqtan ketemin. Qaytyp baspasyma bekinip otyrmyn.

Qalay degenmen ózgeshemin. Eng bastysy Beyjing damudyn, zamanauilyqtyn, mýmkinshilikterding simvoly... al búl qalashyqtan onyng birde-birin tappaysyn.  Degenmen, Beyjinde jýrip te men ózimdi sergeldeng sezinemin. Búl jerge esh tәueldi emesteymin. Al sonda mening mekenim qayda?!

Qyzymmen eshqashan birge úiqtamagham. Al osy týni Áygerimning maghan syr aitqanyn estip qyzdosymnyng menimen birge bolghanyn qatty qalap kettim.  Ózimning osal túsymdy tanyghanday boldym. Sol osaldyq janymnyng sonau ishki qatparynda tamyr jayyp kóktep ósip kele jatqanday boldy.

Tósekte úzynymnan týsip qimylsyz jatyrmyn. Úiqyny mýldem úmytqanmyn. Ózimdi-ózim jegidey jep kýizelip baramyn.

Kelesi kýni men Áygerimning kýlimdegen jýzine qarap túryp «Áygerim, Ekeumizde kóptegen úqsamastyq bar, sondyqtan biz birge bola almaymyz» dep aita aluym shart.

Sebebi, biz úqsamaymyz.

Osy sózdi auzymnan shygharsam ómirdegi qanshama qasterli ýmit pen sezimdi joghaltqaly túrmyn desenizshi.

Men onday batyldyqqa bara almay qinaldym. Tipti, onday batyldyqtyng qajeti de bar ma, sirә?

Terezeden kýnning núry tógildi. Búl tannyng osynshama tez ataryn kim oilaghan?!

Kelesi kýni sabaq aldynda men Áygerimge jyly jýzben týsindire bastadym: – Men múnda eki ay ghana túrugha keldim. Bizding birge boluymyz mýmkin emes. Sen jaqsy qyzsyn!

Aytyp bolysymen bәri de ayaqtaldy dep oiladym.

Alayda, qonyrau soghylysymen synypqa kirgenimde Áygerim  jylap jiberdi. Oqushylardyng barlyghy Aygerimning ne istep jýrgenin biletin sekildi. Synyp ishi tym-tyrys, eshkim de artyq auyz eshtene aitpaydy. Basym ainalyp tolqyp sala berdim. Ishimnen qatty úyatty bolghanday sezinip týsimde jýrgendey esh sheshim taba almay qinalyp búlqynyp jatyrmyn. Eriksiz Beyjindi, Beyjindegi qyzdosymdy eske aldym. Onyng kelip meni qútqaruyn tilegendey boldym. Áytse de, meni neden qorghap, neden saqtaytynyn ózim de bilmeymin.

Taqta aldynda jalghyz ózim qaqiyp túrmyn. Dәm tatuy joq sabaghymdy bastap jiberippin.

Taqtagha «Uang fu jing kóshesine qalay barugha bolady?» degen bir sóilem ýlgisin jazdym da ony: – Uang fu jing kóshesine qalay barugha bolady? – dep dauystap oqydym.

Oqushylarym baysaldy otyr. Bәri meni qaytalap barynsha dúrys dybystaugha tyrysady.

Al men ókinip túrmyn. Mýmkin búdan basqa ýlgini úsynuym kerek edi.

Oqushylardyng jalang qatqyl dauysynyng fony bolyp Áygerimning synsyghan jylauy estilip qalyp otyrdy, synyp ishi sol jylaugha tolghanday. Men ózimdi tejey almay qatty aiqaylap jiberdim: – Áygerim ! Túr, bar da búryshqa túr.

Ol ornynan túrghanda ghana  men onyng keshe týndegi kóilegin әli auystyrmaghanyn bayqadym.

Qolymen jasyn sýrte jýrip, búryshqa qaray ketip bara jatty.

Búl sabaqta Áygerim  bastan ayaq jylaghanyn bir dogharghan joq.

Sabaq ayaqtalghanda men oghan múghalim retinde aqyl aittym, – Sabaghyndy jaqsy oqy, bosqa jylay berme! Úqtyng ba?

Ol әli jasyn sýrtip túr.

Óksip qoyyp, «Bәr-i bir siz ke-te-di e-ken-siz...» – dep sózin ayaqtay almay qaldy.

Keyingi kýnderi ol taghy da meni sýietindigin aityp artymnan qalmay jýrdi.

Men qatty ashulanyp ketip, – Saghan tegi ne kerek ózi? –  dep aiqaylap jiberetin bolym.

Mening ashulanghanymdy kórip ol da shoshidy.

Mening búlaysha súraq qoyghanymdy ol kýtpegen bolar, tipti búl sózimdi súraq dep te oilamady bilem.

Maghan qarap túryp aqyryn ghana, «Men tek sizdi sýiemin» – dep qoyady.

Mýmkin, bir pәk jýrekti әbden jaralaghan shygharmyn.

– Múghalim, Áygerimning kózi auyryp jatyr! Áygerimning kózi auyrady eken! – dep Aydana entige jýgirip keldi.

Men orynymnan atyp túryp synypqa jýgirip bardym, qarasam Áygerim  eki qolymen kózin basyp otyr eken. Qolyn ashyp qarasam eki kózi qypqyzyl bop isip ketipti.

Ony arqama sala saldym da qalashyqtaghy emhanagha qaray jýgire jóneldim. Oiymda eshteme de joq.

Emhana ishinen dezinfektanttyng iyisi búrqyrap túr. Áygerimdi dәrigerding qarsy aldyna aparyp otyrghyzyp edim, dәriger asyqpay otyryp zattaryn aqtaryp qúraldaryn tauyp, onyng kózin qaraghanday boldy da jay ghana. – Eshtene etpeydi, azdap qabynypty, – dedi.

– Qalay eshtene etpeydi? Kózi qyzaryp auyryp qatty syzdap jatsa ol qalay aitqanynyz? – dep dauystap qaldym.

– Emi tabylady. Biraq, aldymen kózge tamyzatyn dәrimen ghana emdey túryndar, – dedi dәriger.

– Nege? – dep súraghan súraghyma, dәriger:

– Men de onyng jaghdayyn oilap otyrmyn. Basqa dәri oghan jaramaydi, – dedi.

– Jaramaydy degeniniz ne?

Dәriger maghan ashulanyp qaldy bilem, basyn kóterip maghan qarap:

– Bir shólmegi toqsan yuani túrady! Men de onyng jaghdayyn oilap otyrmyn. Kózge tamyzatyn dәri de jaman emes, tek jazyluy bayau bolady demesen, – dedi.

Áygerimge qarap edim, qyzarghan kózin taydyryp tómen qarap ketti.

Dәrigerge bir qaradym da, qaltamnan jýz yuanidyq banknotty shygharyp onyng ýstelining ýstine qoydym.

Tistenip túryp әr sózimdi anyqtap oghan:

– Asqanyn qaytarmay-aq qoyynyz – dedim.

Qaytar jolda Áygerimdi taghy kóterip keldim.

Arqamda kele jatyp jay ghana ýnmen, «Men ne bolsam da endi maghan qaramaydy eken desem...» dep qoyady.

Tipti býgin myna әngimeni jazyp otyrghan osy sәtke deyin ol maghan ózining qanshalyqty manyzdy ekenin әli bilmegen bolar.

Ol maghan birinshi bolyp kýlimdegen qazaq jany.

Maghan kóptegen qazaq bauyrlarym maqtau aityp meni jaqsy azamat degeni esimde.

Degenmen, maghan әli esh qazaq balasy Áygerimning jymighan kýlkisindey quanysh syilaghan emes.

Áygerim  jataqhanada demalyp biraz jatty.

Oqushylardyng bәri dene shynyqtyru sabaghynda edi. Jataqhanada eshkim joq eken. Jalghyz ózim baryp Áygerimge amandastym, әri jol jónekey dәri-dәrmek te ala bardym.

Onyng kózine dәri tamyzyp jatqanymda ol maghan kenetten:

– Siz nege meni únatpaysyz? – dep súraq qoydy.

– Beyjinde mening qyzdosym bar, – dedim.

– Hanzu ma? – dedi.

Men ezuimdi jay tarttym da, basymdy iyzedim.

Bizding qazaq hanzularmen qúda-jegjat bop jatpaydy ghoy, sondyqtan basynda oghan aitpaghan edim.

Alayla, qúpiyamdy aityp bolghan song qyzdosymmen birge bola almaytyn sebebim ekeumizding eki últ ókili ekendigimiz emes sekildi sezildi. Mýmkin basqa?!

Ol biraz oilanyp túryp:

– Ol әdemi me? – dedi.

– IYә, әdemi, – dedim.

– Qalayda, menen әdemi bolar? – dedi ol.

Men jauap qaytarmadym.

Ol úzaq bir kýrsindi de, «E... baqytty bolynyzdar!» – dedi.

Kenetten mening qolymdaghy dәrini ózi aldy da, óz kózine ózi tamyza bastady.

– Seni jaman degenim emes. Men endi on kýnnen keyin qaytamyn. Sol ketkennen endi qaytyp búl aragha oralmaymyn, – dedim. Ol kenet maghan taqap kelip:

– Nege qaytyp kelmeymin deysiz. Búl jerde barlyghy qazaqtar. Bәri sizding bauyrlarynyz. Biz sizdi jaqsy kóremiz. Al Beyjinde sizding qazaq bauyrlarynyz joq ta shyghar, – dedi.

Ol jaqyn kelgende men әdeyi iyis sezimtaldyghymmen tereng bir tynys aldym.

Onyng ón boyynan bir әdemi hosh iyis anqyp túr. Hanzu qyzdarynyng boyynan men eshqashan bayqamaghan bir hosh iyis.

Sýtting qong júpar iyisi bolar. Ol jastayynan auylda siyr sauyp ósken. Sodan bolar. Maghan búl júpar iyis qatty únaydy.

Men qatqyl batyl ýnmen, «Joq, men saharagha qaytyp kelmeymin. Biz birge bola almaymyz» dep óz sheshimimdi bildirgendey boldym.

Beyjindegi qyzdosymnyng hal-jaghdayy qalay ekenin de bilmedim.

2008 jyly uniyversiytetke de týskenmin. Degenmen, ondaghy oqu әdis-tәsilderine mýldem ýilese almay aqyry oqudan qol ýzdim.

Hanzu tili mamandyghy boyynsha oqy bastaghan edim. Endi qapastan shyqqan búlbúlday bop erkin shygharmashylyqpen shúghyldanyp jýrmin.

Bir qaraghanda múnday ómir shynymen әsem әri kónildi sekildi. Degenmen, osy sebepti janúyammen birge biraz qiynshylyqtardy da bastan keshtim.

Men qyzdosymdy sýiemin, tipti ýilenip onymen endi qalghan ómirimdi birge ótkizuge de dayynmyn. Biraq osynyng bәrin qalay jýzege asyrudy bilmeymin.

Últy basqa bolghandyqtan dostan, tuystan kóp tileulestik te ala almaspyn.

Al ózim bolsam uniyversiytet te bitirgen joqpyn, kýni boyy eshkim súrap qajet etpeytin nәrselerge mas bolyp shalqyp jýrmin. Keleshekte onymen birge bolghannyng ózinde ony qalay asyraymyn.

Ol ózi bir salmaqty boyjetken, minezi de úyandau. Mening oghan degen asau tolqyndy sezimime keyde shydas bermey qalady. Oghan únaytyny tynysh әri jay ghana ómir. Onymen birge bolsam keyde ruhym qysylyp, boyymdy kenge sala almaghanday kýy keshem.

Oygha shomyp otyryp, ol meni Áygerim  sekildi sýise qanday keremet bolar edi degen bir  arman kelip jýregimdi sharpydy. Solay bola qalghan kýnning ózinde ol bolmay qalar edi ghoy dep taghy qymsynam.

Al men asau sezimimdi noqtalap, tynysh qana bir úyang sezimmen ony sýisem men de men bolmay qalmaymyn ba.

Bir kýni mektepte bir súhbat boldy. Júmys berushiler 11-synyp oqushylary arasynan gid bolugha jaramdy bitirushilerdi tandaudy jón kóripti.

Áygerim  men Aydanany ertip alyp tyndaugha bardym.

Kostium kiyip otyrghanymen aldaghy ýstel basynda otyrghan hanzu qabyldaushy maghan bir dóreki, bilermen adam bop kórindi.

– Qanday ónering bar?

– Án aitam, by biyley alam, dombyra tarta alam.

– Qanday ónering bar?

– Án aitam, by biyley alam, dombyra tarta alam.

– Qanday ónering bar?

– Án aitam, by biyley alam, dombyra tarta alam.

Qabyldaushy qabaghyn týiip, basyn shayqap túryp:

– Nemene, sender әn aityp, by biylep dombyra tartudan basqa eshtene bilmeysinder me? – dedi.

Eshkim ýndemey qaldy.

Tek qabyldaushynyng ózi ghana jaghdaydy jenildetuge tyrysyp ótirik kýlip qoyyp:

– He-he, búlay jaramaydy ghoy. Qazaq últynyng ókilderi tek әn aityp, by biylep dombyra tartudan basqany bilmese búl jaqsy bolmaydy, – dedi.

Onyng janynda otyrghan mektep basshylary da oghan bolysyp kýle jónelisti.

Aldyda otyrghan qalyng júrt endigi de aqyryn sybyrlasyp dauryghyp ketti.

Qasymda otyrghan Áygerim  mening iyghymnan aqyryn qaghyp, – Onyng búlay aitqany kónilime jaman tiydi. Ózimdi beyne bir topas janday sezinip otyrmyn, qolynan eshtene de kelmeytin.

Aydana da maghan shaghynyp, – Múghalim, aramyzda siz hanzushany jaqsy bilesiz. Oghan búlay aitqyzbanshy, –  dedi.

Aqiqatynda jana súhbattan ótken jas qyz-jigitterding barlyghy da sonday sanaly, aqyldy, tereng oily jastar edi. Tek tili jetpey ana hanzu qabyldaushygha óz ónerin pash ete almay otyr ghoy. Syrt kózge búlar shynymen kýni boyy әn aityp, by biylep, dombyra tartatyn oiynpoz sekildi kórinedi. Al aldarynda otyrghan myna adamgha ózderining onday emestigin qalay ghana dәleldeydi, sonda?

Men ornymnan atyp túrdym. Túrysymmen ne derimdi bilmey sasyp qaldym...

Qabyldaushy janynda otyrghan basshylar men basqa da múghalimder barlyghy maghan kóz tikti. Zalda otyrghan oqushylardyng barlyghy kýtip otyryp qalypty. Olardyng barlyghy mening hanzusha taza sóileytin qazaq ekendigimdi biledi. Sondyqtan bir ýmitpen myna qabyldaushygha aqiqatty aityp, ózderin aqtap aludy kýtkendey.

Kóz aldymda oqushylarmen birge otyryp nan ýzip jep shay ishken sәtterim elestep qoymady. Olarmen birge әn salyp, by biylep ótkizgen shattyq kezder oiyma orala berdi.

Búrylyp qarasam Áygerim  men Aydana maghan jalynyshty jýzben tesile qarap otyr eken.

Bizding últ tek әn salyp, by biyleudi ghana biletin últ emes. Biz adamdar arasyndaghy eng pәk sýiispenshilikti nәzik sezimmen úghyna biletin jandarmyz. Shyndyghynda basqa halyqpen iyq tenestiru ýshin osynyng ózi-aq jetkilikti. Osy sәtte aldymyzda otyrghan «basshy» maghan jymiya qarap:

– Al, oqushy jigit, sening ne aitaryng bar? – dedi. Men aqyryn taghy da Áygerimge qaradym.

Ózimning qalay órshelenip ketkenimdi bilmey qaldym. Súq sausaghymdy managhy bastyq symaqqa qadap aiqaylap jiberdim:

– Enendi úrayyn! Sen birdeme bilem dep túrmysyn?!

Zalda otyrghan balalar búl hanzusha aitylghan sózding maghynasyn týsingen sekildi.

Barlyghy kýnәsiz jýzderimen maghan anyryp qarap qalypty.

Áygerim maghan qarap túr, jýzinde tebirenis pen alghys toly kórindi.

Men basymdy jay ghana iyzedim de jútynyp alyp, taghy aityp qaldym:

– Sen tipti әn aityp by de biyley almaysyng ghoy!

Aytyp bolysymmen zalda sәl ghana tynyshtyq ornady da, kenet du qol shapalaq ýni búrq ete qaldy. Júrttyng bәri alda otyrghan bastyq symaqqa qarap qoyyp kýbir-sybyr dau aityp jatyr.

Áygerim kópten beri kýlmep edi, endi qarasam qatty quanyp kýlip otyr eken.

Ómirimde batylym baryp múnday is istep kórmegen edim. Esimdi jiyp aldym da Áygerim  men Aydanany jetektey syrtqa sytyldym.

Shynymdy aitsam, mening onday sózderdi aituym dúrys boldy dey almaymyn. Ol qabyldaushy shyndyghynda bizding últty tanyp bilmegen adam ghoy. Oiynda esh jamandyq joq ta shyghar. Ony týsinuge tyrystym. Al óz aitqanyma keler bolsaq, meniki tek ashu shygharu ghana. Mening kónilimde tek belgisiz bir kýizelis qana bar. Qazaqtyng jas qyz-jigitterimen birge osynshama quanyshty sәtterdi birge ótkizip, olardyng oqugha degen talpynysy men yntasyn kórip bildim. Olardy búlaysha baghalaugha bolmaydy. Ásirese, bir últtyng bir top uәkili retinde olargha múnday bagha ýlken qiyanat bolmaq.

Alayda, sol sәtte, bizding últty әli tanyp bilip ýlgirmegen syrt adamgha múnyng bәrin týsindirip jatu tym qiyn edi.

Mektepten ketuime bes kýn qalghan. Sondyqtan, mektep basshylary da mening aiybymdy quzamady. Kelgen basshylargha 11-shi synyptyng tentek oqushysy, endi az uaqytta mektepten de ketedi dep qana qútylypty. Ertesi kýni synypqa kirgenimde oqushylardyng bәri búl isten habardar bolghan eken. Esikten kirer kirmesimnen du qol shapalaq ýni estildi. Meni qazaqtyng batyry qylyp alypty.

Shynymdy aitsam, ishtey qatty mazasyzdandym. Mazasyzdanghan sebebim, olardyng meni batyrgha balaghany emes. Qayta olardyng aldynda shynymen-aq batyrlyq jasadym. Qazaq úly halyq qoy. Alayda basqalar bizding ruhymyz ben ruhaniyatymyzdy tanyp bile almaydy. Múndayda olar bizdi qaydan úqsyn? Qazaqty bilmegendikten de bizdi tek әn aityp, by biyley alatyn ghana halyq dep qaraydy. Áriyne, múnda bizding de zor aiybymyz bar.

Eng bastysy biz ózimizding eng qúndy qasiyetterimizdi tany biluimiz kerek, әri sony qareket eterlik qabiletterge úshtastyra biluimiz qajet dep bilem. Ózimizdi basqalargha tanytyp qoymay, sol barysta ózimizge tәn qúndylyqtardy da jarata biluimiz qajet. Eger búny teris dep bilsek onda myna zamannan, myna qoghamnan oqshau qalamyz. Sonynda júrt bizding qasiyetterimizden kóz jazady. Tipti, óz-ózimizge aitardyq uәj de tappay qaluymyz mýmkin.

Men salmaqty oy tastap oqushylaryma aitamyn: «Búnda túrghan dәnene de joq. Biz ózimiz talpynuymyz kerek. Áne, olar bizding últty tanyp otyrghan joq. Sebep nede? Sebebi biz ózimizdi olargha tanyta bilmedik».

Biraz kidirip túrdym da, taghy da: «Eger basqa júrttar bizdi әn aityp, by biyley alatyn halyq dep maqtay berse onda bizding bitkenimiz sol. Senderding әr qaysysyng sonshama sanaly, aqyldy jansyndar. Bolashaqta bir bir túlgha bolasyndar. Olar endi bizdi búlay qaramaytyn bolsyn».

Osy sózdi aityp bolghanda ghana bayqadym. Balalar tynyshtalyp qalypty. Baghanadan bergi tynyshqa endi janarlarynyng túnghiyq núrlary men kónilderining tynyghan tenizdey bop basylghany qosylghan eken.

Synyp ishi tymtyrys.

Men sózimdi әrmen qaray jalghastyrdym: «Mening aitayyn degenim, ol da hanzu últyna bir ózi uәkildik ete almaydy. Mysaly, Aydana, sening búrynghy diyrektoryng óte jaqsy adam boldy emes pe?! Men de bala kezimnen Beyjinde óstim. Dostarym týgeldey hanzu últynan boldy. Biz óte jaqsy qarym-qatynasta boldyq. Men kóptegen bilimdi solardan ýirendim. Sender de ómirlerinde jaqsy hanzulardy kezdestirgen bolarsyndar?»

Synyp ishin bir sholyp óttim. Balalardyng kóbi aqyryn ghana basyn iyzedi. Tek birnesheui ghana jýzderi mýsindey bop tapjylmay maghan qarap otyr.

Qaysar men Qayrat solardyng qatarynda.

Songhy nәtiyje әriyne, tym shirkin-ay bolghan joq.

Kópshilik oqushylar mening әlgi «Enendi úrayyn! Sen birdeme bilem dep túrmysyn?!» degen sózimdi jattap alypty.

Osy sózdi aitqanyma qatty ókindim.

Oqushylar aitqanda mening sol kezde qanshama batyl minez kórsetkenimdi birge suretteydi. Al әlgi «jaman nemenin» qalay sasyp qalghany tipti qyzyq. keybireuining aitqany tipti tanghajayyp. Álgi «jaman nemenin» ayaghy dirildep samayynan ter sorghalap ketipti mys.

Taghy bireuleri anyz da jasap alypty: Álgi «jaman neme» «endi qazaqtargha basy artyq sóz aitpaymyn» depdi әueli.

Búnyng bәri qyp qyzyl ótirik emes pe.

Meyli qansha ótirik bolsa da «endi qazaqtargha basy artyq sóz aitpaymyn» degen anyz birden-birge tarap jayylyp ketti.

Keyde ýiilip otyryp alyp, sony kóp aitysady.

Bireu bir aitady, ekinshisi taghy aitady.

Bir kýni Áygerimning aitqanyna jaylap qúlaq týrip kórdim. Ol әlgi jaman bastyq jayly eshteme aitqan joq. Aytqanynyng bәri mening qanshalyqty batyldyq tanytqanym, azamattyq kórsetkenim.

Ol meni búl sózderdi aitqanda ashuynan saqalyna sheyin dirildep ketti deydi.

Búny estip kópke deyin kýlip jýrdim.

Áygerimning búl aitqandary maghan birdemeni úqtyrghanday boldy: Bizding últtyng keybir jaqtary shynymen әlsizdeu bolghanymen ózine tәn sonday bir sýikimdiligi de bar.

(jalghasy bar)

Aydos Amantayúly,

Aghylshyn tilinen audarghan Bibol Álipbayúly,

Dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz