Qytay ýshin jemqorlyq jaylaghan el  –  eng qolayly el

 Qúmyrsqanyng iyleuindey qújynaghan qalyng qytaydyng qorqynyshy Aziya, Europany attap, Afrikagha da jetti. Praqorlyq pen jemqorlyq – Qytaydyng jymysqy sayasatynyn  bir bólegi ekenin tórt qúrlyqtyng gazetteri jarysa jazuda.  Úly babamyz Kýltegin, Tonykók qaghandarymyzdan qalghan ósiyette: «Shyghysta Tabyghash degen halyq bar. Kýlli týrkilerding jauy, sodan saqtanyndar! Sebebi olar adamdy maqtamen bauyzdaydy» - degen eken. Qazir qytaylar bizdi aqshamen de maqtamen de bauyzdap ketip jatyr. Paraqorlyq – qytaydyng  tarihy qalyptasqan dýnie tanymy deuge de bolady. Tarihta sandaghan ekonomikalyq jәne әleumettik jaghdaydy bastan keshirgen qytay ýkimetining shet memleketterge qarata kózqarasy men qytay azamattarynyng qún kózqarasyn barghan sayyn kýrdelendirdi. Qytay ýkimeti ýshin keregi syimay jatqan adamyn taratyp, qysymnan qútylu, halqyna júmys, baylyq tabu mýmkindik ashu. Al qytaylar ýshin keregi tek qana aqsha.

Qytay ýshin jemqorlyq jaylaghan el  –  eng qolayly el

 Qúmyrsqanyng iyleuindey qújynaghan qalyng qytaydyng qorqynyshy Aziya, Europany attap, Afrikagha da jetti. Praqorlyq pen jemqorlyq – Qytaydyng jymysqy sayasatynyn  bir bólegi ekenin tórt qúrlyqtyng gazetteri jarysa jazuda.  Úly babamyz Kýltegin, Tonykók qaghandarymyzdan qalghan ósiyette: «Shyghysta Tabyghash degen halyq bar. Kýlli týrkilerding jauy, sodan saqtanyndar! Sebebi olar adamdy maqtamen bauyzdaydy» - degen eken. Qazir qytaylar bizdi aqshamen de maqtamen de bauyzdap ketip jatyr. Paraqorlyq – qytaydyng  tarihy qalyptasqan dýnie tanymy deuge de bolady. Tarihta sandaghan ekonomikalyq jәne әleumettik jaghdaydy bastan keshirgen qytay ýkimetining shet memleketterge qarata kózqarasy men qytay azamattarynyng qún kózqarasyn barghan sayyn kýrdelendirdi. Qytay ýkimeti ýshin keregi syimay jatqan adamyn taratyp, qysymnan qútylu, halqyna júmys, baylyq tabu mýmkindik ashu. Al qytaylar ýshin keregi tek qana aqsha.

 2000-2010 jyldar aralyghyndaghy AQSh pen Batys elderindegi ekonomikalyq kýizelisti sәtti paydalanghan qytaylar kóptegen jerler men nysandardy, zauyttardy satyp alyp ýlgirdi.  Sóitip әlemdik ekonomikalyq daghdarys qytaydyng paydasyna sheshildi.  Alayda, AQSh  әr shtatta qytaydyng ekonomikalyq jәne migrasiyalyq ekspansiyasyna qarsy qaulylar qabyldap ýlgirdi.

Sonymen AQSh pen Batystan túmsyghy tasqa tiygen qytaylar ekonomikalyq-migrasiyalyq sayasatty qara qúrlyqqa búrdy.  Tóragha Shy Jinping eng alghashqy memlekettik saparyn Reseyden bastap, Afrika elderine attanghandyghy sonyng belgisi edi.

2013 jyldyng basynda Pәkstannyng Gvadar portyn (Ormuz búghazyna jaqyn) Qytaydyng memlekettik kompaniyasyna tapsyryp aldy. Qytay әlemning әr týkpirine múnay tasymaldanatyn Ormuz búghazyna tayau ornalasqan búl portty damytugha 100 million AQSh dollarynan astam qarjy salghan edi. Sonymen qoymay Qytay Shirilanka men Tanzaniyadan da bir-bir portty osylaysha ótkizip alghan bolatyn. Osylaysha qara qytay qara qúrlyqqa aghyla bastady.

Afrika: «Qytaylar – afrikany jaulaugha kelgen jana otarshylar»

Qara qúrlyqqa qytay ýkimeti aqshany ayamay tókti. Memlekettik mekemelerden tartyp, әleumettik nysandargha deyin jalghasty. Ókinishtisi qytaydyng búl sayasaty da tarihy qalyptasqan paraqorlyqtyng shenberinen asa almady.

Juyqta Qytaydyng «Qytay kóne habarlar gazetinde» Chen Shymeyd atty avtordyng  «Afrikalyqtar qytaydy nege jek kóredi?» atty maqalasy basyldy. Maqalada avtor ózining dosy Lu Jyronnyng Afrikany aralau, júmys isteu barysyndaghy estelikterin mysalgha keltirgen. Lu myrzanyng aituynsha, Afrikanyng qytaylardy jek kórui qytaylardyng ózderining moralisizdikterinen eken.  

Qytaysha tәkapparlyq –qytaydyng sory boldy

Qytaylar Afrikany ózderine boryshtar sezinedi, yaghny Afrika elderine jasaghan azdy-kópti kómekterining bodauyn qaytaru kerek dep sanaydy.  Al Batys elderining Afrikany bodanda ústaghanyn eskerip,  Batystyng  qúldyghynan qútylghandyqtan Batys elderine baylanysty óshpendiligi bar dep qaraydy. Al qytaylar ózderin afrikalyqtargha kómektesip kelemiz dep esepteydi. Ókinishtisi afrikalyqtar aq nәsildilerdi birinshi sanatty, afrikalyqtardy ekinshi sanatty, al qytaylardy eng tómen sanatty nәsilge jatqyzady eken.

Qytaylar basqa halyqtardyng diny senimderi men túrmys-saltyna nemqúraylyqpen qarap, ózderin olardyng kózin ashushy, olardy baghushy, qojayyny  sanap, jergilikti «qúldardy» qúldyq týzimmen basqarghysy keledi, әri barynsha solay isteydi. Mine búl – jergilikti halyqtyng ashuyn tughyzuda.

Qytaylar ólermen enbekshildigi, kónbistigi men tózimdiligi arqasynda damudyng qarqyndy satysyn bastan ótkizdi. Desede ruhany jaqtan toqyrau men әleumettik jaghydaydyng qiyndyghy, ata-babalarynan kele jatqan zalymdyqtary men kekshildikteri sebebinen qalyptasqan moralidik qúldyrau – qytaydyng әlem aldyndaghy bedeline daq týsirdi. Kýlli qoghamdy qytaydan saqtanugha jeteledi.

Jemqorlyq pen zalymdyq

Sebebi, qytay biyligi jәne qyzmet babymen Afrikagha barghan qytaylar jergilikti jerding biyligi men basshylaryna qarata atalmysh «aqsha arqyly auyzdyqtau» sayasatyn qoldandy. Aqsha bolsa boldy bәri sheshiledi» - degen qortyq týsinikterin negizge aldy. Tipten jergilikti biylikti jemqorlyqqa bet búrugha iytermeledi. Jemqorlyq jaylaghan elde ornalasu, ken ashyp bay, zansyzdyqtan qútylu onay dep sanady. Osynyng bәri jergilikti halyqtyng qytaygha degen narazylyghyn tudyrdy, óshiktirdi, jek kórnishti etti. Sonymen qytay Afrikanyng qarsy almaytyn túrghyndaryna ainaldy. Onyng ýstine Batys aqparat qúraldarynan estilgen qytay turaly jaghymsyz aqparattar «Qytaylardy Afrikany jaulaugha kelgen jana otarshylar» degen qoghamdyq pikir qalyptastyrdy.

Chen Shymey myrza maqalasynda tómendegi dәlelderdi mysalgha keltiripti.

Qytaydyng Afrikagha bergen kómegi shynynda óte mol. Ganany mysalgha alar bolsaq, memlekettik teatr, Afofy su qúrylysy, shyghys Danmy rayondyq shipahana, әskery lageri qatarly neshe ondaghan nysan salyp berdi. Jaqynda 3 milliard dollarlyq qaryz somasyn taghy berdi. Ókinishtisi, Ganada saqshylardyng tútqyndauynan qashyp shyqqan bir qytaylyq júmysshy aqparat qúraldaryna bylay degen edi:« Gana saqshylary bir auyz sóz aitpastan, búlap-talap, shatyr, mashina jabydyqtaryn órtep jiberdi,  kuәlik, telefon, mal-mýlikterding barlyghyn alyp ketti, jýrer kezde tau arasynda jasyrynyp jatqan qytaylyq júmysshylardy avtomatpen oqtyng astyna aldy».
Gana – Afrikadaghy Ontýstik Afrikadan keyingi altyn óndiretin ekinshi iri el. «Týstik qytay tany gazetinin» habaryna qaraghanda, 2005-jyldan bastap 50 mynnan astam qytay azamaty  Ganagha baryp altyn qazumen shúghyldanghan. Osy altyn qazushylardyng kóp bóligi qytaydaghy eng kedey rayondardan kelgen bolyp, qaterge basyn bәy tigip, jaqsy túrmys pen aqsha ýshin kelgender.
Gana jirmasynshy ghasyrdyng 80-jyldarynan bastap, shaghyn kólemdegi altyn kenderin ashudy  shektegen bolatyn. Ókinishke oray qytay zymiyandary oghan mýmkindik bermedi. Qytaylar әr aluan zymiyan tәsilderi men  jergilikti mansaptylargha para beru arqyly, emin-erkin, kedergisiz, shaghyn kólemdegi altyn kenderin zansyz ashty. Qytaylar jergilikti adamdar tarabynan saqshy mekemesine alyp barylghannan keyin , saqshygha para berip, saqshy mekemesinen alshanday basyp shyghyp kete beredi.
 

Aqsha ýshin ekologiyany qúrban etu

Qytaylar ganalyqtardyng aldyndaghy asyn tartyp alyp qana qoymay, jer-kókting  bәrin qorys-qopa etip qazyp, himyalyq qospalar arqyly altyn qorytyp, kóptegen egistikter men orman-toghaylardy, ózen-kólderdi, jer asty su qaynarlaryn ulandyrdy. Jergilikti halyqtyng aituynsha:« qytaylar bizding bolashaghymyzdy oirandap qana qoymay, bizding balalarymyzdyng da bolashaghyn oirandady». (http://www.21ccom.net/articles/qqsw/qqgc/article_2014011899229.html )

Jergilikti halyqty kәsiptenu orayynan aiyru

Qytaylardyng taghy bir jek kórinishti bolu sebebi: Afrikagha júmys nemese sayahat vizasymen barghannan keyin, týrli aila-sharghy arqyly sol elde qalyp saudamen nemese basqa júmystarmen shúghyldanulary. Olar túrmys jaghdayynyng qanday boluyna qaramastan, kónbis, shydamdy enbekshil bolghandyqtan kez-kelgen el men jerde ómir sýruge qabiletti. Osylaysha bazardy, enbekti jaulay bastady. Jergilikti halyqtyng kәsiptenu orayyn týgeldey tartyp aldy. Tipten 2011-jyly 5-qantarda Tanzanyanyng Ónerkәsip-sauda Ministiriligining orynbasary Lazaro Nyalandu astana Daressalamdaghy bir sәuletti sauda bazarynda sauda istep jatqan qytaylyq saudagerlerge 30 kýn ishinde shekaradan shyghyp ketuin qatang eskertti. Óitkeni búl saudagerler qarjy qosu degen atpen Tanzanyagha kelip, «er-әiel dýkenderin» ashyp , jergilikti túrghyndardyng kәsiptenu orayyn týgel jaulap alghan. Ashugha bulyqqan búl ministr:«Ýkimetimiz qarjy qosu salauatymen elimizge kelgen sheteldikterding eng sonynda úsaq alypsatar nemese kebis jaldaushygha ainaluyna mýlde nemqúraydy qaramauy kerek, onsyzda múnday qyzmetterdi jergilikti túrghyndar  istep kete alady», - dedi. Ol taghy da eskertu berip: «keybir adamdar elimizben qarym-qatynasy óte tyghyz elderden kelgenimen zang aldynda barlyq adam ten. Búl jaghynan eshkimdi de betin-jýzing demeu kerek», -degen.
Sonymen Afrikanyng bir bólim elderi qytay júmysshylaryna qarata qatang shekteu búiryghyn shyghardy.

 2010-jyly Ontýstik Afrikanyng « The Sunday Times» gәzetining 14-kýngi sanynda, Ontýstik Afrika Respublikasynyng saqshylary Keyptaun men Dybannan 16 qytaylyq júmysshyny tútqyndap, sot ýkimi arqyly shekaradan shygharghan.  Atalaghan gazetting әshkereleuinshe, qytaydyng osy eldegi bir telegraf seriktigi әr aida neshe jýz zansyz júmysshyny shekaradan kirgizedi eken. Tekserilgen qytaylyq 350 júmysshynyng enbek isteu vizasynan mәsele bayqalghan. Búl enbek isteu vizasynda jemqorlyq әreketter bar bolyp, kóptegen injenerler men joghary dәrejeli basqarushylar ýsh ailyq sayahat pasporty men shekaradan kirgen.

Gumanitarlyq kómekting jemqorlyqtyng jemine ainaluy

Chen myrzanyng aituynsha, Qytaydyng Afrika elderine bergen kómek formasy dúrys emes. Ádette qytaylar kómekti qarapayym halyqqa emes, biylikke beredi. Búl kómek beru tәsili biylikting jemqorylqqa jol beruine sebep bolyp, halyqty kómekten qaghady. Osylaysha qytaylar men jergilikti ýkimet biyligi birlese otyryp jemqorlyqtyng batpaghyna batady.  Al AQSh bastaghan Batys elderi jergilikti biylikting jemqorlyqqa jol beruinen alandap, kómekti qoghamdyq úiymdar arqyly tikeley halyqqa azyq-týlik, kiyim-keshek retinde jetkizip otyrady. Osylaysha Batys elderining azyq-týligi men kiyimine qaryq bolghan qarapayym júrt Batys elderin únatady. Al qytaylar sol jemqor biylikpen birge jeksúryn bolyp qala beredi.

Qytaylar Afrikada qúldyqqa jegilse, Qazaqstangha kelip qojayyngha ainaluda

Qazaqstandaghy kompaniyalarda júmys isteytin  qytaylardyng jalaqysy  qazaqtardan 4-10 esege deyin joghary degenge afrikalyqtar senbeytin bolu kerek. Al Afrikada qytay júmysshylary jergilikti júrttan jalaqyny eng az degende 12 ese az alady.  Sonda qazaqtardyng qúny kók tiyngha tatymay ma?

Ontýstik Afrikanyng Ýkimet mәnsaptysy Patrik Graunning aituynsha, qytaydan arzan enbekkýshin әkeluding ózi «zansyz adam saudasyn isteumen» barabar. Ontýstik Afrikanyng saqshy taraularynyng tekseruine negizdelgende, Ontýstik Afrikadaghy qytaylyq enbekshilerding ailyq enbek aqysy әreng 2500 rand bolsa, jergilikti jaldanbaly enbekshilerding ailyq enbek aqysy 30 000 randttan tómen emes, sonda jergilikti jaldanbaly qyzmetkerding enbek aqysy on eki qytaylyq enbekshinin  enbek aqysyna teng degen sóz.  Mine búl  2010-jyly Ontýstik Afrikanyng « The Sunday Times» gәzetinde jariyalanghan habar.  Qytaylar aqsha ýshin óz qytaylaryn da ayamaydy. Al bizding Qazaqstanda búl kerisinshe bolyp túr.

Afrika elderi qanshama kedey sanalghanmen zannamalyq jýiesi әlde qayda kemeldi: jergilikti halyqtyng mýddesin basqalardyng taptauyna bermeydi. Al bizde bәri kerisinshe. Kez kelgen kelimsek әlsiz zandy paydalanyp, jemqor mәnsaptylardy satyp alyp qazaqtyng qan-terin soryp jatyr. Qazir qytay múnay-gaz kompaniyalaryndaghy qytaylardyng jalaqysy qazaqtardan birneshe ese joghary. Onyng ýstine sol Afrikadan quylghan qytaylardyng Aqtóbe men Aqtauda jýrgenderin 2012 jyly qarashada óz kózimmen kórgen edim. Qytaydyng Aqtaudaghy múnay búrghylau kompaniyalarynda birneshe qytay Afrika men Pәkstanda bolghandyqtaryn jyr etip aitatyn. Sol Afrikadan quylghandar qazaqqa kelip qútyryp jýrgen joq pa? Qazaqtyng baylyghyn soryp qana qoymay, qyzdaryn qatyn, úldaryn otyn etude. Al qoydan qonyr – juas qazaq qytaydyng aram aqshasyna qúnyqqan satqyndardyng qúrbanyna ainalyp otyr.

Bir qazaqqa ketken óshin ekinshi qazaqtan qaytarady

Qytaylardyng kekshildigi turaly aitylar әngime kóp. Atasynan amanat bolyp kele jatqan kegin bir ghasyrdan song bolsa da olar qaytarudy paryz sanaydy. Mysaly6 keshe ghana «Shalqar» ghalamtorynda qytaygha tiygen Alma atty almatylyq qyzdyng 2 balasymen qanghyp qalghany turaly maqala basyldy. Al әlgi bayshykesh qytay azamaty Almatydaghy ýkimet mәnsaptylaryn aqshagha satyp alyp, aqshasy men ýiidi de qazaq әieli men balasyna qaltyrmay ajyrasyp ketken. Qanghyp qalghan qazaq qyzynyng múnyn tyndaytyn almatylyq azamattar joq synayly...( http://suhbat.xalhar.net/forum.php?mod=viewthread&tid=128936 )

Maqalanyng úzyn yrghasyna qaraghanda, búl әilding búrynghy jigiti osy qytaydyng biraz aqshasyn jymqyryp ketken, zalym qytay aqyry qyzdy aldap qolgha týsirip, odan 1 bala sýigen, ekinshi balasyna jýkti bolghanda ajyrasu talabyn berip, sottardy satyp alyp, yn-jynsyz ajyrasyp ýlgirgen. Taghy bir aramdyghy búl qytaydyng qytayda әieli, bala-shaghasy bolypty. Osylaysha bir qazaqqa ketken kegin bir qazaqtan qaytarghan. Al satqyn sottar men memleket mәnsaptylary  atasynan qalghan amanatty oryndaghanday bolyp alshandap jýr...

Demek, qytaylar ýshin ózderinen «úly» halyq joq. Din men qorqynyshtan bir jola qútylghan ateist qytaylar ýshin tek aqsha tabu men biylik ghana búl ómirding mәni eseptelmek. Aqsha men paydagha keneletin kez kelgen iske jan sala kirisetin qytaylar adamgershilik pen obal-sauapty, úly tabighatty, tipten jeke mýddeleri ýshin bir últty-memleketti qúrbanyqqa shalugha bar.  Qytaylar basqa halyqtardyng diny senimderi men túrmys-saltyna nemqúraylyqpen qarap, ózderin olardyng kózin ashushy, olardy baghushy, qojayyny  sanap, jergilikti «qúldardy» qúldyq týzimmen basqarghysy keledi, әri barynsha solay isteydi. Mine, múny, bizding Qazaqstan da bastan keshirude. Kezinde Aqtóbede qytay әn úranyn tang ata shyrqaghan qazaqtar endi sol qytaylardyng «juas qúldaryna» ainaldy. Qazir qytay әn úrany aitylmaghanmen qytaydyng aldynda taptalghan últ namysy men baylyghy әli sol kýiinde qaluda.

Al bizding biylikte otyrghan jemqor mәnsaptylar  kelimsekter ýshin әsirese «aylasy  alpys qatyngha jýk bolghan» qytaylar ýshin onay shaghylatyn janghaqqa ainalghan. Kim kóringen kelip paydalanyp ketetin jalpaq shesheyding kýnin keshude.

Endeshe, zandy kemeldendirip, kelimsekterge kiriptar boludan qútylugha talpynuymyz kerek, aghayyn!

Abai.kz