Teniz jaghalauyndaghy kurortty auyldardyng birinde Isfendiyar atty jigit aghasy ómir sýrip jatty. Degenmen «ómir sýrdi» degen sóz onyng túrmys saltyna tipti sәikes kelmeytin. Áyteuir birdi-birge jalghap, әieli men ýsh balasyn zorgha asyrap, ólmesting kýiin keship jatqan... Joq, biz búghan otaghasyn kinәlaudan tipten aulaqpyz. Obaly ne kerek, eludi ensergen Isfendiyar eshqashan bireuge alaqan jayyp kórgen emes, erteli-kesh tyrbanyp enbektenetin de jýretin.

«Júmystyng auyr-jenili bolmaydy», - degendi ýnemi aitudan jalyqpaydy. Alayda bir tilim nannyng oghan onaylyqpen kelgen kýni bolghan emes. Osy jasyna deyin ne istemedi denizshi: ústa da boldy, qúrylysshy da boldy, qolynan kelmeytini joq ózinin. Biraq әiteuir qansha enbektense de, túrmysyna shyr bitpey qoydy. Keyde ózi kýibeng tirlikten sharshap ta ketedi, qansha degenmen jasy da keldi ghoy. Sodan bir kýni jazghy mausymda ýiin demalushylargha jalgha berip kórgisi keldi. Alayda oilap qarasa, ózderi shiyettey bes adam quyqtay ýige zorgha syiyp jýr, ol bir. Ekinshiden, ýiding eskirgeni sonsha, qausap qúlap qaludyng sәl-aq aldynda túr. Ásirese edeni әrkimning tabany tiygen sayyn shiyq-shiq etip, zarlap qoya beredi bayghús. Qala berdi, jauyn jausa, tóbeden tamshy sorghalaytyny taghy bar. Qysqasy, jóndeuge qyruar qarajat qajet edi.

Isfendiyar tua-bitti osy bir auyldyng azamaty bolatyn. Al ondaylar búl auylda sausaqpen sanarlyqtay edi. Ýlken qala sekildi tirshiligi qaynap jatatyn búl auylda búryn 150-200 shaqty ghana oshaq bolsa, songhy kezderi múnda jana túrghyndar lek-legimen qonys audaryp, nebir zәulim saraylar men biyik-biyik ýiler kóbeydi.

Pah, shirkin, kýn sayyn tanerteng sol ýilerden shyghatyn kólikterdi aitsanshy, tura bir qarapayym adam emes, patshalar minerdey. Biraq bir qyzyghy, sol qabat-qabat saray iyelerining basqa jaqtarda da ýii bar-au, sebebi auylgha anda-sanda merekeler men demalys kýnderi ghana demalyp ketuge bas súghady. Alghan kezderi ýiler qanyrap bos túrady. Al Isfendiyar bayghústyng mandayyna bitkeni osy qirap qaludyng sәl-aq aldynda túrghan lashyq qana. Biraq ta sol jәpireygen lashyq ylghy yghay men syghaydyng kórkine kóz toymas sarayymen iyq tiresip qatar túr. Aralary әri ketse 100-150 metr qashyq shyghar. Biraq otaghasy eshqashan ózining baybaghlan qonsysynyng bireuin de kózben kórgen emes, olardyng kim ekenin tipti tanymaydy da. Áy biraq bir jaqsysy, Isfendiyar eshqashan ózin baylarmen salystyryp, taghdyryna nala aityp kórgen emes. Týnde úiqysy tynysh. Densaulyghy da, shýkir. Badalary da arsyz qylyq kórsetpepti әzir. Kelinshegi de tura ózi sekildi momyn jan, kýn sayyn Jaratqannyng ózine osynday jar men bala-shagha bergenin shýkirshilik aitatyn. Alayda, keyde otaghasynyng kónili týsip te ketedi. Ondayda biraq bireuge múng shaghyp, bireuden birdene súramaydy. Bar bolghany namazynda Tәnirge «mende basqalar sekildi tyrbyndap ektenip-aq jýrmin ghoy... basqasynyng bәrine kóndiguge bolar-au; biraq myna qausap túrghanýidi qaytem? Tezirek qolgha almasam, birer jylda dalada qalamyz ghoy...» dep kýbirleydi...

Jyldar algha jyljyghan sayyn jigit aghasy bәrine qoldy bir-aq siltep, taghdyryna kóndikti. Alayda songhy kezderi ol bir әdet tapty: isteytin isi bar ma, joq pa, tanerteng erte túryp alady. Sóitedi de ýiinen shyghyp, biraz jan-jaghyna qarap, auyl arasyn aralap jýrip qaytady. Býgin de sol әdetpen aulagha shyqty. Araylap atqan tang shapaghyna qarap, keudesin kere taza auasyn jútyp túrghan. Kenet... kenet kózine әudem jerde bir nәrse jylt-jylt etkendey kórindi. Onyng jyltyraghany sonsha, tipti Kýn arqan boyy kóterilgen sayyn onyng shúghylasymen shaghylysyp, túp-tura múnyng janaryn ot bop qaritynday. «Keshe keshke ghana búl jerde eshtene joq edi ghoy?» dep oilady ol eng birinshi. Sol sebepti aldymen bireu-mireu shyghyp qala ma dep, sәl tosyp túrdy. Biraq ainalada ózinen basqa tyrs etken tirshilik bilinbegen song ne de bolsa kórmekke jaqyndap keldi. Keldi de әlgi jyltyraghan nәrseni jerden IYilip kóterip alyp, alaqanyna salyp qarady. Oy toba, «Nikolay zamanynyng ondyghy» eken. Altyn! Isfendiyar kedey de bolsa, kórsoqyr emes edi: kóne zaman jәdigerlerinen jaqsy habardar bolatyn. Sebebi bayaghyda, әke-sheshesi tiri kezde, ózi ústalyqty endi bastap jatqan bozbala shaghynda sol dәuirding altyn-kýmisin kórgeni bar-dy. Óitkeni ózderi de ol tústa auqatty túqymnan bolatyn. Myna altyndy kórgende kóz aldyna jaryqtyq anasynyng nebir keremet әshekeyleri elestedi. Sondyqtan jigit aghasy joqqa jasymay, qashanda «Ár nәrse óz uaqytynda...» dep sabyrgha jendiretin. Isfendiyar múnday altynnan búiym jasap jýrgen tústa, qazirgi zәulim saray iyeleri tipti tumaghan da shyghar, sirә. Endeshe, múnday baylyq dәl búl jerde qaydan jatyr?!. Álde, sonsha jyl kedeylikke tózgenine syilyq retinde Qúday «sabyr týbi – sary altyn» degenning tura maghynasynda osylay «aspannan altyn jaudyra» saldy ma eken? Áytese, mynaday zamanda, tap óz ýiining aldyna búl nәrse qaydan keldi? «Mýmin bireu әdeyi tastap, tasadan meni mazaq qylyp túr ma?» depte oilady bir jaghy. Alayda onday eshkimdi bayqamady. Sondyqtan oljany aqyryndap, qoynyna tyqty da, osy bir «oljasy» jayly jan balasyna tis jarmaudy jón sanady. Ne de bolsa, kezinde kóre jatar...

Bayqaghan da shygharsyzdar, Isfendiyar - óte ústamdy azamat. Onyng ýstine myna ómirde ashylmaytyn syr joq. Adamdardan Allanyng ereksheligi de sol, ol barlyghyn biledi, barlyghyn kóredi. Sondyqtan da jigit aghasy әlgi «ondyqty» alyp, senimdi bir jerge tyghyp qoydy.

Kelesi tanda osynday jaghday taghy qaytalandy. Isfendiyar búl joly múnyng jaydan-jay emes, artynda bir nәrse túrghanyn anyq sezdi. Solaysha kýn sayyn tura sol bir jerden tap sonday «oljagha» kenele berdi, kenele berdi. Biraq bәrinde tek «ondyq» aqsha ghana emes, arasynda «25-tik rubli» de kezdesip qalyp jatatyn. Solaysha biraz kýn ótti. Isfendiyar qansha tyryssa da, «jarylqaushy myrzasynyn» kim ekenin bile almay-aq qoydy.

«Poshtashy»; ózi ishtey solay at qoyyp aldy, óz isining sheberi eken. «Ústalyp» qalmas ýshin, kelu uaqytyn ýnemi qúbyltyp otyrdy. Birde keshqúrym, birde týn jarymda nemese tang sәride. Sol sebepti de Isfendiyar onyng ýstinen týse almay-aq qoydy bir. Ol óz qolyndaghysyn aulagha tastap, joq bop ketetin.Ýy egesin tanghaldyrghan taghy bir jayt, «jarylqaushynyn» sonynan birde-bir iz qaldyrmauy boldy. Qaqpa jabyq, ózi kisi boylamas biyik...

Jandary Jәnnattyq bolghyr ata-anasy kezinde qoldarynan kep túrghanda osynday biyik qorshau qoyyp berip ketipti...Sirә, balalarynyng shamasy kelmey qalaryn sezgendey...Isfendiyar qatyrynan qansha týn aulagha shyghyp, qanday da bir tyrs etken dybys shyghar ma eken, bireu-mireudi kórip qalar ma ekenmin dep ainalasyn andumen boldy.Sol maqsatta týngi «qarauyldyghyna» úiyqtap qalmayyn dep, kýndiz kóz shyrymyn alatyn boldy. Tipti ýiining kire beris búryshynan «baqylau punktin»de jabdyqtap ta qoydy. Úzaq týnde osy jerde otyratyn bolghan son, ózine bar jaghdaydy jasaghan týri ghoy. Aulanyng búryshyna shygharyp tastaghan eski kereuet te osy tústa qajetine jaray ketti. Isfendiyar sol kereuetke jantayyp «týngi qonaghyn» kýtedi.

Saghattar zulap óte berdi, Isfendiyardyng tózimi tausyla bastady. Qaqpadan eshkim qarghyp týsken joq, ne ony qaghyp ta kirgen joq. Solaysha ózining «týngi qonaqty» kýtu turaly oiynan jalygha bastaghan. Kenet sonday týnderding birinde qúlaghynaalystan bir dybys emis-emis estilgendey boldy. Dybys qaqpanyng astynghy jaghynan shyghyp jatqan edi. Temirding dәl jerge kómirlegen jeri tas dualmen qorshalghan bolatyn, sonyng sanylauynan. Kóz almay sol tyrs etken jaqqa qarady da otyrdy. Týnning kózge týrtse kórgisiz tastay qaranghysynan әreng degende kózi shaldy, auzyna tistegen bir nәrsesi bar egeuqúiryq qaqpadan ótuge tyrmysyp jatyr eken. Sanylau óte tar bolatyn, sondyqtan syimay jatsa kerek. Búl onsyzda kýte-kýte kózi tórt bolghan «qonaghyn» shoshytyp almayyn dep ýnsiz ghana baqylap túrdy. Ol olay tyrmysty, bylay tyrmysty әiteuir bir kezde әupirimdep aulagha kirdi de, jan-jaghyna biraz jaltaqtap túryp, kelesi «oljany» kýndelikti oryngha tastay sala zytyp, joq bop ketti.

Mәssaghan, múnday da qyzyq bolady eken-au?!. Tang qalghannan Isfendiyar tilin jútyp qoya jazdady tipti. Osy jasyna deyingi ómirimde kóp nәrseni kórdim dep oilaushy edi, nebir tylsym oqighalar jayly da estushi edi. Biraq tap múnday jaytty óz basymnan keshiremin degen oy ýsh úiyqtasa týsine kirip kórmepti. Ánsheyinde kýndiz auladaghy tauyq pen onyng balapandaryna kýn bermeytin kemirgish tyshqannyng týn balasy úiqy kórmey osynday mindet atqaruyna ne týrtki boldy eken, ә?!. «Men bayghústyng oghan berer týgim de joq qoy?» dep, kónili qúrghyr odan sayyn bosady otaghasynyn. Qúday kuә, alghash «Olja» tabyla bastaghaly kýni býginge deyin Isfendiyar onyng bir týiirine de tiyisken joq bolatyn, jaratu tipti oiyna kirgen de emen. Bar maqsaty qalayda beytanys jarylqaushyny ústap alyp, «aynalayyn, múnyng bәri ne ýshin?» dep súraghysy keldi. Al, endi adam emes januar ma, jәndik pe, egeuqúiryq ózine osynsha qyzmet etedi dep kim oilaydy? Tap myna zamanda aidaladaghy siniri shyqqan kedey bayghús týgili, adamdar óz jaqynynyng ýiine bas súqpaytyn boldy ghoy. Endeshe, myna jaytty qalay týsinuge bolady?!. Isfendiyar tyshqan tasyp әkelgen altyn somdardyng ózi sekildi jalanayaq bireudiki emes ekenin keremet jaqsy biledi. Bayghús kedeyde múnday baylyq qaydan bolsyn. Aqsha qazir tek júrttan para alushy jemqor men, alayaq sheneunikterde ghoy. Al kýn sayyn nanyn adal tauyp jýrgen jandar... Jә, sonymen búl ne de bolsa әlgi zәulim saray iyelerining biriniki boluy kerek dep týidi ol. Sony egeuqúiryq iyiskep tauyp, jalghyz men emes, men siyaqty talay múqtaj jandardyng aulasyna tastap ketip jýrgen bolar dedi. Ne de bolsa, búl – Allanyng isi! Kip-kishkentay ghana jәndikti jaqsylyqtyng jarshysy etu tek sonyng ghana qolynan keletin qúdiret.

Dýniyesi men mal-mýlkining esebi joq bir bay bәlkim birer altynynyng joghalghanyn bayqamauy da mýmkin. Óitkeni onyng basy kýn sayyn «qaytsem,týieni týgimen jútam?» degen oimen әure emes pe? Alynghan aqshany sodan song osylay altyngha ainaldyryp qoyady, aqyry mine qyzyghyn tyshqan kórip jatyr. Tyshqan kórgende de oghan altynnyng keregi de joq qoy, osylay Allanyng búiryghymen kerek jerine, múqtaj jandargha taratyp berude.

Isfendiyar bolghan jaytty basynda ózine sóz bergendey eshkimge aitpaugha bekindi. Tipti әieline de.Ol taghy shydamay bireuge tis jaryp qoysa she... Basyna bәle tilep alyp qaytedi, sondyqtan ýndemegennen tәuiri joq....
Oqigha osylay jalghasa berdi. Egeuqúiryqtyng arqasynda Isfendiyar «bay adamgha» ainaldy. Biraq aghamyz aqyldy adam bolatyn, asyp-tasyp ketken joq, kerek deseniz tipti tabylghan altynnyng birde-bir týiirine tiyispedi de. Sol baz-baghyda nemen ainalyssa, sony jalghastyryp jýre berdi. Osylay bes-alty ay ótti. Bir kýni egeuqúiryq ózinen-ózi kelmey qoydy. Áriyne, aqsha da sap tyiyldy. Isfendiyardyng azdap kónili tolqydy. Joq, aulasyna altyn kelmey qoyghanyna emes, mýldem olay emes! Ol iyesi tyshqannyng úrlyghynyng ýstinen týsip, bayghústy óltirip tastamady ma eken dep qoryqty. Alayda onday oidan tez aryldy, yaghni, «tyshqan ekesh tyshqan da osyghan deyin tasyghan dәuletin jetkilikti dep bilip, endi basqa bir múqtaj bireuge tasiyn degen shyghar» dep júbatty ózin. Sodan sәl tynyshtalayyn dedi... Biraq búl qúpiyasy jayly júmghan auzyn ashqan joq. Jәne sonsha baylyq ony joldan da taydyra almady. Alayda aldynghy kezdegidey emes, endi birtindep altyndardy shetinen auystyryp, aqshasyn ýy imen aulasyn jóndeuge júmsady. Ózining qolynan kelmeytini joq dep edik qoy. Sondyqtan búl isti qanday da bir kómekshisiz bir ózi atqardy. Balalar da eseydi. Eki bólmeli quyqtay ýige taghy eki bólme qosty: biri úlyna, qalghan ekeui eki qyzyna. Olar әkelerining búl әreketine razy boldy. Árkimning bas-basyna bir-bir jeke bólmesi bolady degenge basynda sene almady. Ýiding irgetasy myqty eken, Isfendiyar esh oilanbastan ekinshi qabat kóterdi. Solaysha baspanasy manayyndaghy bay-baghlandardykinen asyp týspese, esh kem bolghan joq. Jarty ghasyrlyq ghúmyrynda Isfendiyardyng kórmegen qiyndyghy qalmaghan edi ózi de. Qansha qinalsa da, túrmystyng auyrtpashylyghyn bir ózi iyghymen kóterdi. Ózinen basqa eshkim onyng salmaghyn sezinbese eken dep tileytin. Sondyqtan joqshylyq degenning ne ekenin biletin aghamyz óz qoly óz auzyna jetken song jaghdayynashar kórshi-qolan, tughan tuystargha kómektese bastady. Eng sonynda tipti tanymaytyn jandardyng da meselin qaytarmaugha kóshti. Qinalyp jýrgen adam kórse, qolynan kelgenshe qarajat bóldi. Kómek súray kelgen eshkimdi qúr qol qaytarmady.

Ýy ishi onyng januarlargha, әsirese tyshqandar men egeuqúiryqtargha degen erekshe yqylasyna tәnti boldy.

Tipti tang qalatyn da. Onyng syryn súraghandargha Isfendiyar jay ghana: «E, bile bilsenizder, búl tilsiz jәndikter key adamdardan jýz ese qayyrly әri senimdi», - dep jauap beretin...

Farhad Askerov, «Shedrosti nochnogo gostya»

Audarghan: Mәriyam Ábsattar

Abai.kz