Shyndyghynda da bizding elimiz әlemdegi «qara altyngha» bay elderding qataryna jatady. Solay bola túra elimizde janar-jaghar maygha tapshylyq mәselesi kýn tәrtibinen týsip kórgen joq. Tipti asqyndap bara jatqanday.  Janar-jaghar may qúy beketterindegi úzaq sonar kezekte tizilgen kólikterdi kórgende osynday oy tuady.

     Shyndyghynda da bizding elimiz әlemdegi «qara altyngha» bay elderding qataryna jatady. Solay bola túra elimizde janar-jaghar maygha tapshylyq mәselesi kýn tәrtibinen týsip kórgen joq. Tipti asqyndap bara jatqanday.  Janar-jaghar may qúy beketterindegi úzaq sonar kezekte tizilgen kólikterdi kórgende osynday oy tuady.

IYә, elimiz әlemdegi múnay qoryna bay elderding arasynda Reseyden keyin 9-oryndamyz. Áriyne,  kósh basynda Saud Arabiyasy, Kanada, Iran, Irak elderi ekendigin aita ketkenimiz artyq bolmas. Statistikalyq derekterge  qaraghanda elimizde múnay mólsherining qory 6,5 mlrd tonna bolsa, boljanghan múnay qory 22 mlrd tonnany qúraytyn kórinedi. Alayda, osynsha baylyqqa ie bolyp otyryp, janar-jagharmaygha «jarymay» otyrghanymyz úyat-aq. Búl  jaghday Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaevtyng Qazaqstan halqyna jasaghan Joldauynda da syn tezine ilindi. Ol: «Elde janarmaygha, diyzeli otynyna degen tapshylyq joghary, әue kerosiyni ol da jetpeydi. Múnay óndirushi el bola túra, oryn alghan jaghday aqylgha syimaydy. Juyq arada tezdetip, taghy bir jana múnay óndeu zauytyn saluymyz kerek» dep mәlimdedi. Elbasynyng aityp otyrghan jana múnay zauytyn salu mәselesi osydan 3-4 jyl búryn kóterilgen bolatyn. Sol kezdegi Múnay jәne gaz ministri Sauat Mynbaev «zauyt qúrylysy 2014 jyly tolyqtay paydalanugha beriledi» dep te jibergen. Shamasy bizding biyliktegilerge Elbasynyng ózi aralasqannan keyin ghana «qozghalatyny» әdetke ainalyp ketse kerek.
   

Aytpaqshy, jogharyda әngime jasap otyrghan janar-jaghar maydyng jetimsizdigi jayly Parlament qabyrghasynda az aitylghan joq. «Biz qay uaqytqa deyin sapaly janarmaygha tәueldi bolamyz? Jylyna 80 million tonnadan astam múnay óndire otyryp, benzinge degen tapshylyqtan qashan qútylamyz? Elding qytyghyna tiyip bitken osy mәsele qashan sheshiledi? Reseyge jaltaqtap boldyq, endi Qytaydyng degenine kónbekpiz pe?»... degen edi  Orynbay Raqymberdiyev degen Mәjilis otyrysynda.

   Búl – kim-kimdi de kópten beri mazalap jýrgen súraq. Jasyratyny joq, janar-jaghar maydyng jetimsizdigine qosa,  ózimizde óndiriletin janar-jaghar maydyng sapasy da syn kótermeydi. Sonau kelmeske ketken kenes ókimeti kezinde paydalanugha berilgen Atyrau,  Shymkent, Pavlodar múnay óndeu zauyttarynyng ónimderi bizding ishki naryqty qanaghattandyra almauda. Basty sebepterding biri – elimizde kólik sanynyn  jyl sanap artyp bara jatqany bolsa, ekinshi sebep, jogharydaghy ózimizding múnay óndeytin zauyttarymyzdyng ónimderi Euro-4, Euro-5 dengeyindegi janarmay standarttaryna sәikes kelmeui. Aytalyq, elimizdegi jenil avtokólikterding sanynyng ózi ghana 3,5 mlngha juyqtapty. Oghan auyr jýk tasityn kólikterdi qossanyz, 4 mlngha juyqtap qalady. Halqymyzdyng sany 17 mln desek, әrbir 4-adamgha bir-bir kólikten keledi eken.

     Osynday olqylyqtarymyzgha oray, jaqyn kórshilerimiz Reseydin, Qytaydyn  jogharghy oktandy benziyni bizding naryqty basyp, halqymyzdyng qaltasyndaghy bar qarajat shetel asyp jatyr. Sonymen birge, elimizding osy salagha jauapty «aqjaghalylary» múnaydy óz elimizde óndegennen góri  shiykiley eksportqa shygharu paydaly sanaydy. Rasynda da  eger eksport kólemin 7 million tonnagha azaytyp, ony ishki naryqqa jóneltsek, bizding budjet jylyna 1 milliard 800 million dollardan aiyrylady, deydi mamandar. Sirә da,  qashannan  beri zamangha say jana tehnolgiyamen jabdyqtalghan múnay zauytyn salu jóninde Elbasy tapsyrmasynyng oryndaluynyng úzaqqa sozylyp bara jatqany osydan bolsa kerek. Onyng ýstine  Atyrau, Pavlodar, Shymkent múnay zauyttaryn janghyrtu júmystary endi ghana qolgha alynyp jatqan kórinedi. Jәnede tayau manda ayaqtala qoyatyn synayda emes kórinedi.  Tek 2016 jyly ghana tolyqtay iske kirispekshi sekildi. Qazirgi Múnay jәne gaz ministri Úzaqbay Qarabalinning aituynsha, atalmysh zauyttar iske qosylghannan keyin arada 3-jyldan song ghana europalyq standartqa say joghary oktandy, sapaly janarmaygha qol jetkize alatyn kórinemiz. Demek, taghy da Resey men Qytaydyng janar-jaghar mayyna «óneshimizdi» odan әri soza týsemiz degen sóz. Tipti, ótken 2013 jyldyng jeltoqsan aiynda Qazaqstan men Resey arasynda múnay jәne múnay ónimderin tasymaldau, tranzittau jәne jetkizuge qatysty birneshe qújatqa qol qoyylyp ta ýlgeripti. Endigi uaqytta Pavlodar múnay óndeu zauyty tolyghymen, al Shymkent zauyty jartylay Resey múnayymen júmys isteydi, deydi osy salagha jauaptylar. Endeshe, benzin baghasynyng taghyda kóterilip ketpesine eshkim kepildik bere almaydy.

       Al, Qytaygha qatysty әngime kelsek, búl da kýrdeli mәselening biri kórinedi. Elimiz olargha múnaydy óndeusiz satyp, onyng ónimin basqa baghada, dayyn ónimning baghasymen  alyp otyrugha mәjbýrmiz. Keyde olar  әrtýrli sebepterdi syltau jasap, bizdegi  janar-jaghar may tapshylyghyn qoldan jasaghysy keletin de synayly. Mәselen, ótken 2013  jyly elimizden Qytaydyng Dushaniszy (MÓZ) múnay óndeu zauytyna 0,5 mln. tonna shiyki múnaydy óndeuge jóneltip, sol arqyly uaqytsha bolsa da eldegi janarmay tapshylyghyn sheshu kózdelse,  ol zauyt tehnologiyalyq jaghynan bizding múnaydy óndeuge arnalmaghan bolyp shyqqan. Shamasy, mәsele múnaydyng sapasyzdyghy emes, basty kedergi – Qazaqstannan tasymaldanatyn múnay shiykizatynyng kelisilgen kólemi  «qúdayy kórshimizge» jetkizilmey qalypty.        

    Taghy bir ýlken mәsele – Qytayda óndelgen múnaydy jetkizu jaghy da sheshimi tabylmay keledi. Bizde ony tasymaldaytyn ne qúbyr jelisi, ne tankerlik jýie joq, al temirjol tasymaly súranysty ótey almay túr.  

       Osy arda myna derekti keltire ketken artyq bolmas, sirә. Ótken  2013 jyldyng 25-jeltoqsanynda «Samúryq-Qazyna» qorynyng atqarushy diyrektory Mәlik Sәlimgereev «Qazir eldegi ýsh iri zauytty – Atyrau, Pavlodar jәne Shymkent múnay óndeu zauyttaryn janghyrtu júmystary jýrip jatyr. El Ýkimetinen 6 mlrd tenge qarjy bólindi. Búl júmystar ayaqtalghannan keyin tórtinshi zauyt salu qajettigi 2025 jylgha deyin tumaydy» dep mәlimdegen kórinedi. Basynda aitqanymyzday,  Elbasy Joldauynan keyin ghana «aq jaghalylarymyz» jana zauyttyng qúrylysy jayly endi-endi ghana oilana bastaghangha úqsaydy.

Aytpaqshy, Elbasymyz songhy Joldauynda «Qazaqstandaghy janarmay tapshylyghy degeniniz, ol – nonsens» dep atap ótti. Yaghni, aghylshyn tilindegi osy sózding ana tilimizdegi maghynasy – «qisynsyzdyq, jolsyzdyq» ekeni týsinikti.

Bizding elimizde osynday «jolsyzdyqtar» qashangha deyin sozyla beredi eken, osy.

Abai.kz