شىندىعىندا دا ءبىزدىڭ ەلىمىز الەمدەگى «قارا التىنعا» باي ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. سولاي بولا تۇرا ەلىمىزدە جانار-جاعار مايعا تاپشىلىق ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ كورگەن جوق. ءتىپتى اسقىنداپ بارا جاتقانداي.  جانار-جاعار ماي قۇيۋ بەكەتتەرىندەگى ۇزاق سونار كەزەكتە تىزىلگەن كولىكتەردى كورگەندە وسىنداي وي تۋادى.

     شىندىعىندا دا ءبىزدىڭ ەلىمىز الەمدەگى «قارا التىنعا» باي ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. سولاي بولا تۇرا ەلىمىزدە جانار-جاعار مايعا تاپشىلىق ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ كورگەن جوق. ءتىپتى اسقىنداپ بارا جاتقانداي.  جانار-جاعار ماي قۇيۋ بەكەتتەرىندەگى ۇزاق سونار كەزەكتە تىزىلگەن كولىكتەردى كورگەندە وسىنداي وي تۋادى.

ءيا، ەلىمىز الەمدەگى مۇناي قورىنا باي ەلدەردىڭ اراسىندا رەسەيدەن كەيىن 9-ورىندامىز. ارينە،  كوش باسىندا ساۋد ارابياسى، كانادا، يران، يراك ەلدەرى ەكەندىگىن ايتا كەتكەنىمىز ارتىق بولماس. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە  قاراعاندا ەلىمىزدە مۇناي مولشەرىنىڭ قورى 6,5 ملرد توننا بولسا، بولجانعان مۇناي قورى 22 ملرد توننانى قۇرايتىن كورىنەدى. الايدا، وسىنشا بايلىققا يە بولىپ وتىرىپ، جانار-جاعارمايعا «جارىماي» وتىرعانىمىز ۇيات-اق. بۇل  جاعداي ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جاساعان جولداۋىندا دا سىن تەزىنە ءىلىندى. ول: «ەلدە جانارمايعا، ديزەل وتىنىنا دەگەن تاپشىلىق جوعارى، اۋە كەروسينى ول دا جەتپەيدى. مۇناي ءوندىرۋشى ەل بولا تۇرا، ورىن العان جاعداي اقىلعا سىيمايدى. جۋىق ارادا تەزدەتىپ، تاعى ءبىر جاڭا مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋىمىز كەرەك» دەپ مالىمدەدى. ەلباسىنىڭ ايتىپ وتىرعان جاڭا مۇناي زاۋىتىن سالۋ ماسەلەسى وسىدان 3-4 جىل بۇرىن كوتەرىلگەن بولاتىن. سول كەزدەگى مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆ «زاۋىت قۇرىلىسى 2014 جىلى تولىقتاي پايدالانۋعا بەرىلەدى» دەپ تە جىبەرگەن. شاماسى ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەرگە ەلباسىنىڭ ءوزى ارالاسقاننان كەيىن عانا «قوزعالاتىنى» ادەتكە اينالىپ كەتسە كەرەك.
   

ايتپاقشى، جوعارىدا اڭگىمە جاساپ وتىرعان جانار-جاعار مايدىڭ جەتىمسىزدىگى جايلى پارلامەنت قابىرعاسىندا از ايتىلعان جوق. ء«بىز قاي ۋاقىتقا دەيىن ساپالى جانارمايعا تاۋەلدى بولامىز؟ جىلىنا 80 ميلليون توننادان استام مۇناي وندىرە وتىرىپ، بەنزينگە دەگەن تاپشىلىقتان قاشان قۇتىلامىز؟ ەلدىڭ قىتىعىنا ءتيىپ بىتكەن وسى ماسەلە قاشان شەشىلەدى؟ رەسەيگە جالتاقتاپ بولدىق، ەندى قىتايدىڭ دەگەنىنە كونبەكپىز پە؟»... دەگەن ەدى  ورىنباي راقىمبەرديەۆ دەگەن ءماجىلىس وتىرىسىندا.

   بۇل – كىم-كىمدى دە كوپتەن بەرى مازالاپ جۇرگەن سۇراق. جاسىراتىنى جوق، جانار-جاعار مايدىڭ جەتىمسىزدىگىنە قوسا،  وزىمىزدە وندىرىلەتىن جانار-جاعار مايدىڭ ساپاسى دا سىن كوتەرمەيدى. سوناۋ كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە پايدالانۋعا بەرىلگەن اتىراۋ،  شىمكەنت، پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ ونىمدەرى ءبىزدىڭ ىشكى نارىقتى قاناعاتتاندىرا الماۋدا. باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى – ەلىمىزدە كولىك سانىنىڭ  جىل ساناپ ارتىپ بارا جاتقانى بولسا، ەكىنشى سەبەپ، جوعارىداعى ءوزىمىزدىڭ مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتارىمىزدىڭ ونىمدەرى ەۋرو-4, ەۋرو-5 دەڭگەيىندەگى جانارماي ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەۋى. ايتالىق، ەلىمىزدەگى جەڭىل اۆتوكولىكتەردىڭ سانىنىڭ ءوزى عانا 3,5 ملنعا جۋىقتاپتى. وعان اۋىر جۇك تاسيتىن كولىكتەردى قوسساڭىز، 4 ملنعا جۋىقتاپ قالادى. حالقىمىزدىڭ سانى 17 ملن دەسەك، ءاربىر 4-ادامعا ءبىر-ءبىر كولىكتەن كەلەدى ەكەن.

     وسىنداي ولقىلىقتارىمىزعا وراي، جاقىن كورشىلەرىمىز رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ  جوعارعى وكتاندى بەنزينى ءبىزدىڭ نارىقتى باسىپ، حالقىمىزدىڭ قالتاسىنداعى بار قاراجات شەتەل اسىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە، ەلىمىزدىڭ وسى سالاعا جاۋاپتى «اقجاعالىلارى» مۇنايدى ءوز ەلىمىزدە وڭدەگەننەن گورى  شيكىلەي ەكسپورتقا شىعارۋ پايدالى سانايدى. راسىندا دا  ەگەر ەكسپورت كولەمىن 7 ميلليون تونناعا ازايتىپ، ونى ىشكى نارىققا جونەلتسەك، ءبىزدىڭ بيۋدجەت جىلىنا 1 ميلليارد 800 ميلليون دوللاردان ايىرىلادى، دەيدى ماماندار. ءسىرا دا،  قاشاننان  بەرى زامانعا ساي جاڭا تەحنولگيامەن جابدىقتالعان مۇناي زاۋىتىن سالۋ جونىندە ەلباسى تاپسىرماسىنىڭ ورىندالۋىنىڭ ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقانى وسىدان بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە  اتىراۋ، پاۆلودار، شىمكەنت مۇناي زاۋىتتارىن جاڭعىرتۋ جۇمىستارى ەندى عانا قولعا الىنىپ جاتقان كورىنەدى. جانەدە تاياۋ ماڭدا اياقتالا قوياتىن سىڭايدا ەمەس كورىنەدى.  تەك 2016 جىلى عانا تولىقتاي ىسكە كىرىسپەكشى سەكىلدى. قازىرگى مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ۇزاقباي قاراباليننىڭ ايتۋىنشا، اتالمىش زاۋىتتار ىسكە قوسىلعاننان كەيىن ارادا 3-جىلدان سوڭ عانا ەۋروپالىق ستاندارتقا ساي جوعارى وكتاندى، ساپالى جانارمايعا قول جەتكىزە الاتىن كورىنەمىز. دەمەك، تاعى دا رەسەي مەن قىتايدىڭ جانار-جاعار مايىنا «وڭەشىمىزدى» ودان ءارى سوزا تۇسەمىز دەگەن ءسوز. ءتىپتى، وتكەن 2013 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىن تاسىمالداۋ، ترانزيتتاۋ جانە جەتكىزۋگە قاتىستى بىرنەشە قۇجاتقا قول قويىلىپ تا ۇلگەرىپتى. ەندىگى ۋاقىتتا پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى تولىعىمەن، ال شىمكەنت زاۋىتى جارتىلاي رەسەي مۇنايىمەن جۇمىس ىستەيدى، دەيدى وسى سالاعا جاۋاپتىلار. ەندەشە، بەنزين باعاسىنىڭ تاعىدا كوتەرىلىپ كەتپەسىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

       ال، قىتايعا قاتىستى اڭگىمە كەلسەك، بۇل دا كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى كورىنەدى. ەلىمىز ولارعا مۇنايدى وڭدەۋسىز ساتىپ، ونىڭ ءونىمىن باسقا باعادا، دايىن ءونىمنىڭ باعاسىمەن  الىپ وتىرۋعا ءماجبۇرمىز. كەيدە ولار  ءارتۇرلى سەبەپتەردى سىلتاۋ جاساپ، بىزدەگى  جانار-جاعار ماي تاپشىلىعىن قولدان جاساعىسى كەلەتىن دە سىڭايلى. ماسەلەن، وتكەن 2013  جىلى ەلىمىزدەن قىتايدىڭ دۋشانتسزى ء(موز) مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا 0,5 ملن. توننا شيكى مۇنايدى وڭدەۋگە جونەلتىپ، سول ارقىلى ۋاقىتشا بولسا دا ەلدەگى جانارماي تاپشىلىعىن شەشۋ كوزدەلسە،  ول زاۋىت تەحنولوگيالىق جاعىنان ءبىزدىڭ مۇنايدى وڭدەۋگە ارنالماعان بولىپ شىققان. شاماسى، ماسەلە مۇنايدىڭ ساپاسىزدىعى ەمەس، باستى كەدەرگى – قازاقستاننان تاسىمالداناتىن مۇناي شيكىزاتىنىڭ كەلىسىلگەن كولەمى  «قۇدايى كورشىمىزگە» جەتكىزىلمەي قالىپتى.        

    تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە – قىتايدا وڭدەلگەن مۇنايدى جەتكىزۋ جاعى دا شەشىمى تابىلماي كەلەدى. بىزدە ونى تاسىمالدايتىن نە قۇبىر جەلىسى، نە تانكەرلىك جۇيە جوق، ال تەمىرجول تاسىمالى سۇرانىستى وتەي الماي تۇر.  

       وسى اردا مىنا دەرەكتى كەلتىرە كەتكەن ارتىق بولماس، ءسىرا. وتكەن  2013 جىلدىڭ 25-جەلتوقسانىندا «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى مالىك سالىمگەرەەۆ «قازىر ەلدەگى ءۇش ءىرى زاۋىتتى – اتىراۋ، پاۆلودار جانە شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن جاڭعىرتۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. ەل ۇكىمەتىنەن 6 ملرد تەڭگە قارجى ءبولىندى. بۇل جۇمىستار اياقتالعاننان كەيىن ءتورتىنشى زاۋىت سالۋ قاجەتتىگى 2025 جىلعا دەيىن تۋمايدى» دەپ مالىمدەگەن كورىنەدى. باسىندا ايتقانىمىزداي،  ەلباسى جولداۋىنان كەيىن عانا «اق جاعالىلارىمىز» جاڭا زاۋىتتىڭ قۇرىلىسى جايلى ەندى-ەندى عانا ويلانا باستاعانعا ۇقسايدى.

ايتپاقشى، ەلباسىمىز سوڭعى جولداۋىندا «قازاقستانداعى جانارماي تاپشىلىعى دەگەنىڭىز، ول – نونسەنس» دەپ اتاپ ءوتتى. ياعني، اعىلشىن تىلىندەگى وسى ءسوزدىڭ انا تىلىمىزدەگى ماعىناسى – «قيسىنسىزدىق، جولسىزدىق» ەكەنى تۇسىنىكتى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسىنداي «جولسىزدىقتار» قاشانعا دەيىن سوزىلا بەرەدى ەكەن، وسى.

Abai.kz