Álimghazy Dәulethan. «Qytay tarihy – diplomatiyalyq ekijýzdi tariyh»
Osydan biraz uaqyt búryn belgili tarihshy Álimghazy Dәluethanúlymen kezdeskenimizde Qazaqstan men Qytay arasyndaghy shekara mәselesi jóninde biraz әngimening shetin shygharghan. Ghalym búl jaytty Sh.Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty úiymdastyrghan basqosuda Qytay ghalymdarynyng aldynda ashyq aittym dep otyr. Al bizding biyliktin pikirinshe - «Qytaymen shekaralas on bes memleketting ishinde Qytay ýkimetining kelisimimen tolyqtay shekara mәselesin tiyanaqtap alghan jalghyz memleket bolsa, ol – Qazaqstan». Sonda Álimghazy Dәulethanúly shyr-pyr bolyp jýrgen qanday shekaralyq mәsele?
- Tәuelsiz Qazaqstannyng bir tútas, kemeldi tarihyn jazu ýshin sheteldegi tarihy derekterge nazar audarghan jón. Degenmen әr elding ghalymdary tarihty óz elinin, memleketining mýddesine say tarqatady. Al bizde qazaq tarihyn jan-jaqty taldap jazatyn jas buyn tarihshylar bar ma? Shyn mәninde bizding elde kadr dayyndau isi dúrys qolgha alynbaghan. Sol sebepti de kóbinde ózimiz turaly shetelding jazghandaryna jýginemiz. Myng jerden myqty desek te, jat memleketting ghalymdary bizge tarih jazyp bermeydi. Tipti olardy óz Otandarynyng tapsyrmasyn oryndaushylar desek te bolady, - dep bastady әngimesin Álimghazy aqsaqal.
Osydan biraz uaqyt búryn belgili tarihshy Álimghazy Dәluethanúlymen kezdeskenimizde Qazaqstan men Qytay arasyndaghy shekara mәselesi jóninde biraz әngimening shetin shygharghan. Ghalym búl jaytty Sh.Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty úiymdastyrghan basqosuda Qytay ghalymdarynyng aldynda ashyq aittym dep otyr. Al bizding biyliktin pikirinshe - «Qytaymen shekaralas on bes memleketting ishinde Qytay ýkimetining kelisimimen tolyqtay shekara mәselesin tiyanaqtap alghan jalghyz memleket bolsa, ol – Qazaqstan». Sonda Álimghazy Dәulethanúly shyr-pyr bolyp jýrgen qanday shekaralyq mәsele?
- Tәuelsiz Qazaqstannyng bir tútas, kemeldi tarihyn jazu ýshin sheteldegi tarihy derekterge nazar audarghan jón. Degenmen әr elding ghalymdary tarihty óz elinin, memleketining mýddesine say tarqatady. Al bizde qazaq tarihyn jan-jaqty taldap jazatyn jas buyn tarihshylar bar ma? Shyn mәninde bizding elde kadr dayyndau isi dúrys qolgha alynbaghan. Sol sebepti de kóbinde ózimiz turaly shetelding jazghandaryna jýginemiz. Myng jerden myqty desek te, jat memleketting ghalymdary bizge tarih jazyp bermeydi. Tipti olardy óz Otandarynyng tapsyrmasyn oryndaushylar desek te bolady, - dep bastady әngimesin Álimghazy aqsaqal.
Bizding institut tarapynan úiymdastyrylghan «Halyq – tarih tolqynynda» atty dóngelek ýstelge Shynjang qoghamdyq ghylymdar akademiyasynan 3 qytay, bir qazaq ghalymy qatysty. Búl resmy týrdegi manyzdy basqosu boldy. «Shynjannyng tolyq tarihyn» jazu komiytetining tóraghasy Myau Pushannyng aituynsha, olar 3 jyldan beri 15 tomdyq «Shynjannyng tolyq tarihyn» jazudy qolgha alypty. Búl degen sóz bizben irgeles otyrghan Shyghys Týrkistannyng tarihy, týrkitildes halyqtardyng tarihy degen sóz. Irgeles el bolghandyqtan Sh.Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty qolgha alghan 10 tomdyq(20 kitap) «Qazaqstan tarihy» da atalghan 15 tomdyqpen tikeley qatysty. Sondyqtan olarmen tyghyz qarym-qatynasta júmys jasau kezek kýttirmeytin is.
- Sonymen qanday kelisimderge keldinizder?
- 300 jyl boyy jýrgizilgen Reseyding bodandyq sayasatynyng әseri me, keyde biz shetelden kelgen ghalymdargha qalay qarau kerektigin, ózimizdi qalay ústau kerektigimizdi bilmey jatamyz. Búl jaghynan Qytay jaghy kýlip jýrip, bizding auyzymyzdy anqityp ketedi. Sondyqtan olar kýlse birge kýlip, olar yrjisa birge yrjiyp otyra beru – bizding eng ýlken aiybymyz. Biz - qazaqtar osy Qazaqstannyng qojayynymyz, osy elding mýddesin qorghau azamattyq paryzymyz. Tipti, atyshuly Mau Zydúng kórden tirilip kelse de óz jerimizde, óz elimizde túryp memlekettin, últtyng mýddesin qorghay almasaq kim bolghanymyz? Búl rette de osylay boldy. Olar ózderin tanystyrdy, biz ózimizdi tanystyrdyq. Bayqasam, basqosuymyz osylay ayaqtalatyn siyaqty. Al olardyng dayyndap jatqan 15 tomy men bizding 10 tomnyng arasy qalay bolady degen әngime jayynda qaldy. Resmy bayandama jasaushylar arasynda atym bolmasa da songhy otyrysta amalsyzdan sóz alugha mәjbýr boldym. «15 tomdyq «Shynjannyng tolyq tarihyn» jazyp jatqandaryng qútty bolsyn. Búl óte keremet enbek. Degenmen, kýni keshege deyin tarihty jazu da ýlken búrmalaushylyqqa baryp jýrgenderindi bilesinder me? Joq әlde búl sender ýshin qalypty jayt pa? Senderge aitarym - jazghandaryng bizding tarihymyzben, taghdyrymyzben tikeley qatysty dýniye. Sondyqtan bizding pikirlerimizben de eseptesulering mindet. Aqiqat degen jalghyz. Onda qazaqtyng aqiqaty, qytaydyng aqiqaty degen aqiqat joq. Óitkeni búl tarih ótip ketken, qanmen jazylghan tariyh. Ony búrmalap, joq nәrseni bar qylam dep tyrashtanu ýlken qatelik» dedim.
- Ol qanday búrmalaushylyq edi?
- Mine sony aitayyn dep otyrmyn. Tura júrttyng kózinshe Qytay oqulyghyndaghy kartany kórsetip, sózimdi aryqaray jalghadym. «Tang dәuirinde yaghny 1300 jyl búryn syzghan kartalaryng bar. Sol karta qazirgi kýnge deyin oqulyqtarynda taygha tanba basqanday kórsetilip keledi. Sóitesinder de «biz Qazaqstanmen tatu kórshi, beybit qatar túratyn memleketpiz, aramyzda eshqanday týsinispeushilik joq» deysinder. Búl ne? Diplomatiyadaghy ekijýzdilik deymiz be, jalghan tarih deymiz be? Ne dep ataymyz. Ekining biri ghoy: ne búdan 1300 jyl búryn syzylghan karta boyynsha myna Qyrghyzstan, Qazaqstannyng ontýstigi men shyghysy, Tәjikstangha deyingi aralyqtyng biraz jeri bizdiki edi dep talap etulering kerek. Ne halyqaralyq normagha say bekitilgen shekara boyynsha jalghan tarih jazularyndy toqtatugha tiyissinder. Oghan anau-mynau dep kólgirsuding qajeti joq. Óitkeni jýz milliondaghan qytay balasy osy jazbalarynmen ulanyp, týrki júrtyna esesi ketkendey bolyp jýr. Yaghny keleshekte osy tarihy әdiletsizikti týzeymiz dep eki qolyna týkirip otyr. Senderding tәrbiyelerinning baghyty - osy. Sondyqtan búl mәselege selqos qaraugha bizding qaqymyz joq. Al endi osy «ertegilerindi» 15 tomdyq «Shynjannyng tolyq tarihynda» qalay jazasyndar? Biz sizderdi osynda iship-jeu ýshin, «sen jaqsy, men jaqsy» deu ýshin shaqyrghan joqpyz, tiyisti mәselelerdi talqylayyq dep otyrmyz» dedim.
- Qytay ghalymdary qanday uәj aitty búl pikirinizge?
- Túra túr, mine aityp kele jatyrmyn ghoy. «Az últtar hanzulardan aiyryla almaydy, hanzular az últtardan aiyryla almaydy» dep «qos aiyrylmaudy» shyghardyndar. Búl ne? Osynday da logika, osynday da sayasat bola ma? Mynau qazaqsha aitqanda kóten zorlyq qoy. Bólinbeytin mәngilik ne bar eken? Búghan qanday «garantiyalaryn» bar? Keshegi Sovet ókimeti qayda? Sondyqtan nege ózindi ózing aldaysyn? Qytaygha kerek tәuelsizdik barlyq últqa kerek» dep bir toqtadym.
Shyndyghyna kelgende tarihty qazbalay berse әrkimning aitar pikiri bar. Mysaly, Qytaydyng «Úly qorghanyn» men jasaghan joqpyn ghoy. Qytaydyng patshalarynyng Móde qaghangha, onyng balasyna, nemeresine jazghan hattary bar. Sonda «Úly qorghannyn» ishi maghan qarasty, syrtyndaghy sadaq asynghan halyqtar sening qol astyndaghy júrt, eki úly memleket beybit ómir sýremiz degen sózder bar. Tipti «Úly qorghannyn» soghyluynyng aldyndaghy myng jyldyqty eseptesek, Soltýstik Qytay, Gansudan ary qaray Shan shi, Hy nan, Hy bey, Dung bey dep jýrgenderi týkilerdin, mәnjurlardyng jeri.
Ony qoyshy, songhy jyldargha deyin Shynjangha kelgen qytaylar «Kou liyden qashan keldin?», «Kou liyge qashan barasyn?» dep bir-birimen súrasatyn. Ondaghy «Kou liy» degeni Gansudan ary qarayghy Qytay jerin menzeydi.
Mening sózderimdi tyndap bolghan delegasiya basshysy Myau meni qúshaqtaghansyp, kýlip aldausyratqan boldy. Sosyn aittym: «Dәl osy jerde kartagha baylanysty naqty pikirindi aitshy?» - dep. «Búl óte kýrdeli mәsele ghoy, ógiz ólmeytin, arba synbaytyn bir jolyn tapsaq» dep qútylghanday boldy. Onymen súrasa kelsem kezinde biz basy-qasynda bolghan Ýrimjidegi kóterilisterge ol da qatysqan eken...
- Siz jogharyda aitqan Qytaydaghy týrkiler mekendegen aumaqtar turaly bizding tarihymyzda jazyldy ma?
- Biz ózimizding tarihty jaza almay jatqanda kórshilerding tarihyna qatysty dýniyeni jazu sanamyzgha kelmeydi ghoy. Bizding institutta «Ejelgi, orta ghasyr tarihy jәne irgeles elder tarihy» degen bólim ashyldy. Qazir onymen ainalystan kadr da, qarajat ta joq. Osy túrghydan biz aqsap jatyrmyz. Eger Qytaymen teritoriya boyynsha «daulasatyn» bolsaq, әngime kóp qoy. Biraq biz barymyzdy berip qútylyp kelemiz, әiteuir... «Aspan asty eli» dep jazatyn nadan jurnalisterding tirligi tipti jandy kýidiredi.
- Qytay tarapynyng múnday qiytúrqylyghyna ne istey alamyz?
- Sózimning sonynda olargha qaytalay eskerttim. «Eger endigi oqulyqtarynnyng ishinde taghy osy búrmalaushylyq qaytalanatyn bolsa, men búl mәseleni halyqaralyq dengeyde kóteremin. Álemdik tarihshylardyng aldyna mәsele qoyamyn. Halyqaralyq sotqa beremin. Sender odan qorqyp ketpessinder, biraq búl bizding qúqyghymyz» dedim.
Ángimelesken - Eldos Esenkeldiyev
- Qytay tarihshylary ne jazyp jatyr?:
«…apiyn soghysy tuylu qarsanynda Sharrossiya (Patshalyq resey – J.Sh) Ertis ózenining jogharghy agharyna ishkeriley kirip, shapqynshylyq kýshin onan ary qazaq saharasyna qaray keneyte týsken edi. Elimizding Balqash kólining (Qytaydyng degeni – J.Sh) shyghysyna kóptegen әskery bekinister salyp, olardy tas joldarmen tútastyrdy. 1854 jylgha jetkende Semipalatinskiyden (Semeyden – J.Sh) Qúrban Almatygha (qazirgi Almaty) deyin sozylatyn jana Sibiriya qamal leniyasyn salyp, elimizding Balqash kólining ontýstigindegi úlan-baytaq teritoriyasyn basyp aldy. 2-retki apiyn soghysy túsynda, Sharrossiya Qúrban Almatyny tirek ete otyryp, shapqynshylyghyn onan ary keneytip, elimizding Ystyqkól manayyndaghy jәne Shu ózeni alabyndaghy barlyq jerlerin derlik zorlyqpen basyp aldy…
Sharrossiya elimizding ken-baytaq batys teritoriyasyn basyp alghannan keyin, múny shart jasau formasy arqyly túraqtandyryp, zandastyrugha úryndy…1864 jyly Sharrossiya әskery qysym jәne diplomatiyalyq aldap-arbau jolymen Ching patshalyghy ýkimetine «Júngo men Rossiyanyng batys soltýstik shekarany tekserip-ayyru kelisimining esteligine» qol qoyghyzdy. Osy kelisim jәne keyin qol qoyylghan ýsh shekarany aiyru toqtamyna say, Sharrossiya elimizding Balqash kólining shyghys ontýstiginen 440 myng sharshy kilometrden astam teritoriyany bólip aldy».
«Shynjannyng jergilikti tarihy» oqulyghy, 1999 jylghy basylymy
Abai.kz
