Осыдан біраз уақыт бұрын белгілі тарихшы Әлімғазы Дәлуетханұлымен кездескенімізде Қазақстан мен Қытай арасындағы шекара мәселесі жөнінде біраз әңгіменің шетін шығарған. Ғалым бұл жайтты Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты ұйымдастырған басқосуда Қытай ғалымдарының алдында ашық айттым деп отыр. Ал біздің биліктің  пікірінше - «Қытаймен шекаралас он бес мем­ле­кеттің ішінде Қытай үкіметінің ке­лі­сі­мімен толықтай шекара мәселесін тия­нақ­тап алған жалғыз мемлекет болса, ол – Қазақстан». Сонда Әлімғазы Дәулетханұлы шыр-пыр болып жүрген  қандай шекаралық мәселе?

- Тәуелсіз Қазақстанның бір тұтас, кемелді тарихын жазу үшін шетелдегі тарихи деректерге назар аударған жөн. Дегенмен әр елдің ғалымдары тарихты өз елінің, мемлекетінің мүддесіне сай тарқатады.  Ал бізде қазақ тарихын жан-жақты талдап жазатын жас буын тарихшылар бар ма? Шын мәнінде біздің елде кадр дайындау ісі дұрыс қолға алынбаған. Сол себепті де көбінде өзіміз туралы шетелдің жазғандарына жүгінеміз. Мың жерден мықты десек те, жат мемлекеттің ғалымдары бізге тарих жазып бермейді. Тіпті оларды өз Отандарының тапсырмасын орындаушылар десек те болады, - деп бастады әңгімесін Әлімғазы ақсақал.

Осыдан біраз уақыт бұрын белгілі тарихшы Әлімғазы Дәлуетханұлымен кездескенімізде Қазақстан мен Қытай арасындағы шекара мәселесі жөнінде біраз әңгіменің шетін шығарған. Ғалым бұл жайтты Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты ұйымдастырған басқосуда Қытай ғалымдарының алдында ашық айттым деп отыр. Ал біздің биліктің  пікірінше - «Қытаймен шекаралас он бес мем­ле­кеттің ішінде Қытай үкіметінің ке­лі­сі­мімен толықтай шекара мәселесін тия­нақ­тап алған жалғыз мемлекет болса, ол – Қазақстан». Сонда Әлімғазы Дәулетханұлы шыр-пыр болып жүрген  қандай шекаралық мәселе?

- Тәуелсіз Қазақстанның бір тұтас, кемелді тарихын жазу үшін шетелдегі тарихи деректерге назар аударған жөн. Дегенмен әр елдің ғалымдары тарихты өз елінің, мемлекетінің мүддесіне сай тарқатады.  Ал бізде қазақ тарихын жан-жақты талдап жазатын жас буын тарихшылар бар ма? Шын мәнінде біздің елде кадр дайындау ісі дұрыс қолға алынбаған. Сол себепті де көбінде өзіміз туралы шетелдің жазғандарына жүгінеміз. Мың жерден мықты десек те, жат мемлекеттің ғалымдары бізге тарих жазып бермейді. Тіпті оларды өз Отандарының тапсырмасын орындаушылар десек те болады, - деп бастады әңгімесін Әлімғазы ақсақал.

Біздің институт тарапынан ұйымдастырылған «Халық – тарих толқынында» атты дөңгелек үстелге Шыңжаң қоғамдық ғылымдар академиясынан 3 қытай, бір қазақ ғалымы қатысты. Бұл ресми түрдегі маңызды басқосу болды.  «Шыңжаңның толық тарихын» жазу комитетінің төрағасы Мяу Пушанның айтуынша, олар 3 жылдан бері  15 томдық «Шыңжаңның толық тарихын» жазуды қолға алыпты. Бұл деген сөз бізбен іргелес отырған Шығыс Түркістанның тарихы, түркітілдес халықтардың тарихы деген сөз. Іргелес ел болғандықтан Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты қолға алған 10 томдық(20 кітап) «Қазақстан тарихы» да аталған 15 томдықпен тікелей қатысты. Сондықтан олармен тығыз қарым-қатынаста жұмыс жасау кезек күттірмейтін іс.

- Сонымен қандай келісімдерге келдіңіздер?

- 300 жыл бойы жүргізілген Ресейдің бодандық саясатының әсері ме, кейде біз шетелден келген ғалымдарға қалай қарау керектігін, өзімізді қалай ұстау керектігімізді білмей жатамыз. Бұл жағынан Қытай жағы күліп жүріп, біздің ауызымызды аңқитып кетеді. Сондықтан олар күлсе бірге күліп, олар ыржиса бірге ыржиып отыра беру – біздің ең үлкен айыбымыз. Біз - қазақтар осы Қазақстанның қожайынымыз, осы елдің мүддесін қорғау азаматтық парызымыз. Тіпті, атышулы Мау Зыдұң  көрден тіріліп келсе де өз жерімізде, өз елімізде тұрып мемлекеттің, ұлттың мүддесін қорғай алмасақ кім болғанымыз? Бұл ретте де осылай болды. Олар өздерін таныстырды, біз өзімізді таныстырдық. Байқасам, басқосуымыз осылай аяқталатын сияқты. Ал олардың дайындап жатқан 15 томы мен біздің 10 томның арасы қалай болады деген әңгіме жайында қалды. Ресми баяндама жасаушылар арасында атым болмаса да соңғы отырыста амалсыздан сөз алуға мәжбүр болдым. «15 томдық «Шыңжаңның толық тарихын» жазып жатқандарың құтты болсын. Бұл өте керемет еңбек. Дегенмен, күні кешеге дейін тарихты жазу да үлкен бұрмалаушылыққа барып жүргендеріңді білесіңдер ме? Жоқ әлде бұл сендер үшін қалыпты жайт па? Сендерге айтарым - жазғандарың біздің тарихымызбен, тағдырымызбен тікелей қатысты дүние. Сондықтан біздің пікірлерімізбен де есептесулерің міндет. Ақиқат деген жалғыз. Онда қазақтың ақиқаты, қытайдың ақиқаты деген ақиқат жоқ. Өйткені бұл тарих өтіп кеткен, қанмен жазылған тарих. Оны бұрмалап, жоқ нәрсені бар қылам деп тыраштану үлкен қателік» дедім.

- Ол қандай бұрмалаушылық еді?

- Міне соны айтайын деп отырмын. Тура жұрттың көзінше Қытай оқулығындағы картаны көрсетіп, сөзімді арықарай жалғадым. «Таң дәуірінде яғни 1300 жыл бұрын сызған карталарың бар. Сол карта қазіргі күнге дейін оқулықтарыңда тайға таңба басқандай көрсетіліп келеді. Сөйтесіңдер де «біз Қазақстанмен тату көрші, бейбіт қатар тұратын мемлекетпіз, арамызда ешқандай түсініспеушілік жоқ»  дейсіңдер.  Бұл не? Дипломатиядағы екіжүзділік дейміз бе, жалған тарих дейміз бе? Не деп атаймыз. Екінің бірі ғой: не бұдан 1300 жыл бұрын сызылған карта бойынша мына Қырғызстан, Қазақстанның оңтүстігі мен шығысы, Тәжікстанға дейінгі аралықтың біраз жері біздікі еді деп талап етулерің керек. Не халықаралық нормаға сай бекітілген  шекара бойынша жалған тарих жазуларыңды тоқтатуға тиіссіңдер. Оған анау-мынау деп көлгірсудің қажеті жоқ. Өйткені жүз миллиондаған қытай баласы осы жазбаларыңмен уланып, түркі жұртына есесі кеткендей болып жүр. Яғни келешекте осы тарихи әділетсізікті түзейміз деп екі қолына түкіріп отыр. Сендердің тәрбиелеріңнің бағыты - осы. Сондықтан бұл мәселеге селқос қарауға біздің қақымыз жоқ. Ал енді осы «ертегілеріңді» 15 томдық «Шыңжаңның толық тарихында» қалай жазасыңдар? Біз сіздерді осында ішіп-жеу үшін, «сен жақсы, мен жақсы» деу үшін шақырған жоқпыз, тиісті мәселелерді талқылайық деп отырмыз» дедім.  

- Қытай ғалымдары қандай уәж айтты бұл пікіріңізге?

- Тұра тұр, міне айтып келе жатырмын ғой. «Аз ұлттар ханзулардан айырыла алмайды, ханзулар аз ұлттардан айырыла алмайды» деп «қос айырылмауды» шығардыңдар. Бұл не? Осындай да логика, осындай да саясат бола ма? Мынау қазақша айтқанда көтен зорлық қой. Бөлінбейтін мәңгілік не бар екен? Бұған қандай «гарантияларың» бар? Кешегі Совет өкіметі қайда? Сондықтан неге өзіңді өзің алдайсың? Қытайға керек тәуелсіздік барлық ұлтқа керек» деп бір тоқтадым.

Шындығына келгенде тарихты қазбалай берсе әркімнің айтар пікірі бар. Мысалы, Қытайдың «Ұлы қорғанын» мен жасаған жоқпын ғой. Қытайдың патшаларының Мөде қағанға, оның баласына, немересіне жазған хаттары бар. Сонда «Ұлы қорғанның» іші маған қарасты, сыртындағы садақ асынған халықтар сенің қол астыңдағы жұрт, екі ұлы мемлекет бейбіт өмір сүреміз деген сөздер бар. Тіпті «Ұлы қорғанның» соғылуының алдындағы мың жылдықты есептесек, Солтүстік Қытай, Гансудан ары қарай Шан ши, Хы нан, Хы бей, Дуң бей деп жүргендері түкілердің, мәнжурлардың жері.

Оны қойшы, соңғы жылдарға дейін Шыңжаңға келген қытайлар «Коу лиден қашан келдің?», «Коу лиге қашан барасың?» деп бір-бірімен сұрасатын. Ондағы «Коу ли» дегені Гансудан ары қарайғы Қытай жерін меңзейді.

         Менің сөздерімді тыңдап болған делегация басшысы Мяу мені құшақтағансып, күліп алдаусыратқан болды. Сосын айттым: «Дәл осы жерде картаға байланысты нақты пікіріңді айтшы?» - деп. «Бұл өте күрделі мәселе ғой, өгіз өлмейтін, арба сынбайтын бір жолын тапсақ» деп құтылғандай болды. Онымен сұраса келсем кезінде біз басы-қасында болған Үрімжідегі көтерілістерге ол да қатысқан екен... 

- Сіз жоғарыда айтқан Қытайдағы түркілер мекендеген аумақтар туралы біздің тарихымызда жазылды ма?

- Біз өзіміздің тарихты жаза алмай жатқанда көршілердің тарихына қатысты дүниені жазу санамызға келмейді ғой. Біздің институтта «Ежелгі, орта ғасыр тарихы және іргелес елдер тарихы» деген бөлім ашылды. Қазір онымен айналыстан кадр да, қаражат та жоқ. Осы тұрғыдан біз ақсап жатырмыз. Егер Қытаймен територия бойынша «дауласатын» болсақ, әңгіме көп қой. Бірақ біз барымызды беріп құтылып келеміз, әйтеуір... «Аспан асты елі» деп жазатын надан журналистердің тірлігі тіпті жанды күйдіреді.

- Қытай тарапының мұндай қитұрқылығына не істей аламыз?

- Сөзімнің соңында оларға қайталай ескерттім. «Егер  ендігі оқулықтарыңның ішінде тағы осы бұрмалаушылық қайталанатын болса, мен бұл мәселені халықаралық деңгейде көтеремін. Әлемдік тарихшылардың алдына мәселе қоямын. Халықаралық сотқа беремін. Сендер одан қорқып кетпессіңдер, бірақ бұл біздің құқығымыз» дедім.

Әңгімелескен - Елдос Есенкелдиев

• Қытай тарихшылары не жазып жатыр?:

 «…апиын соғысы туылу қарсаңында Шарроссия (Патшалық ресей – Ж.Ш) Ертіс өзенінің жоғарғы ағарына ішкерілей кіріп, шапқыншылық күшін онан ары қазақ сахарасына қарай кеңейте түскен еді. Еліміздің Балқаш көлінің (Қытайдың дегені – Ж.Ш) шығысына көптеген әскери бекіністер салып, оларды тас жолдармен тұтастырды. 1854 жылға жеткенде Семипалатинскиден (Семейден – Ж.Ш) Құрбан Алматыға (қазіргі Алматы) дейін созылатын жаңа Сибирия қамал лениясын салып, еліміздің Балқаш көлінің оңтүстігіндегі ұлан-байтақ териториясын басып алды. 2-реткі апиын соғысы тұсында, Шарроссия Құрбан Алматыны тірек ете отырып, шапқыншылығын онан ары кеңейтіп, еліміздің Ыстықкөл маңайындағы және Шу өзені алабындағы барлық жерлерін дерлік зорлықпен басып алды…

Шарроссия еліміздің кең-байтақ батыс териториясын басып алғаннан кейін, мұны шарт жасау формасы арқылы тұрақтандырып, заңдастыруға ұрынды…1864 жылы Шарроссия әскери қысым және дипломатиялық алдап-арбау жолымен Чиң патшалығы үкіметіне «Жұңго мен Россияның батыс солтүстік шекараны тексеріп-айыру келісімінің естелігіне» қол қойғызды. Осы келісім және кейін қол қойылған үш шекараны айыру тоқтамына сай, Шарроссия еліміздің Балқаш көлінің шығыс оңтүстігінен 440 мың шаршы километрден астам територияны бөліп алды».

«Шынжаңның жергілікті тарихы» оқулығы,  1999 жылғы басылымы

Abai.kz