Beysenbi, 19 Qyrkýiek 2024
Biylik 1449 10 pikir 8 Tamyz, 2024 saghat 13:51

Ortalyq Aziya renessansy: ornyqty damu jәne órkendeu joly

Suret: Egemen Qazaqstan gәzetinen alyndy

I. DAMU MAQSATTARYNYNG ORTAQTYGhY

Ortalyq Aziya aimaghy san ghasyrdan beri birtútas geosayasy jәne ruhany kenistik retinde belgili. Búl – tabighy resursy men adam kapitaly mol, mәdeniy-tarihy múrasy bay ónir.

Kóshpeli jәne otyryqshy ómir saltynyng ýn­destigi múndaghy sharuashylyq jýiening negizi bolyp qana qoymay, aimaqtyng ózindik sayasiy-qúqyq­tyq mәdeniyetin jәne kez kelgen ózgeriske beyimdigi­men, tózimdiligimen erekshelenetin qúndylyqtar jiyn­tyghyn qalyptastyrugha yqpal etti.  Ortalyq Aziya kenistigi san aluan imperiyanyng qúrylghany­na, ydyraghanyna, sayasy jәne ekonomikalyq modeliderding tabighy jolmen damyghanyna kuә boldy, biraq ózine tәn biregeyligin saqtap qaldy. Halyqtarymyz ejelden týrli órkeniyetpen til tabysyp, qarym-qatynas ornata bildi. Sonyng arqasynda búl aimaq ózining etnomәdeny jәne ruhany ereksheligin saqtay otyryp, Úly Jibek jolynyng jәne tútastay alghanda ýlken Euraziyanyng tarihynda sheshushi ról atqardy.

Damudyng jana tarihy kezeninde elderimiz kóptegen synaq pen qiyndyqty bastan ótkerdi. Degenmen Ortalyq Aziya respublikalary «qalyp­taspaghan memleketterdin» qataryna nemese failed states dep atalatyn topqa qosylady degen pes­simistik boljam rastalghan joq. Aymaqtaghy elder ózderining qalyptasqan derbes memleket ekenin dәleldep, halyqaralyq qauymdastyqtaghy layyqty ornyn aldy. Halyqtarymyzdyng birligi men danalyghynyng arqasynda biz ózimizding aumaqtyq tútastyghymyzdy, erkindigimiz ben egemendigimizdi nyghayttyq.

Býginde ónirdegi әrbir elding memlekettik qúrylys, naryqtyq ekonomikany damytu, mәdeny múrasyn qalpyna keltiru, últtyq biregeyligin qalyptastyru isinde ózindik tәjiriybesi bar desek, artyq aitqandyq emes.

Qoghamdyq jәne memlekettik ins­tituttar janghyrtyldy. Damyghan infra­qúrylym men ónerkәsip jeli­si qúryldy, myndaghan shaqyrym jana temirjol men avtokólik joly salyndy, manyzdy әleumettik nysandar boy kóterdi. Bizding ashyqtyq pen janaru jolyndaghy baghytymyz últtyq eko­no­mikalarymyzdyng dәiek­ti týr­de ósuin jәne olardyng әlem­dik eko­no­miy­kalyq qatynastargha yqpal­da­suyn qamtamasyz etti. Bilim beru, den­­saulyq saqtau jәne zeynetaqy jýielerining josparly damuy ha­lyq­­tyng әleumettik-ekonomikalyq jagh­dayynyng aitarlyqtay jaqsa­ruyna septigin tiygizdi.

df

(Suret: Egemen Qazaqstan gәzetinen alyndy)

Ónirdegi memleketaralyq qaty­nastar da týbegeyli ózgeriske úshyra­dy. Elderimizding arasynda barlyq dengeyde syndarly ekijaqty jәne kópjaqty dialog jolgha qoyyldy, óza­ra tiyimdi yntymaqtastyq damyp keledi. Osyghan deyin aimaqta­ghy qa­rym-qatynasty jan-jaqty damy­tugha kedergi keltirip, qayshylyq tu­ghyzghan mәselelerdi sheshu jolyndaghy jetistikterimizding mәn-manyzy zor.

Su-energetika salasynda ózara tiyim­di sheshim tabugha qatysty tabys­tarymyzdy joghary baghalaugha bolady. Memlekettik shekaralardy deliy­mitasiyalaugha, shekaradaghy ótkizu beketterining júmysyn jetildiruge, kólik qatynasyn keneytuge, jana baghyttardy iske qosugha jәne azamat­tardyng barys-kelisin jenildetuge qatysty mәselelerdi kezen-kezenimen sheshuge qolayly jaghday jasalyp otyr. Ónirding úzaqmerzimdi qauip­sizdigin jәne órkendeuin qamtamasyz etu ýshin kýsh biriktiru jolyndaghy is-qimyldar da túraqty týrde jýzege asyrylyp keledi. Búl baghyttan ainymasymyz anyq.

Býgingi tanda bes memleket ara­syndaghy sayasi, sauda-ekonomikalyq jәne mәdeniy-gumanitarlyq qatynas­tar naqty mazmúngha ie bolyp, te­reng strategiyalyq әriptestik pen odaq­tastyq dengeyge kóterildi. Ortalyq Aziya memleketteri syrtqy sayasy qarym-qatynasta ózining saliqaly strategiyasyn jasay aldy. Búl qadam elaralyq jәne óniraralyq mýddeler tepe-tendigin saqtap, elderimizding jahandyq ýderisterge tolyqqandy qatysuyna jol ashty.

Ortalyq Aziya elderi TMD, ShYÚ, AÓSShK, EYÚ, EAEO, TMÚ jәne basqa da tabysty әri yqpaldy úiymdardyng qúryltayshysy retinde beybitshilikti jaqtaytyn memleketter ekenin dәleldey otyryp, ózining iydeyalary men jobalaryn kópjaq­ty qúrylymdarda belsendi týrde ilgeriletip keledi. Mine, osynyng bәri «Ortalyq Aziya bestigin» Euraziya qúrlyghynyng tórinde túraqty damyp kele jatqan baquatty elder dep senimmen aitugha mýmkindik beredi.

Ortaq tarihymyz, ghasyrlar boyy jalghasyp kele jatqan dostyghymyz ben tatu kórshilik dәstýrimiz bauyr­las halyqtardy búrynghydan da ja­qyn­dastyra týsetin myzghymas túghyr bolyp qala beretini anyq.

II. DAMUDYNG JANA KEZENINDEGI AYMAQTYNG RÓLI

Ortalyq Aziya memleketteri men halyqtary geografiyalyq ornyna baylanysty ghasyrlar boyy birin-biri mәdeny jaghynan bayytugha jәne qúrlyqta órkeniyetaralyq dialog ornatugha yqpal etti, beybitshilik pen ózara týsinistikti saqtau isine qomaqty ýles qosty. Ortalyq Aziya qazir de osy izgi әri jauapty missiya­syn tabysty jalghastyryp keledi.

Bizding memleketterimiz Birikken Últtar Úiymy Bas Assambleyasynyng manyzdy qararlarynyng teng avtorlary atana otyryp, jahandyq ornyqty damu, jalpygha birdey qauipsizdik pen tú­raqtylyqty qamtamasyz etu, ónir­lik jәne halyqaralyq qúrylymdar ayasynda bir-birine qoldau kórsetu siyaqty mәseleler boyynsha ortaq ústanymnan ainyghan emes.

«OA plus» formatyndaghy jana dialog oryndarynyng payda boluy Ortalyq Aziyanyng halyqaralyq sayasat subektisi retindegi sayasy salmaghy arta týskenin anghartady. Osyghan deyin múnday formatta 9 sammit jәne joghary dengeydegi kezdesu ótti. Keyingi eki jylda «OA – RF» (Astana), «OA – QHR» (Siani), «OA – AQSh» (Niu-York), «OA – GFR» (Berliyn) birinshi sammitteri, OA jәne Europalyq Odaq memleketteri basshylarynyng eki kezdesui (Astana, Sholpan-Ata), «OA – PShAMYK» (Jidda) birinshi sammiyti, sonday-aq «OA – Ýndistan» sammiyti (onlayn formatta) ótkizildi. Biyl Astanada alghash ret «OA – Japoniya» sammiyti ótedi.

dd

(Suret: Egemen Qazaqstan gәzetinen alyndy)

Osy formattaghy ózara yqpaldas­tyqqa basqa da elder, halyqaralyq úiym­dar qyzyghushylyq tanytyp otyr­ghanyn atap ótken jón. Osylay­sha, ónirding әlemdik arena subektisi retindegi ornyn bekituge manyzdy qadam jasalyp jatyr.

Janghyrtugha jәne ozyq bilimge úmtylumen qatar, dәstýrli qúndy­lyq­tardy ústanu joly – Ortalyq Aziyanyng damu baghdary. Sóitip, bizding aimaq janaryp jatqan ha­lyq­aralyq jýiening derbes әri yq­pal­dy mýshesine ainalyp keledi. Bý­ginde biz halyqaralyq geosayasy jәne geoekonomikalyq ózgeristerding Euraziyadaghy ortalyghy retindegi ró­li­mizdi nyghaytudy kózdep otyrmyz.

Ónirding ekonomikalyq salma­ghy­nyng arta týsui, innovasiyalar ýshin ashyq boluy jәne ziyatkerlik әleueti onyng qazirgi zamanghy әlem­dik qúrylymnyng negizgi qozghau­shy kýshterining birine ainaluyna mýmkindik beretin alghysharttardy qalyptastyrady. Bizding memleket­terimizding búghan qajetti barlyq resursy men mýmkindigi bar.

Syrtqy әriptesterimizben bir­lesip jýrgizetin ónirlik jobalar ayasyndaghy ortaq ústanymdarymyzdy dialog alandarynda jan-jaqty ilge­riletu ýshin kýsh biriktiru mәselesi erekshe nazar audarugha layyq.

Ortalyq Aziyany Europa men Aziyanyng arasyndaghy kópir retinde ghana emes, halyqaralyq qatynastar salasynda jahandyq dengeydegi jana ortalyqqa ainalugha qabiletti jeke oiynshy retinde tanytatyn uaqyt kelgenine senimdimin.

III. ÓZARA YQPALDASTYQTYNG JANA FORMATY

Aldaghy on jyl bizding aimaqtyng bolashaghyn aiqyndaytyn kezeng bolatyny aidan anyq. Osy tarihy mýmkindikti qanshalyqty tiyimdi paydalana alatynymyz tek ózimizge baylanysty.

Jahandyq geosayasy ahual aumaly-tókpeli bolyp túrghan qazirgi kezde biz ónirde ózara senimge jәne or­taq әri birtútas qauipsizdikke negiz­del­gen kenistik qúrdyq, ónirlik yq­­pal­dastyqqa bóget keder­gi­lerdi joydyq, kóp qyrly yn­ty­maq­tastyghymyzdy joghary sapaly dengeyge shygharatyn túghyr qalyptastyrdyq.

Qazaqstan býginde Qyrghyzstan, Tәjik­stan, Ózbekstan elderimen odaq­tastyq qatynas ornatyp, Týrik­­menstanmen strategiyalyq әrip­testikti dәiekti týrde keneytip keledi. Ha­lyq­tarymyzdyng ózara ja­qyn bo­lugha úmtylysy bar­lyq dengeydegi bay­lanystyng ký­shengi­nen de kórinedi. Memleket bas­shylarynyng bir-biri­ne jii saparlap, túraqty kezdesui parla­mentaralyq, ýkimet­aralyq jәne vedomstvoaralyq baylanystardy terendetuge tyng serpin berdi.

Belsendi sayasy dialog pen izgi niyet besjaqty yqpaldastyqty damy­tu isinde manyzdy úiystyrushy fak­torgha ainaldy. Ónirdegi memleketter bir-birining tәuelsizdigin, egemendigin jәne aumaqtyq tútastyghyn qúrmet­teu, kelispeushilikter tuynday qalsa ony beybit jolmen sheshu siyaqty irgeli qaghidattargha negizdelgen ynty­maqtastyqtyng Ortalyq Aziyagha ghana tәn biregey ýlgisin qalyptastyrdy.

Ortalyq Aziya memleketteri bas­shy­larynyng Astanada, Tashkentte, Týrikmenbashyda, Sholpan-Atada, Dushanbede bes konsulitativtik kez­desui boldy. Sonyng nәtiyjesinde ónir­lik yqpaldastyq barynsha te­ren­­dep, keneye týsti. Tipti búryn-son­­dy bol­maghan dengeyge kóterilip, inte­g­ra­­siyalyq ýderister dәiekti, jýieli jәne eng bastysy, ýzdiksiz siy­patqa ie boldy desem, artyq aitqan­dyq emes.

2018 jyly Astanada ótken al­ghashqy kezdesude ónirdegi bes elding yqpal­dastyghyna qatysty negizgi ba­ghyt­tar aiqyndaldy. Sonyng arqa­syn­da ónirlik qauipsizdikti qamta­masyz etu salasyndaghy baylanystar jandana týsti.

2019 jyly Tashkenttegi ekin­shi kezdesude Ortalyq Aziya kósh­basshylary ónirlik yqpaldas­tyq­ty nyghayta týsetin bolashaghy zor birqatar bastama kóterdi. Atap ait­qanda, Qazaqstan HHI ghasyr­da Or­talyq Aziyany damytu ýshin Dostyq, tatu kórshilik jәne yntymaqtastyq turaly shartqa qol qoi, sonday-aq ónir elderining Qauipsizdik kenes­teri hatshylarynyng túraqty kezde­suin ótkizu qajettigi turaly úsy­nys bildirdi. Sammitterdi ótkizu reg­la­mentining qabyldanuy basqosudyng manyzdy nәtiyjesi bolghany dausyz.

2021 jyly Týrikmenbashy qala­­syn­daghy ýshinshi sammit óte maz­múndy ótti. Memleket bas­shy­­lary Parlamentaralyq forum men Jastar forumyn shaqyru, Is­ker­lik kenes qúru turaly bastama kóterdi. Konsulitativtik kezdesuler simvolikasynyng bekitilui de – aituly qadam.

2022 jyly Sholpan-Atada ót­ken tórtinshi kezdesuding basty saya­sy qorytyndysy retinde HHI ghasyr­da Ortalyq Aziyany damytu ýshin Dostyq, tatu kórshilik jәne ynty­maqtastyq turaly besjaqty shartqa qol qoi rәsimining bastaluyn, sonday-aq Ortalyq Aziyanyng «Jasyl kýn tәrtibi» baghdarlamasynyng jәne kópjaqty formattar ayasyndaghy yqpaldastyq tújyrymdamasynyng bekitiluin aitugha bolady.

2023 jyly Dushanbedegi merey­­toylyq besinshi kezdesude Or­talyq Aziya memleketteri basshy­­larynyng konsulitativtik kezdesu­lerining for­matyn instituttandyru jolyn­da alghashqy qadam jasaldy. El­­derding kóshbasshylary Últ­tyq ýi­les­tirushiler kenesin (Ortalyq Aziya memleketteri basshylarynyng kon­suli­tativtik kezdesuleri isteri boyyn­sha) qúru turaly sheshim qa­byl­dady.

Astanadaghy altynshy konsuli­ta­tivtik kezdesude kólik salasyndaghy vedomstvo basshylarynyng basqo­suy odan әri jalghasady, energetika miy­nistrlerining alghashqy kezde­sui bolady. Sonday-aq ónirdegi memle­ketterding búqaralyq aqparat qúral­daryna jәne aqparat mәselelerine jauapty ministrleri men ózge de lauazymdy túlghalarynyng kenesi ótedi.

Jalpy alghanda, joghary dengey­degi jýieli kezdesuler barlyq ba­ghyt boyynsha birlesken júmysqa eleuli serpin berdi. Ónirlik yntymaq­tas­tyqty damytugha arnalghan jol kartalarynyng qabyldanuy búghan zor septigin tiygizip otyr. Olargha yqpal­dastyqty nyghaytu jónindegi naq­ty is-sharalar engizilgen. Sonyng nәtiyjesinde, aimaqta sauda-ekono­mikalyq jәne iskerlik baylanystar aitarlyqtay jandandy. Ortalyq Aziya aumaghy tarih túrghy­synan qaraghanda tym qysqa merzim ishinde sauda, investisiyalyq jәne kó­lik-kommunikasiyalyq әleueti jyl­dam artyp kele jatqan ózara tiyim­di yntymaqtastyq kenistigine ainaldy.

Keyingi 5 jylda (2018-2023 jyldar) ózara sauda ainalymy 2 esege juyq kóbeyip, 5,7 milliard dollar­dan 11 milliard dollargha deyin art­ty. Ótken jyldyng qorytyn­dy­sy boyynsha ishki tauar ainaly­my 25 payyzgha ósti. Sonyng ishinde Qazaqstannyng Ortalyq Aziya elderi­men saudasy byltyr 26,8 payyzgha artyp, 8 milliard dollargha jetti.

Birlesken iri jobalar oghan qa­ty­­su­shy elderge qomaqty payda әke­lip qana qoymay, Ortalyq Aziya ekonomikasynyng býkil qúrylymyn ózgertip otyr.

Shekara manyndaghy audandarda sauda-logistika jәne ónerkәsip habtarynyng jelisin damytu isi ynty­maqtastyqtyng manyzdy baghyty sanalady. Búl habtar ózara sauda men or­taq investisiyalyq qyzmetti algha bastaytyn jana drayver bola alady.

Elderimizding kólik-logistikalyq әleuetin tiyimdi paydalanudyng strate­giyalyq manyzy artyp keledi. Búl sala ónirding qarqyndy damuyna janasha serpin beretin qozghaushy kýshke ainalugha tiyis.

Ekonomikalyq órleuding naqty bastauy sanalatyn ónerkәsip, energetika, auyl sharuashylyghy, kólik jәne sifrlandyru salalarynda birlesken kәsiporyndar qúrugha kóp kónil bólinip jatyr. Ortalyq Aziya memleketterining ónerkәsiptik kooperasiyasyn damytu jónindegi is-qiy­myl josparynyng biyl bekitilui osy baghyttaghy manyzdy qadam bolmaq.

IV. ÓNIRLIK YQPALDASTYQTYNG KELEShEGI TURALY JALPY PAYYM

Osynyng aldynda Dushanbede ót­ken sammit bes memleketting «ortaq mekenin» transformasiyalau jolynda kýsh júmyldyruy Orta­lyq Aziya­nyng ekonomikasy damyghan jәne kórkeygen ónirge ainaluy­na quat­ty serpin beretinin taghy bir dәlel­dedi. Búl rette Astana kezde­sui ónir mem­leketterin aldaghy bes jylda (2024-2028 jyldar) damytugha arnalghan jana kezenning bastauy bolugha tiyis.

Qazirgi jahansyzdanu jaghdayyn­da Ortalyq Aziya elderining óniri­shi­­­lik yqpaldastyghy onyng erekshe ór­ke­­niyet arealy retinde ózin ózi saqtauy ýshin de, birtútas bolmys retinde ónir­di túraqtandyru ýshin de asa ózekti. Elderimiz ben halyqtarymyz­dyng tariy­hy men mәdeniyeti ortaq bolghan­dyq­tan, bes memleket birin biri to­lyqtyryp otyrady. Búl bizdi birik­ti­retin basty kýsh bolugha tiyis.

Úly әl-Farabiyding «Halyqtar baqytqa jetu ýshin bir-birine kó­mek­tese bilse, býkil jer beti izgilik­ke tola­dy» degen sózi bar. Damudyng jana kezeninde bizding aldymyzda osy ónirding jәne ony meken etken ha­lyq­tardyng taghdyryn aiqynday­tyn birqa­tar manyzdy maqsat-mindet­ túr.

Birinshi. Ortalyq Aziyada ghana emes, sonymen qatar irgeles jat­qan aimaqtarda da beybitshilik pen túraqtylyqty saqtau – úzaq mer­zim­ge arnalghan órkendeu men damu­dyng manyz­dy alghysharty.

Qazaqstannyng syrtqy sayasa­tyndaghy basym baghyttyng biri – tepe-tendikti saqtaugha úmtylu. Biz әrdayym «Beybitshilik bәrinen qym­bat» degen qaghidany ústanamyz. Qa­zaqstan әlem qoghamdastyghynyng jauapty mýshesi retinde halyqaralyq qúqyq qaghidattaryn qatang saqtau, egemendikti qúrmetteu jәne sheka­ranyng tútastyghyna qol súqpau qajet dep sanaydy.

Qazaqstannyng búl payymymen kelisetin elder az emes dep senim­men aita alamyn. Kóptegen elding ústa­nymdary bir-birine úqsaydy. Onyng bәri әdil әri boljaugha bolatyn әlem­dik tәrtip ornatugha negizdelgen. Búl ústanym qazirgi beymaza zamanda bola­shaq turaly syndarly kózqaras qalyptastyrugha jol ashady.

Ortalyq Aziyanyng ainalasynda kýrdeli әskeriy-sayasy ahual saqtalyp otyrghan qazirgi jaghdayda qorghanys sayasaty men qauipsizdik salasynda birlese әreket jasau qajettigi tuyn­daydy. Ónirlik qauipsizdik jýie­sin qúru, onyng ishinde Ortalyq Aziya­nyng qauipsizdigine baylanysty syn-qaterler tizimin jәne onyng aldyn alu sharalaryn әzirleu mәselesi óte ózekti.

Ortalyq Aziyada birtútas qauip­siz­dik kenistigin qalyptastyru, bú­ryn­nan bar jәne janadan payda bolghan qauip-qaterlerge qarsy kýresuge qatysty negizgi týitkilderdi sheshetin keshendi tәsilder qarastyru, olardyng aldyn alu jәne qaterler tuyndasa qolgha alynatyn sharalardy oilastyru, sonday-aq BÚÚ-men jәne osy saladaghy basqa da halyqaralyq, ónirlik úiym­darmen belsendi yqpaldastyq ornatu aimaqtaghy memleketterding eng basty basymdyqtary sanalady.

Ekinshi. Ekonomikalyq әleue­ti­mizdi odan әri arttyru, yqpal­dastyqty terendetu.

Kópjaqty yqpaldastyqtyng berik ekonomikalyq negizin qalyptastyru mәselesi bizding elderimizding ainymas mindeti bolyp qala beretini sózsiz. Ónirdegi memleketterding birlesken kýsh-jigeri men quatty ekonomikalyq әleuetining arqasynda Ortalyq Aziya aumaghy sauda, investisiya, ghylym jәne innovasiya salasynda zor mým­kin­dikteri bar kenistikke ainalyp otyr.

Elderimizding jalpy aumaghy – 3 882 000 sharshy shaqyrym, hal­qynyng sany 80 millionnan asady, al ishki jalpy ónimi 450 milliard dollargha juyqtaydy. Álemdegi uran qorynyng shamamen 20, múnay­dyng 17,2, tabighy gazdyng 7 payyzy – biz­ding aimaqtyng enshisinde. Ortalyq Aziya kómir óndi­ru­den әlemde 10-shy, elektr energiyasyn óndiruden 19-orynda túr.

Bizding ekonomikalarymyz birin-biri tolyqtyryp otyrady. Búl jagh­­day elderimizding syrtqy fak­­­tor­largha layyqty tótep be­ruin qam­tam­a­syz etip, sauda-óndi­ris sala­synda­ghy sikl­derdi әrtarap­tandy­rugha mýmkindik beredi. Birlesken eko­­no­mikalyq jobalardy tiyimdi iske asy­ru osy ýderiske ong yqpal ete alady.

Ekonomikalarymyzdy tehnolo­giya­lyq jaghynan damytu – manyzdy mindet. Biz tabighy resurstargha tәuel­dilikten birtindep aryluymyz qajet. Osy rette media, kino, muzyka, dizayn, bilim beru jәne aqparattyq teh­nologiyalar salasyn qamtityn kreativti industriya men sifrlandyru isi ekonomikagha tyng serpin beretin kýshke ainala alady. Ónir elderining osy baghytta birlesken jobalar әzirleuge әleueti de jetedi.

Sifrlyq jәne kreativti indus­triya­nyng jappay qarqyn aluy shiy­kizatqa sýiengen ekonomikadan ziyat­­kerlik sipattaghy óndiriske dәiek­ti týrde kóshuge yqpal ete­tin bola­dy. Or­­talyq Aziyanyng yq­pal­das­ty­ghy biz­­ding elderimizding últ­tyq ekono­miy­­ka­lyq ósimining basty sebep­shisi bol­ma­ghanymen, onyng negizgi qay­nar kózining biri bola alatynyna senim­dimin.

Ýshinshi. Ónirding jer jýzindegi eng manyzdy kólik-logistika jәne tranzit habtardyng birine ainalugha tolyq mýmkindigi bar.

Ortalyq Aziya aimaghy kýn ót­ken sayyn jahandyq kólik qatynas­tarynyng basty tarmaghyna ainalyp keledi. Búl rette eng aldymen, Qy­tay­dyng bastamasymen qolgha alynghan, bolashaghynan zor ýmit kýttiretin «Bir beldeu, bir jol» jobasyn jәne «Soltýstik – Ontýstik» halyqaralyq kólik dәlizin atap ótuge bolady. Búl jobalargha ónirdegi elderding bәri belgili bir dengeyde qatysyp jatyr.

Qazir bizding memleketterimiz jana kólik dәlizderin qalyptastyrugha qa­tys­ty basqa da manyzdy iydeyalardy jýzege asyrugha kiristi. Qazaqstan ózi­ning seriktesterimen birlesip, Trans­kaspiy halyqaralyq kólik baghdaryn (Orta dәliz) barynsha damytyp jatyr. Osy baghytpen tasymaldana­tyn jýk kólemi orta merzimde bes esege artuy mýmkin.

Qazaqstanda teniz infraqúry­lymynyn, yaghny Aqtau jәne Qúryq ailaqtarynyng damuyna baylanysty jana mýmkindikter ashylyp jatyr. Atalghan porttar arqyly Qytaydan, Ortalyq Aziya elderinen Ontýstik Kavkazgha, Týrkiyagha, odan әri Europa­gha jóneltiletin jýk kólemi artyp keledi.

Qazir Aughanstan aumaghy arqyly ótetin kólik dәlizderin ashu qaras­ty­­­ry­lyp jatyr. Búl qadam Ontýs­tik Aziya elderining әleueti mol naryq­taryna jәne Ýndi múhityndaghy ailaqtargha shyghugha jol ashady. Búghan osy ónirdegi býkil el mýddeli. Biz Or­ta­lyq Aziyanyng óz ishinde jәne odan tys­qary eldermen kólik salasyndaghy yn­tymaqtastyq auqymyn keneytu ar­qy­ly kóptegen maqsatqa jete alamyz.

Kólik qatynastaryn keshendi týr­de jaqsartu (әue reysterining jiyi­ligin arttyru, jana әue jәne temir­jol baghyttaryn iske qosu, sheka­ra­daghy ótkelderdi janghyrtu, t.b.), iyn­no­vasiyalyq tehnologiyalar­dy engize otyryp, kólik infraqúrylymynyng qarqyndy damuyn qamtamasyz etu, tranzit mýmkindikterin keneytu jәne ónirding tranzittik-logistikalyq әleuetin tiyimdi paydalanu mәseleleri bolashaqta bizding elderimizding tranziyt-kólik salasyndaghy yqpaldastyghynyng negizgi baghyttaryna ainalugha tiyis.

Tórtinshi. Su, energetika jәne azyq-týlik qauipsizdigin qamtamasyz etetin ortaq ústanymdardy әzirleu.

Songhy jyldary aimaqtaghy bar­lyq el su tapshylyghyn kórip otyr. Búl jaghday auyl sharuashylyghy enbek­kerlerining әleumettik-ekonomika­lyq jaghdayyn tómendetip, halyqqa edәuir zalalyn tiygizdi. Osy ret­te Halyqaralyq Araldy qútqaru qory­nyng (HAQQ) asa manyzdy su-ener­getikalyq, ekologiyalyq jәne әleu­mettik-ekonomikalyq problemalardy talqylau jәne sheshu jolyndaghy biregey ónirlik qúrylym retinde airyqsha ról atqaratynyn atap ótkim keledi.

Su mәselesi ónirding azyq-týlik qauipsizdigimen tyghyz baylanys­ty. Sondyqtan Qazaqstan HAQQ-tyng qazirgi tóraghasy retinde osy qordyng ayasyndaghy yntymaqtastyqty jandandyrudy, sonday-aq azyq-týlik mәselesin de qamty otyryp, Halyqaralyq su-energetika konsorsiumyn birge qúrudy úsyndy. Bizding elimiz búl mәselelerdi sheshu jolyndaghy syndarly әri ashyq dialogke qashanda qoldau bildiredi.

Qyrghyzstandaghy Qambar ata 1-GES-ining jәne Tәjikstandaghy Rogun GES-ining qúrylysy býkil ónir ýshin energetika salasyndaghy ghasyr jobasyna ainaluy mýmkin. Búl nysandardy salu barlyq tarapqa jan-jaqty yqpal etedi.

Barsha adamzatty azyq-týlikpen qamtamasyz etu isine әli de jalghasyp jatqan geosayasy daghdarystar kesirin tiygizip otyr. Ortalyq Aziya eld­eri­ning syrtqy faktorlargha tәueldili­gin azaytu ýshin osy baghytta ózara ýi­les­tirilgen sharalar qabyldau qajet­­tigi tuyndady. Sol ýshin Qazaq­stan Ortalyq Aziyada azyq-týlik qauipsizdigin qamtamasyz etuding 2030 jylgha deyingi strategiyalyq josparyn jasap, bes el arasynda taldau jýrgizip, derekter almasatyn birynghay aqparattyq platforma qalyptastyrudy úsyndy.

Jahandyq klimattyng ózgeruining saldaryn azaytatyn manyzdy qadam – «jasyl» ekonomikagha kóshu. Ónir elderinde janartylatyn ener­ge­tikanyng ózderindegi ýlken tabighy әleuetin iske asyrugha úmtylys bar. Mәselen, Qazaqstan 2030 jylgha qaray JEK ýlesin 15 payyzgha deyin jetkizudi josparlap otyr. Al 2060 jylgha qaray biz kómirtegi bey­taraptyghyna qol jetkizuge niyettimiz.

Janartylatyn energiya kózderin keninen paydalanu parniktik gaz shygharyndylaryn azaytu arqyly qorshaghan ortagha paydasyn tiygizip qana qoymay, energetikalyq qauipsizdikti arttyrugha jәne jana júmys oryndaryn qúrugha yqpal etedi. Bilim, resurs jәne ozyq tәjiriybeler almasudy jalghastyru osy saladaghy ynty­maq­tastyqty nyghayta týsuge septigin tiygizedi.

Besinshi. Ortalyq Aziyanyng eng manyzdy jәne eng qúndy resursy – bilimdi jas úrpaq.

Ortalyq Aziya – әlemdegi hal­qy eng jas ónirding biri. Aymaq túrghyn­darynyng ortasha jasy – nebәri 28,7. BÚÚ-nyng boljamyna sýiensek, 2040 jylgha qaray azamattarymyzdyng ortasha jasy odan әri tómendep, 28,3-ke jetedi. Búl – Soltýstik Amerika (41,5), Europa (46,8), Qytay (48) siyaqty basqa ónirlerge qatysty boljamdardan әldeqayda tómen kórsetkish.

Múny bes elding de ekonomikalyq jәne әleumettik damuyna keng jol asha­tyn biregey bәsekelik artyq­shy­lyq deu­ge bolady. Jastar ekonomika, tehnologiya jәne mәdeniyet sala­la­ryn­daghy janaru ýderisterining qoz­ghau­shy kýshi bola alady. Jahandyq bәse­kelestik jaghdayynda tabysqa jetu­ding kilti óskeleng úrpaqtyng qolynda.

Osy orayda ghylym-bilim salasyn­daghy yntymaqtastyqty terendetu, jas­tar arasyndaghy baylanysty ny­ghaytu jәne jas úrpaqqa tyng mým­kin­dikter berip, әleuetin asyrugha baghyt­talghan ortaq qúrylymdar qalyp­tastyru – ózekti mindet.

Qazaqstan joghary oqu oryndary arasyndaghy yqpaldastyqty damytu, bir-birining aumaghynda bilim ordalarynyng filialdaryn jәne ortaq fakulitetter ashu isine baryn­sha qoldau bildiredi. Biz kórshi elder jastarynyng Qazaqstanda jo­ghary bilim alugha degen úmtylysyn jo­ghary baghalaymyz jәne olardyng óz uniyversiytetterimizde oquyna beri­letin kvota sanyn birshama arttyramyz. Býginde Qazaqstannyng joghary oqu oryndarynda Ortalyq Aziyadan kelgen 9 myngha juyq student bilim alyp jýr.

Keyingi jyldary elimizde shetelding birqatar jetekshi uniyversiytetting ókildikteri ashyldy. Ghylymy zert­teulerdi jýzege asyratyn joghary oqu oryndarynyng sany artyp kele­di. Tehnologiyalyq parkter men inje­nerlik ortalyqtar ashylyp jatyr. Búl júmys Qazaqstandy ónirlik bilim beru habyna ainaldyru jónin­degi strategiyalyq maqsatymyzdyng ayasynda jýrgizilip otyr. Biz joghary bilim beruding Ortalyq Aziyadaghy birynghay kenistigin qúru jolynda kýsh-jigerimizdi biriktirip, senimmen algha qadam bastyq.

Altynshy. Bauyrlas halyq­tar­dyng mәdeniy-gumanitarlyq bayla­nys­taryn ýilestiru negizinde elde­rimizding órkeniyettik biregeyligin qalyptastyru manyzdy missiyagha ainalyp keledi.

Ortalyq Aziyanyng zamanauy kel­betin jasay otyryp, biz azamat­ta­rymyzdyng últtyq jәne ónirlik bi­re­g­eyligine jana kózqarasty da qalyp­tastyramyz. Bizdi Ortalyq Aziya­gha tәn airyqsha bolmysymyz birik­tiredi. Tól mәdeniyetimiz ben dәs­týr­lerimiz de sonyng negizinde qalyp­tasqan. Ortaq tarihy tamyrymyzdy qúr­metteu, mәdeniyetaralyq dialog jәne konfessiyaaralyq kelisim Ortalyq Aziya biregeyligining ózegi sanalady.

Tarihy jadymyz – halyqtary­myzdyng últtyq sana-sezimining myz­ghy­mas túghyry. Biz ata-babalary­­myz­dyng jetistikterin jәne bay mәde­niyetimizdi maqtan tútamyz. Osy oryn­dy maqtanysh qazir barsha últ­tar­­dyng tabysty damuyna, sonday-aq olar­dyng bolashaqqa senimmen qadam basuyna quatty serpin beredi. Son­dyq­tan biz ortaq tarihymyzdyng jarqyn betterine kóbirek nazar auda­rugha tiyispiz. Ortalyq Aziyanyng jal­py tarihyn týrki, parsy, arab, qytay, Resey jәne Batys Europa de­rek­kózderine sýienip jazu manyzdy mindet dep sanaymyn.

Jahandyq bәsekege qabiletimizdi arttyru ýshin biz birligimizdi saqtay otyryp, ortaq maqsattargha ýzdiksiz úmtyluymyz kerek. Úly Abay «Birlik – aqylgha birlik» dep beker aitpaghan.

Qazir jer jýzinde geosayasy jobalar men iydeologemalar dәriptelip jatyr. Múnday jaghdayda biz ózimiz­ge tәn qonaqjaylyq, yntymaq jәne ózara qamqorlyq siyaqty qasiyet­terimizdi, sonday-aq otbasylyq qún­dy­lyqtarymyzdy jәne basqa da ozyq dәstýrlerimizdi qamtityn ruha­niy-mәdeny kodymyzdy kózding qara­shyghynday saqtauymyz kerek.

*  *  *

Sóz sonynda ónirlik yntymaq­tastyqtyng shynayy ahual ghana emes, ómirlik qajettilik ekenin atap aitqym keledi.

Geosayasy belgisizdik beleng alyp, әlem­dik tәrtipting qalyptasqan ýlgisi ydy­rap túrghan qazirgi jaghdayda búl – shyn mәninde, birden-bir ontayly tәsil. Bizding bolashaghymyz birligi­miz­di ny­ghaytugha, ózara senimdi arttyru­gha jәne barsha әlemge ashyq bolugha bayla­nysty. Osy qaghidattardyng ne­gizinde gha­na biz Ortalyq Aziyanyng serpindi, iyn­no­vasiyalyq jәne mәde­ny bay ónir re­tin­degi renessansyn qamtamasyz ete alamyz.

Ónirlik birlik paradigmasyn kýsheytu qazirgi jәne bolashaqtaghy syn-qaterlerge barynsha layyqty jauap bolady, jaghymsyz ýrdisterdi tejeuge qatysty ortaq ústanymdardy әzirleuge mýmkindik beredi, kez kelgen syrtqy kýshke qarsy túrugha qajetti pәrmendi sharalardyng negizine ainalady. Sol ýshin Qazaqstannyng úsynysy boyynsha Aymaqtyq kooperasiyany damytu jónindegi «Ortalyq Aziya – 2040» tújyrymdamasy dayyn­daldy. Onda kópqyrly jәne bes­jaqty yqpaldastyqty odan әri damytu baghdarlary aiqyndalghan.

Biz óz tarapymyzdan «Tabysty Ortalyq Aziya – tabysty Qazaqstan» qaghidatyn dәiekti týrde ústanyp kelemiz jәne ónirdegi strategiyalyq әriptesterimiz ben odaqtastarymyz integrasiyalyq ýderisterdi odan әri damytugha qanshalyqty dayyn bolsa, biz de sonshalyqty dayyn ekenimizdi mәlimdeymiz.

Qasym-Jomart Toqaev,

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti

Abai.kz

10 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2370