Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Bilgenge marjan 1891 0 pikir 9 Tamyz, 2024 saghat 15:16

Altay aimaghynyng Gomindannan azat etilui

Kollaj: Abai.kz

Men 1944 jyldyng songhy jarymynan bastap tónkeriske qatynasa bastadym. 1944 jyly qazan aiynda Búlghynda qúrylghan Tónkeristik uaqyttyq ýkimetting 12 mýshesining birimin. Sonan bastap Altay azat bolghangha deyingi birneshe retki keleli jiyndargha qatynasyp, Altay aimaghynyng tónkeristik qimyldaryna qatysty sheshimderding ishinde boldym. Talay retki súrapyl shayqastargha Dәlelqan Sýgirbaevpen birge qatynastym.

Men tónkeristik uaqytsha ýkimet mýshelerining ishindegi tiri jýrgenderding biri bolghandyghymnan, basy-qasynda bolyp kózben kórip, qúlaqpen estigen oqighalardyng basty-bastylaryn negiz etip, osy eske týsiru esteligin jazdym. Sol arqyly tónkeristik qúrban, Ýsh aimaq (Shyghys Týrkistan uaqyttyq ýkimeti, – Á.Á) tónkeris basshylarynyng biri. Altay tónkerisining negizgi basshysy, halyq qaharmany, Dәlelqan Sýgirbaevtyng qúrban bolghanyna 40 jyl tolu baylanysymen marqúmdy saghynyshpen eske týsiremin.

Suret: Vikiypediyadan

Altay tónkeristik uaqyttyq ýkimetining qúryluy

Altay әkimshilik mekemesining bas hatshysy әkem Mәnkeydi jendet Shyng Shysay 1938 jyly qolgha alyp, 1940 jyly Ýrimjide ayanyshty týrde óltirgen. Ákemning aghasy – Altay әkimshilik mekemesining basshysy Búqatty da 1941 jyly qolgha alyp óltirgen edi. Altay aimaghynyng býkil halqy siyaqty, bizding de Shyng Shysay ýkimeti men Gomindang kertartpashylaryna úzynda óshimiz, qysqada kegimiz bar. Sondyqtan, Kóktoghay, Shingildegi qaruly kýres jýrgizip jatqan tónkerisshiler jaghdayyna qúlaq týrip, odan әruaqyt habar tauyp otyratynbyz әri әtteng sol tónkeristik qosyngha qashan qosylyp, halyq jaularyn jongha óz ýlesterimizdi qosar ekenbiz dep armandaytyn edik. Biraq Gomindang ýkimetining qatang baqylauyna alynghandyqtan Sarsýmbe, Buyrshyn, Qaba, Jemeney audanyndaryndaghy halyqtar lajysyz qalghan bolatyn.

Áli esimde, 1944 jyly sәuir aiynyng bas mólsherining bir kýni bolatyn (biz ol kezde Sarsýmbe audanynyng Biteuirge degen jerindegi qystaulyghymyzdan әli kóship shyqpaghan edik), el jatargha tayaghan mezilde syrtqa shyqqan sheshemiz (Búqattyng әieli) Sholpangha beytanys bir adam kezige ketip: "Sizding atynyz Sholpan bolar?", – dep súraydy. "IYә, Sholpan men bolamyn" degen sheshemizge beytanys adam, "Myna qaghaz sizdiki", – dep bir parsha hatty ústatady da, ózi syrt ainalyp jýrip ketedi. Týn bolghandyqtan ol adamdy anyq týstey almay qalady. Ýige kirip hatty oqysa hat Dәlelqan Sýgirbaevtiki bolyp shyghady. Sholpan sheshemiz aghamyz Shәmerdi shaqyrtyp alyp hatty oghan da oqytady.

Hatta Dәlelqan ózining aman-esendigin aityp, el-júrttyng amandyghyn súray kelip, qazir tónkeristik qosynnyng barynsha úlghayyp, tónkeristik әreketting joghary satygha órlep bara jatqandyghyn, irip-shirigen Gomindang kertartpashylarynyng tez arada qúryp-joghalatyndyghyn, halyqtyng oraydy kýtip tónkeriske qatynasuyna ishki jaqtan dayyn túruyn jәne búl júmys jóninde Sarsýmbe audanyna qarasty eng senimdi el bedeldileri men atqa miner azamattargha habar taptyrudy tapsyrypty. Biraq hatty qay jerde jazghandyghy men ózining qazir qay jerde ekendigin jazbapty.

Biz hatty oqyp mazmúnynan habar tapqannan keyin, óz manymyzdaghy senimdi delingen Mazet, Seytqazy múghalim qatarly adamdargha jasyryn habar tapsyrdyq. Baqylau kýshti bolghandyqtan keng kólemdi ýgitterge batyldyq ete almasaq ta, senimdi delingen sanauly azamattardy iydeyalyq jaqtan әzirlene jýruge ornalastyrdyq. Mamyr aiy mólsherinde Dәlelqan Sýgirbaev tiri eken, Buyrshyn audanyndaghy Ábdiraqman, Ábilmәjin, Zadan imam qatarly el bedeldilerine hat jazyp jiberipti degen sybys shyghyp jýrdi.

Dәlelqan Sýgirbaevtyng jauynger dostarymen birge týsken sureti.

1944 jyly mausym aiynyng ishinde, el jaylauda otyrghanda tónkerisshilerden Quanyshbay, Soltan bastaghan 4-5 jýzden astam qaruly kýsh keledi. Úghysyp kórgenimizde búlar Dәlelqan bastaghan tónkerisshiler qosynynyng ishinen kelgendigin, tónkeristik qimyldy býkil aimaq kóleminde qanat jaydyru ýshin Qabagha Qaby bastaghan, Jemeneyge Jylqaydar, Teskenbay bastaghan qaruly kýshterdi attandyrghandyghyn, ózderining Sarsýmbe, Buryltoghay elderining Gomindang ýkimetinen bólip, tónkeristik baza – Shingilge alyp ketu ýshin kelgendigin bildik.

Odan song el qamdana bastady. Biraq Sarsýmbedegi Gomindang ýkimeti bir polkten astam әsker attandyryp, jaylaudaghy elge talasyp soghys jýrgizdedi. Aqyry tónkeristik qosyn bir bólim eldi syrtqy Mongholiyagha asyryp әketti de, bir bólim (bizding auyl ishinde) Gomindang qolynda qaldy. Gomindang әskerleri eldi dereu aidap etekke týsirdi. Otbasymyzdy Gomindang qolynda qaldyryp, azamattar salt ketip qalugha alandadyq ta, taghy bir orayyn kýtuge kelisip, elmen birge qaldyq. Tamyz aiy ishinde Jemeney men Qaba audanyndaghy partizandar audan qalashyghyna shabuyl jasapty. Biraq qalany bosatyp ala almay, el Kenes odaghy jerine ótip ketipti dep estidik.

Sol jyly qyrkýiek aiy ishinde bizding auyl Qandyghataydyng (osy kýngi Qanuytebi auyldyghy) ayaq jaghyndaghy Qarasu degen jerde otyrghanda (qalagha 30 shaqyrym qashyqtyqta), tónkerisshilerden Kәmel, Teskenbay, Núrghoja, Temirqan, Áliqandar (songhy eki adam Dәlelqan Sýgirbaevke erip kelgen kenestik aqylshy eken) bastaghan 700 ge juyq partizan keldi. Men búl ahualdan habar alghan song elding birqansha bedeldi adamdaryn qasyma ertip baryp amandastym. Olar bizding ýige kelip әkeme qúran baghyshtady. Olar búl keliste qalghan eldi Shingilge kóshirip әketip, Gomindang kertartpashylaryn dara qaldyru arqyly ekonomikalyq qiynshylyqqa tap qylyp qayta ainalyp kelip Altay aimaghyn býkildey azat etu josparlaryn aitty.

Osylaysha bókterde otyrghan el tegis kóship Qyran ózeni boyyna týstik. El kelip ornyghyp bolghannan keyin, bir aeroplan tóbede ainalyp úshyp qaytyp ketti. Biz osy arada qúrban shalyp ait ótkizdik. Osy kezde Ertis boyyndaghy Dórbiljin (qazirgi Beyýn) degen jerge Gomindang әskerleri kelipti degen habar estildi. Partizandar men túrghyn el adamdarynan 200 dey adam Manat, Áliqandardyng bastauymen Ertiske bardyq. Týnde soltýstik jaghagha týnep, alan-elende Ertis ózeninen ótip abon aldyq. Búl qosynymyzda partizandarda ghana qúral bar, al elden ergenderimiz qúry qol qara kórsetip barghan bolatynbyz. Kózdi ashyp-júmghansha-aq plimuot oghynyng astynda qaldyq. Jau qúral kýshining basymdylyghy arqyly ýstem orynda túrdy, partizandar bar qúraldy istetip atysqanymen tótep bere almay, Madyqan Kәripúly (partizan) qatarly 5 adam ólip, sheginip Ertis ózeninen ótip bir tasada bas qosyp, aqyl jiyp qaytalay shabuylgha ótpekshi boldyq. Osy kezde Gomindang armiyasy syrnay tartyp bir jerge jinaldy da, Buryltoghaygha qaray shegindi. Olardyng qarasy óte mol kórinedi. Biz әlsiz kýshimizdi shyghyndatpau ýshin qumadyq. Gomindang әskerleri bekingen oryngha kelsek, birqansha adam jәne attar ólipti. Biz qaza bolghan Madyqan qatarly adamdardyng sýiegin elge alyp baryp jerlep, birer kýn damyl aldyq. Shingil audanyna bet alghan Buyrshyn eli de ýstimizge keldi. Qalyng el kýn-týndemey kóship Shingilge jettik.

Gomindang әskerlerining bazasy bolghan Qaratónkeden týnde óttik. Partizandardyng bir toby Gomindang әskerining aldyn tosyp soghys jýrgizdi. Bir bólimi eldi qorghap alyp shyghyp ketti. Áytse de, týn ishinde eki auyl malymen qosa adasyp, Gomindang әskerining qolyna týsip ketti. Keyin estuimizde, olardy týgel qyryp tastapty.

El kóship barghannan keyin kóp ótpey, qazan aiynyng bas sheninde el basylary Búlghyngha shaqyryldy. Biz barsaq Ospan auyly men Dәlelqan auyly qatar otyr eken. Jergilikti adamdar Kenes odaghy aqylshylaryn "Aq ýy adamdary", syrtqy Mongholiya aqylshylaryn "Kók ýy adamdary" dep ataydy eken. Jiyngha Shingilge jiylghan elding bedeldileri týgel barady. Bizding elden men (Ashat), Ejen, Seytqazy múghalim ýsheuimiz bardyq. Biz barghan song birer kýnnen keyin jiyn ashyldy. Jiyngha Dәlelqan, Ospan, Kenes odaghy men syrtqy Mongholiya aqylshylary da da týgel qatynasty.

Jiyndy Dәlelqan basqaryp úzaq sóz sóiledi. Kýres jaghdayyna taldau jasap, tónkeris betalysynyng onalyp, Gomindang kýshterining barghan sayyn әlsiregendigin, tónkeristik kýshting úlghaya týsip, Altay aimaghy halqynyng 80 payyzynan astamy tónkeristik sapqa ótkendigin, Jemeney audanynda myqty tónkeristik baza qúrylyp Ýrimji men Altay arasyndaghy qatynas leniyasyn baqylaugha alghandyghyn, olardyng Qaba, Jemeney, Buyrshyn audanyndaryndaghy Gomindang kýshterine shabuyl jasap, sol audandardaghy Gomindang әskerlerining Sarsýmbege kómektesuge múrsasyn keltirmey, bizding Sarsýmbeni azat etuimizge qolaylylyq tudyryp otyrghandyghyn týsindirip ótti.

Ol búdan keyingi kezde el birligin bekemdep, tónkeristik isti tipti de josparly týrde algha bastyru ýshin, bir basshylyq qúrylym qúryp, búdan keyingi tónkeristik qimylgha sol basshylyq qúrylym birtútas jetekshilik etetindigin de týsindirdi. Búl is jiyngha qatynasushylardyng qoldauyna ie boldy әri jana qúrylymnyng atyn "Tónkeristik uaqyttyq ýkimet" dep ataudy qauly etti.

Ospan Sylamúly, Dәlelqan Sýgirbaev, Lәtip Mústapaúly, Kóksegen Shәkuúly, Uatqan Ámireúly, Ádilqan, Keles, Kәrip Janqabayúly, Ramazan Jolymúly, Mollasylam Symayylúly (úighyr), Ashat Mәnikeyúly, Kәmel qatarly 12 adamdy "Tónkeristik uaqyttyq ýkimettin" mýshesi etip saylap shyqty.

Búl mýsheler, birinshiden, әrqaysy audangha, ekinshiden, sol kezdegi salt boyynsha ýlken rulargha uәkildik sipaty bar adamdar bolatyn. Aytalyq, Lәtip, Kóksegen, Uatqandar Shingil audanynyn, Ádilqan, Kәmel Kóktoghay audanynyn, Ramazan, Mollasylam Jemeney audanynyn, Kәrim Buryltoghay audanynyn, Ashat Mәnikeyúly Sarsýmbe audanynyng elderine uәkildik etetin edi.

Ospan Sylamúly Tónkeristik uaqyttyq ýkimet basshysy, Dәlelqan Sýgirbaev orynbasary jәne әskery ister qolbasshysy bolyp bekitiledi. Ýkimetting qol astynda amandyq bólimi qúrylyp, jauaptysy Kәrip, kýndelikti dau-shar júmystaryn basqaru (sot) bólimi qúrylyp, basshysy Kóksegen boldy. Múnan basqa artqy shep qamdau bólimi qatarly qúrylymdar qúryldy.

El basylary taraghannan keyin ýkimet mýsheleri jiyny ashylyp, búdan keyingi isteletin ister men júmys josparyn aqyldasyp, ornalastyrular jasady. Eng aldymen sol kezde shúghyl sheshuge tiyisti delingen halyq túrmysy mәselesi, maldyng qysqy jayylym mәselesi aqyldasyldy. Múnda, birinshiden, Shingil audanyndaghy túrghyn elder qystaularyn janadan kóship kelgen elge bosatyp berip, jer syryna qanyq óz adamdary tau saghalap qystau; ekinshiden, Shingilge jinalghan el malyn Bәitik, Qúm qatarly jerlerge deyin otarlatyp baghyp, ony qúraldy partizandar arqyly qorghau; ýshinshiden, syrtqy Mongholiyagha jaghdaydy aityp, bir bólim el bir qys qystaytyn qystaulyq súrau degen qarar alynyp, túrmysta qiynshylyqqa tap bolghan adamdargha kómektesu degen ýndeu shygharady.

Partizandyq qúrylymdar súryptalyp, maldy qystan aman shygharugha qajetti enbek kýshterden basqa 500 den astam qaruly partizan ylghap alyndy da, Dәlelqannyng tikeley jetekshiliginde Gomindang bazalaryna shabuyl jasalatyn bolady. Partizandargha qajetti azyq-týlik halyqtan (әsirese túrghyn elden) salyq retinde jinalyp alynu jónindegi qauly alyndy. Jiynda kýshti shoghyrlandyra otyryp, eng aldymen Kóktoghay qalashyghyn azat etu, onan birtindep Qartýnke, Sartoghaydaghy Gomindang bekinisin talqandau; onan song bir bólim qaruly partizandardy Ýrimji, Shonjy, Jemsary, Mory audandaryna baryp tónkeristik qimyl jýrgizuge attandyryp, sol jaqtaghy eldi tónkeris qataryna ótkizu әri ol jaqtaghy Gomindang kýshterine shabuyl jasap, Gomindandy shyghys jaq arqyly Altaygha kómek beru mýmkindiginen aiyru kerek degen qarar alyndy.

Ýkimet mýsheleri jiyny tarqarda tónkeristik qimyldyng shúghyldyghy, halyqtyng bytyrandy ornalasuy sebepti sheshim etuge tiyisti júmystardyng el ishinde jýrip sheshu, asa manyzdy isterdi qararda ghana ýkimet mýshelerining jiynyn ashu, al qalghan kezderde ýkimet mýsheleri ózine tapsyrylghan týrli júmystardy jauapkerlikpen derbes jýrgizu kerek dep úighardy.

Jiyn taraghannan keyin, tónkeristik ýkimet mýsheleri jiynnyng qaulysy boyynsha qystaular men qystyq jayylymdar layyqty tenshelip ornalastyryldy. Syrtqy Mongholiya ýkimetimen kelisip, Búlghyn ónirinde bir bólim el qystady. Bir bólim mal Qúm, Armanty, Bәitik baurayy qatarly jerlerge partizandardyng qorghauymen otarlatugha jiberildi. Toqtybay, Molla beysi (úighyr) bastaghan partizandar otreti malshylardy attanysqa keltirip, olardyng Bәitik baurayyna alyp keldi. Osyndan bastap Altay tónkerisine Boghda ónirinindegi halyqtar da at salysa bastady.

Altaydaghy Gomindang qaldyq kýshterining tize býgui

Dәlelqan qolbasshylyq etken negizgi qaruly qosyn 1945 jyly aqpan aiynda Kóktoghay qalashyghyna shabuyl jasap Gomindang bazasyn talqandaydy. Qalyng qar, qataghan ayazda qashqyn bolghan Gomindang kýshteri Qaratónkege kelip panalady. Biraq, tónkeristik qosynnyng joyympaz shabuylyna tótep bere almay, aqyry Qaratónkedegi Gomindang kýshterimen birigip, bazalaryn tastap Sartoghaygha týsip ketedi. Aqpannyng 24-kýni partizandar Kóktoghaydy býkildey azat etti. Altay aimaghynyng shyghys rayonyndaghy Gomindang qaldyq kýshteri Sartoghaygha toptaldy.

Gomindang әskerlerining shegine qashuynan paydalanyp óksheley soqqy berudi josparlaghan Dәlelqan, Sartoghaygha jalghasty shabuylgha ótti. Bir jetiden astam uaqyt shayqas jýrilip, Gomindang әskerleri partizandardyng ekpindi kýshine tótep bere almay, Sartoghaydaghy bekinisterin tastap nauryz aiynyng bas sheninde jayau-jalpy Ýrimjige qashugha mәjbýr boldy. Búl retki soghysta eki mashina, kóptegen mal-mýlik olja alynady. Sýitip, 1945 jyly nauryz aiyna deyin Shingil, Kóktoghay audandary azat bolyp, Altay aimaghynyng shyghysyndaghy Gomindang kýshteri birjola talqandaldy.

1945 jyly jazda Dәlelqan Sýgirbaev qolbasshylyghyndaghy partizandar Sarsýmbe audanyna birneshe ret shabuyl jasady. Olar Buyrshyn audanynyng Elaman degen jerine deyin baryp Gomindang kýshterine sileyte soqqy beredi. Bir retki súrapyl shayqasta partizandardan Zúljalal Baytolla qatarly birneshe adam qaytys bolady. Osy retki shayqasta partizandar Gomindannyng Sarsýmbege azyq ýshin jótkep kele jatqan 80 arba astyghyn qolgha týsirip, Gozyyang bastaghan Gomindang әskerlerin tútqyndady. Biraq Sarsýmbe audanyn bosata almay bazagha qayta oraldy.

Partizandar tónkeristik bazagha qaytyp kelgennen keyin, Tónkeristik ýkimet mýsheleri jiyny ashyldy. Jiynda Dәlelqan Altay aimaghynyng jalpy ahualyna taldau jasay otyryp sóz sóiledi. Ol sózinde: Shingil, Kóktoghay, Jemeney, Buryltoghay audandary azat etildi. Gomindang qaldyq kýshteri Qaba, Buyrshyn, Sarsýmbe audandaryn panalauda, Shonjy joly kesilip tastaldy, Buyrshyn jolyn Jemeney partizandary tosyp aldy. Altaydaghy Gomindang kýshteri auyr daghdarysqa tap boldy. Ile Tónkeristik kýshteri Ileni azat etti dep kelip, osy jaghdaylar Sarsýmbege joryq jasauymyzgha әbden tiyimdi", – dey kelip, barlyq kýshti júmyldyra otyryp shabuylgha attansaq, Sarsýmbeni sózsiz Gomindang qolynan bosatyp alamyz degen senim bildiredi. Jiyndaghylar búl turaly úsynysqa birauyzdan qosylyp, dereu attanysqa keluge bekidi.

Dәlelqan Sýgirbaev әskery bólimge ishkeriley aralasyp, qyzmet tekserude.

1945 jyly tamyz aiynyng sonyn ala bizding auyl Kóktoghaydyng Súpty-Kýrtisi degen jerinde otyrghanda Dәlelqan Sýgirbaev qalyng partizandardy bastap ýstimizge keldi. Sol elden bir bólim kýshti taghy da tolyqtap alyp Sarsýmbege joryqqa attandy. Dәkenning ornalastyru boyynsha men de birge attanyp, sol kisimen shtabta birge boldym.

1945 jyly qyrkýiek aiynyng basynda Auitangha kelip Minәuәr baydyng tamyna týstik te, Jәnken, Yrymqan degen adamdardy Buyrshynnan habar alugha jiberdik. Ózimiz Shemirshektegi Oshyr qajynyng tamyna keldik.

1945 jyly qyrkýiekting 5-kýni jibergen habarshylarymyz Buyrshyn jaqtan kele jatqan Hakim Bekshovpen Múqametjan bastaghan 200 ge tayau Ile últtyq armiya bólimimen jolyghyp, olardy bastap keledi. Osylaysha Ile últtyq armiyasymen quanyshty týrde bas qostyq ta, keshte aqyldasa otyryp Sarsýmbe qalasyn qorshaugha alu josparyn jasadyq.

Qalanyng shyghys, batys-ontýstigi jaqtan Ile últtyq armiyasy shabuylgha ótedi degen qarar alyndy. Sol kýni kesh bata Núrman, Túrysbek degen adamdardy qalanyng batys-ontýstik jaghyna barlau alyp barugha attandyrdyq. Qarauyldaghylar týn ortasy aua qaladan raketa atyldy degen habardy әkeldi. Qolbasshylyq shtab mezgilsiz atylghan raketanyng jaghdayyn barlap keluge taghy da adam jiberedi. Tang ata shtabqa kelgen barlaushylar Gomindang kýshterining qalany tastap syrtqy Mongholiya jaqqa shegingendigin habarlady.

Biz 1945 jyly qyrkýiek aiynyng 6-kýni týsten búryn Sarsýmbe qalasyna kirdik. Qanapiya Núsipbekúly, Minәuәr, Qamy bastaghan qala halqy qala shetine shyghyp qyzu qarsy aldy. Qalagha kire salyp әrqaysy ýkimet oryndaryna qorghaushy qoyyp, ýkimet qazynasyn eseptep ótkizip alugha adam ornalastyrdyq ta, zor jiyn ashyp jenisti toyladyq. Jiynda Dәlelqan Sýgirbaev pen Hakim Bekshov búdan keyingi manyzdy qyzmetter turaly sóz sóiledi. Jiyn ayaqtalysymen syrtqy Mongholiyagha qashqan Gomindang kýshterin qualap soqqylau jóninde jospar týzilip, ornalstyrular jasaldy.

Avtor Ashat Mәnkeyúlynyng «Altay tónkeristik ýkimetining qúryluy jәne Gomindang qaldyq kýshterining tize býgui» atty maqalasy jariyalanghan «Ile tarihy materiyaldary» jurnalynyng №7-sany. 1991 jyly. Qúlja qalasy.
Maqalanyng mazmúnyna sýiene otyryp biz «Altay aimaghynyng Gomindannan azat etilu barysy» dep ózgertip qoydyq. Biraq maqalanyng mazmúnyna, stiyline qúrmet etip, sóz-sóilemine, ýtir, nýktesine deyin tiyispedik.

Qart partizan Ábdirәsúl bastaghan 100 ding ýstindegi adamdy qashqan jaudyng ókshe izine týsuge, bir bólim partizandarmen últtyq armiya jauyngerlerin tau kenerelep jaudyng Shonjygha baratyn jolyn tosugha attandyrady.

7-qyrkýiek kýni Dәlelqan Sýgirbaev, Hakim Bekshov jәne men bastaghan 40 day adam attanyp, aldynghy ketken barlaushy әskerlerding izimen jolgha shyqtyq. Olardy kesh bata Ushilikting qaraghayly kezeninde quyp jettik. Partizandardyng ornalasqan jeri Týietas degen jeri bolyp, soghysa shegingen Gomindang kýshteri partizandardy manyna jaqyndatpapty. Biz bas qosyp aqyldasyp, 30 day adamdy jaudyng nazaryn audaru ýshin artqa qaldyrdyq ta, Dәlelqan, Hakim Bekshov bastaghan 130 day adam Qarasaz degen jerde týnep jatqan jaugha sezdirmey, olardyng batys jaghyndaghy Aqbúlaq degen jer arqyly aldyn alugha attandyrdyq.

8-qyrkýiek kýni tang ata biz ýlken jalgha ilingende Gomindang әskerleri de say taghanymen Órmegeyti asuyna qaray úmtyldy. Osy bir sheshushi kezende Dәlelqannyng búiryghy boyynsha partizan basshylarynyng biri 66 jastaghy Ábdirәsúl batyr bastaghan 16 partizan shúghyl qimyldap, asugha jaudan búryn ilindi de jaugha oq atty. Biz de ókpe tústan oqqa ústadyq. Ornalastyryp tastaghan azghantay adamymyzdy mol qosyn eken dep túspaldaghan jau әskerlerining әpter-tәpteri shyghyp, alasapyrandyqqa týsti.

Biz tau basynda kórip otyrmyz. Bir bólim Gomindang әskeri jalt berip saydyng shyghys jaq tóskeyine bet aldy. Biraq bólinip ketuge batyldyq ete almay, ary-beriden song qaytyp kelip tobyna qosyldy. Sóitip, jau bir oryngha toptaldy da týs aua olardan aq tu ústaghan ýsh adam asugha taman órledi. Biz adam sanymyzdy sezdirmeu ýshin jal-jalgha bytyrap ornalasqanbyz. Men ayaq sheninde edim. Elshiler mening qasyma kelgende anadaydan bayqap otyrghan Dәlelqan men Hakim Bekshovtar alystau jerge ornalastyrylghan shtabtan kelgen siyaqtanyp aidyndana basyp qasymyzgha keldi. Kelgen elshi Fu familaly (últy sibe) Kojang (Kojang – qytaysha әskery shen) men eki saqshy qyzmetkeri eken. Olar asudan asyp ketuge jol súrap Ábdirәsúlgha barghanda, Ábeken: "Men qazaq polkining asugha qoyghan aldynghy qarauyly edim. Qazaq polki Mongholiya shekarasynda jatyr, komandanyng rúqsatynsyz ótkize almaymyz. Bas komandanymyz batys jaqtaryndaghy tau basynda qalyng әskermen birge, solargha barynyzdar" dep jol bastaugha Zәky Maydamanúly degen partizandy qosyp beredi. Elshiler ózderin Altay uәlii Gau Bayiýi, Altay әskery rayonnyng komandany Uan Liniyúnder jibergendigin aityp, kelisimge keludi ótinish etedi.

Dәlelqan da:  – Búl ótinishti qabyl alamyz, toqtamgha (kelisimshart) kelu ýshin uәly men komandan kelu kerek. Olar kelmese toqtam jasau mýmkin emes»,  – deydi. Elshiler qaytarda men: Shәmsiydi (Gomindang adamdary qashqanda әkemning inisi Shәmsiydi ózderimen birge kýshtep alyp ketken. Búl adamdy últtyq armiya jaq Gomindannyng qúral tapsyruyna elshilikke jibergen) birge ala kelinder, – dedim.

Keshke tayaghanda Gau Bayiúy bastaghan janynda audarmashylary bar 6-7 adam toqtamdasu ýshin keldi. Shәmsiydi de erte kelipti. Olar: «Biz Sarsýmbeni bosattyq, qarsylyq kórsetkemiz joq. Sheginu kezinde qalany býldirip, oirandaghamyz joq. Syrtqy Mongholiya arqyly ishki ólkelerge ótpekshimiz. Sondyqtan bizge jol berinizder» degen talap qoydy.

Dәlelqandar: «Shet memleketke jiberu qolaysyz, eng abzaly sender Dagay-Shógay arqyly Ýrimjige qaytyndar» deydi. Biraq olar aldynghy talabyn qaytalap túryp aldy. Sonynda Dәlelqandar aqyldasa kelip: «Bolady, syrtqy Mongholiya arqyly ketulerine jol bereyik, biraq bir shart – qúraldaryndy týgel tapsyrasyndar, shet memleketke qúral alyp kiruge bolmaydy»deydi. Gau Bayiúiler búghan maqúl bolady da, erteninde qúral tapsyratyn bolyp qaytty. Biz Shәmsy men bir qyrghyz jigitti alyp qaldyq. Týn tynysh ótti. 9-qyrkýiekten bastap qúral tapsyru bastalyp, 10- qyrkýiek kýni týste tapsyrylyp boldy. Biraq 8-qyrkýiekten 9-qyrkýiek qaraghan kýni Day Kúiiy tuanjang (polk basshysy) 3-4 adamyn bastap týn qaranghylyghyn jamylyp Órmegeyti arqyly Ýrimjige qashyp ketipti.

Qúraldy tapsyryp alghannan keyin Dәlelqandar: «Art jaqtan núsqau súrap edik, Mongholiya arqyly jiberuge bolmaydy degen núsqau keldi. Sondyqtan sender Altay arqyly Ýrimjige qaytaryndar» dep úqtyrdy. Bizding adam sanymyzdyng eki jýzdey ghana ekenin kórgen Gau Bayiúiler qúraldaryn tapsyrghanyna qatty ókindi. Biraq sharasyz boysynugha mәjbýr bolyp Altaygha qaytty. Altay uәlii Gau Bayiúi, Altay әskery komandany Uang Liniyún, polk komandiyri Fan bastaghan bir myng 800 den astam Gomindang ofiyserleri men әskerleri tize býkti. Qúral-jabdyq, at-kólikteri týgeldey oljagha alyndy. Búlardy 10-shy 11-shy qyrkýiek kýnderi Sarsýmbege alyp keldik.

Búl 1946 jyly qarasha aiynda Sarsýmbede (qazirgi Altay qalasynda) Dәlelqan Sýgirbaevtyng ýiinde týsirilgen suret. Surette soldan ongha qaray aldynda otyrghandar: Daubay Mazaqov, Dәlelqan Sýgirbaev, Iýsipjan. Artta túrghandar: Manan Shayza, Pәtiqan qatarlylar.

Dәlelqan Sýgirbaev partizandar men últtyq armiya jauyngerlerine tútqyn bolghan Gomindang qyzmetkerleri men ofiyser-jauyngerlerin jәbirlep kelemejdeudi, tipti qataldyq istemeudi qayta-qayta qadaghylap tapsyrdy. Ol kisining ornalastyruy boyynsha Gau Bayiýi, Uang Liniýn, Fan qatarly joghary dәrejeli ofiyserlerin atqa mingizip, jolda jýre almaghan auru-syrqaulary men sharshap-shaldyqqandaryn týiege mingizip aldyq.

1945 jyly qyrkýiek aiynyng ayaq sheninde sol kezdegi Altay aimaghynyng ekonomikalyq jaghdayynyng tómen, astyghynyng tapshy bolu ahualyn eske ala otyryp, tize býkken barlyq Gomindang qyzmetkerleri men ofiyser, әskerlerin Qúljagha jótkep jiberdik. Osylaysha Altay aimaghymyz Gomindang qolynan birjolata azat etildi.

Ashat Mәnkeyúly

Avtor Ashat Mәnkeyúly Altaydaghy tónkeristik uaqyttyq ýkimet mýshesi bolghan adam.

Maqalanyng óz taqyryby «Altay tónkeristik ýkimetining qúryluy jәne Gomindang qaldyq kýshterining tize býgui» bolatyn, biz búl taqyrypty maqalanyng mazmúnyna sýiene otyryp  biz «Altay aimaghynyng Gomindannan azat etilu barysy» ózgertip qoydyq. Tarihy maqalanynyng mazmúnyna, stiyline qúrmet etip, sóz-sóilemine, ýtir, nýktesine deyin tiyispey jariyalap otyrmyz.

«Ile tarihy materiyaldary» (№7-san, 1991 j. 105-120-better) jurnaly. Tóte jazudan audaryp dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388